ქეთევან აბრამიშვილი
ფილოლოგი, რედაქტორი
მოდი, შევცუროთ სამშვინველის უსიერ წყლებში, სადაც მყარ ნიადაგს ვერ ვიგრძნობთ. ფეხი არც ბალახში მიმალულ ფესვს წამოედება და არც ღრუბელივით ნოტიო და ხავერდოვან ხავსში ჩაეფლობა; აქ ყველაფერი ლივლივებს, წამიერად იცვლება და ერთმანეთში გარდაისახება; აქ ერთ წამში იქსოვება უცნაური ხატ-სახეებისა და თვალშეუდგამი სივრცეების ტილო და ერთ წამშივე ქრება.
ჩვენი გაუჩვეველი, ინტელექტს მობღაუჭებული თვალი ვერაფერზე ჩერდება და ვერანაირ ხატს ვერ ქმნის. თითქოს უფოკუსო, ქაოტურ სივრცეში ტრიალებს ჩვენი ეგო, აქამდე ასე მყარად ჩამჯდარი, თავისი ციხე-კოშკის ბატონ-პატრონი, ქარაშოტს აყოლილი ფოთოლივით ტრიალებს ხატ-სახეთა ამ ქაოტურ გრიგალში და ვერაფერი გაუგია.
და მაინც, ეს ყველაფერი რაღაც დიად, ჩვენთვის გამოუცნობ კანონზომიერებას ემორჩილება. მოდი, ზარმაცი და მეოცნებე თანდილასავით, ნებივრად რომ წამოწოლილა რბილ ბალახზე, თავისი ციკნები დავიწყნია და ცაზე მოარულ ღრუბელთა ნაირფერ ხატებს შესცქერის, ჩვენც დავივიწყოთ ცოტა ხნით… დავივიწყოთ… დავიწყება ხომ ხანდახან ძალიან შორეულისა და მნიშვნელოვნის გახსენებაა…
ნაცარქექია
რას წარმოადგენს ყველასათვის ცნობილი ზღაპარი „ნაცარქექია“?
რას გვეუბნება და რატომ უნდა წავუკითხოთ ბავშვებს?
რას წარმოადგენს მისი გმირი?
რა თქმა უნდა, ნაცარქექია არც ბედის საძიებლად წასული უფლისწულია, არც მფრინავ რაშზე ზის და არც ოქროს ისარი უპყრია ხელთ. არც ციხე-კოშკში გამომწყვდეული მზეთუნახავი მოელის. მისი იარაღიც ძალიან განსხვავდება ოქროსქოჩრიანი მზეჭაბუკის იარაღისგან და საკმაოდ გროტესკულად გამოიცქირება. ეს ხომ არც მეტი, არც ნაკლები – ყველი, ნაცარი და სადგისია!
ერთი სიტყვით, ნაცარქექია არაა ჯადოსნური ზღაპრის მომხიბლავი გმირი. თუმცა, ჯადოსნურ ზღაპარშიც გვხვდებიან იმგვარი ტიპის პერსონაჟები, რომლებიც ან მეღორეებად მსახურობენ, ან მოჯამაგირეებად, ან მზარეულებად (ნაცართან და ცეცხლთან არიან დაკავშირებულნი), ან ტილიანები და გამურულები არიან (მეფე არტური, კონკია – იგივე ცინდერელა-ზოლუშკა), მაგრამ ფინალში მაინც გაიელვებს მათი „ოქროს ქოჩორი“ თუ ოქროს თმა და საბოლოოდ, მთელი თავისი ბრწყინვალებით წარდგებიან ხოლმე ჩვენ წინაშე.
ნაცარქექია კი თითქოს ისევ ნაცარქექიად რჩება და დღეს ბევრს უჩნდება კითხვა, ოქროსქოჩრიანი, ხელდასხმული და მზის ცვრით პირდაბანილი მზეჭაბუკების მერე, საიდან მოვიდა ეს ნაცართან მიგდებული, უსახური გმირი და რატომ უნდა იცოდნენ ბავშვებმა ამ „უქნარა და მატყუარა“ კაცის ამბავი. მისაბაძია თუ გასაკიცხი?
რას ნიშნავს ნაცრის ქექვა, ნაცარქექიობა?
ნაცარქექია კერიის პირას ზის. კერია კი ოდითგანვე ოჯახის წმიდათაწმიდა ადგილად ითვლებოდა. კერიას მხოლოდ ოჯახის გამოკვების ფუნქცია არ ჰქონდა, აქ ხდებოდა ნათლობა, ფიცის დადება, მოშუღართა შერიგება და სხვა რიტუალები.
კერიაში მარად უნდა ყოფილიყო ცეცხლი, რასაც ენაში შემორჩენილი გამონათქვამებიც მოწმობს (კერიას დაუბრუნდა, კერია არ გააცია და ა.შ.).
ცეცხლთან დაკავშირებულია ნაცარი, რომელიც წვის შედეგად მიღებული პროდუქტია.
ნაცარს იყრიდნენ თავზე გლოვის ნიშნად. იგი მხოლოდ მწუხარების სიმბოლურ გამოხატულებას არ წარმოადგენდა, სამკურნალო თვისებაც ჰქონდა – განწმენდდა და ამშვიდებდა ადამიანის ფსიქიკას (რადგან ყველა რიტუალურ სიმბოლოს თავისი ფუნქცია აკისრია როგორც ირეალურ, ასევე რეალურ სიბრტყეზე). ნაცრის განმწმენდი სამკურნალო თვისებები კარგადაა ცნობილი როგორც ხალხურ, ასევე დღევანდელ მედიცინაში.
„მზის ეგვიპტურ მისტერიებში ცნობილი იყო მითი ფენიქსის შესახებ, რომელსაც მსხვერპლად მიაქვს თავი და იწვის. შემდეგ კი კვლავ აღდგება ფერფლიდან. ცეცხლი და ფერფლი ერთმანეთთანაა დაკავშირებული რამეთუ ფერფლი წვის შედეგია. იქ, სადაც გული წმინდა გრძნობათა ცეცხლში იწვის, სადაც ყველა ქვენა გრძნობა განმწმენდ ცეცხლში დაიწვება, წარმოიშვება შინაგანი სუბსტანცია, რასაც ზღაპრის ხატოვან ენაზე ნაცარი ჰქვია. განწმენდა გარდასახვას, ახალი ცხოვრებისთვის გარდაცვალებას ნიშნავს. თუ სამშვინველს სურს გაიაროს გარდაცვალების გზა, იგი ნაცართან უნდა იყოს თანაზიარი (ზოლუშკა, კონკია, ცინდერელა, ნაცარქექია). …ნაცარი ისაა, რაც განიწმინდა (ალქიმიური თვალსაზრისის თანახმად); ადამიანის შინაგან არსებაში მოგიზგიზე ნების ცეცხლი განმწმენდი ცეცხლია და შინაგანი გარდასახვისკენ მიყავხარ“ (Bildsprache der Märchen (Verlag Urachhaus, 10:e uppl. 2012).
ნაცარში წოლა ზღაპრის ენაზე (და არა ფიზიკურ სიბრტყეზე) ადამიანის მშვინვიერ-სულიერი ძალების გარდაქმნას, ადამიანის გარდაცვალებას, ანუ ახლიდან დაბადებას მოასწავებს, სიკვდილ-სიცოცხლის მისტერიასთანაა დაკავშირებული და ნების ძალების ფლობას ნიშნავს, რაც ასე კარგად ჩანს ჩვენს ზღაპარში.
ეს ჩვენი ნაცარქექია ზის კერიასთან, სადაც ყველანაირ საკვებს ამზადებენ: ხორციელ, მშვინვიერ და სულიერ საკვებს. ეტყობა სამივეს „ირგებს“ და ემზადება იმ ბნელი ძალის დასამარცხებლად, რასაც დევი ჰქვია.
კერიის პირას ჯდომა და ნაცრის ქექვა, ფიზიკურ სიბრტყეზე, ან ავადმყოფობად, აღიქმება, ან უმაქნისობად, ამიტომ გარეშე ძალა აგდებს ნაცარქექიას შინიდან გარეთ და აფხიზლებს, მოუწოდებს მოქმედებისკენ: ადექი, გაისარჯე, იქეთ მიდექ, აქეთ მოდექ და ოჯახში რამე შემოიტანე, თორემ იცოდე, ჩვენ შენი რჩენის თავი აღარა გვაქვს და სახლიდან გაგაგდებთო. ზღაპრის რამდენიმე ვარიანტის მიხედვით, ესენი არიან ძმები ან ძმის ცოლი.
რა თქმა უნდა, სმა-ჭამაში მხოლოდ ხორციელი საკვები არ იგულისხმება – ღმერთთა მწუხრის ჟამი დამდგარა და კაცობრიობას აღარ მიეწოდება ის მშვინვიერ-სულიერი საკვები, რაც ადრე ძველი ნათელხილვით ეძლეოდა. ნაცარქექიას ოჯახის წევრები (ძველი სამშვინველი) გამოაგდებენ შინიდან (შინ სივრციდან) – თავადაც ხომ ძალიან უჭირთ, „ძლივს ყოფნით ძველი ნათელხილვის ნარჩენები“ და რანაირად შეძლებენ ნაცარქექიას გამოკვებას?! მათ არ ესმით ნაცარქექიას იმპულსი, რადგან კაცობრიობის განვითარების ის ხანაა, როცა ნაცარქექიას ხერხებით მებრძოლ გმირს ჯერ არ შეხვედრიან სულიერ სფეროში. მათ ჯერ არ იციან რას ნიშნავს „ხერხი სჯობია ღონესა თუ კაცი მოიგონებსა“ – ჰომო საპიენსს არ ესმის რას ნიშნავს ეს „ხერხის მოგონება“. ამისათვის მათმა სამშვინველმა ერთი საფეხურით ქვემოთ, ინტელექტისკენ უნდა ჩამოინაცვლოს. მათ ლექსიკაში ჯერ არაა გამოთქმა „თვალში ნაცარი შეაყარა“, რაც ასე ზუსტად აღნიშნავს ნაცარქექიობის იმპულსს.
ნაცარქექია არაა მეოცნებე თანდილა, რომელიც ბალახზე წამოგორებულა, ზეცას შეჩერებია და ბატკნები უპატრონოდ დაუგდია. თანდილას ოცნებაში ინტელექტი არ მონაწილეობს, ეს უფრო ძველი ნათელხილვის ნოსტალგიაა. ნაცარქექია კი კერას უზის, ცეცხლს (ცეცხლმა მოიტანა კაცობრიობისთვის ჭკუის, ინტელექტის განვითარება. ამიტომ დასაჯეს ღმერთებმა ამირანი-პრომეთე) ინახავს და ნაცარს ჩხრეკს, რაც გარეშე თვალისთვის პასიურობად აღიქმება, მაგრამ შინაგანად გაცნობიერებული და მიზანმიმართული პროცესია და აზროვნებას უკავშირდება: ნაცარში გავლებული ხაზები ჩვენი გრძნობების, განცდებისა და აზრების სფეროა (იგივე იმპულსთანაა დაკავშირებული ქსოვა, რაც ხშირად გვხვდება როგორც ჯადოსნურ ზღაპრებში, ასევე მითოლოგიაში).
წამოვიდა ახალი დროის გმირი შინიდან და თან ყოვლად უცნაური და გაუგებარი იარაღი წამოიყოლა: გუდაში გამოკრული ნაცარი, ერთი თავი ჭყინტი ყველი და სადგისი. ნაცარი – გარდაქმნილი გრძნობა; ყველი (ცილა) – ფიზიკური სიცოცხლის მაშენებელი მასალა, რომელსაც წყალი, იგივე სიცოცხლე გასდის და სადგისი – ინტელექტუალური აზროვნების სიმბოლო, რომელიც ასევე მთელის დანაწევრებასთან, აზროვნებასთანაა დაკავშირებული. აი, ამ იარაღით უნდა შეებრძოლოს ბნელ ძალას, რომელსაც ჩვენს ზღაპარში დევი ჰქვია.
დევთან მებრძოლი გმირები მრავლად გვხვდება როგორც ქართულ ზღაპრებში, ასევე მითოლოგიაში და ნაცარქექია არც ერთს არ ჰგავს. არც ისეთი ღონე აქვს, რომ დევის ფიზიკურ ძალას თავისი ფიზიკური ძალა დაუპირისპიროს, არც ნატვრის თვალი, აღარც მფრინავი რაში და ფასკუნჯი ჰყავს დამხმარედ. არც ღვთისშვილნი სწყალობენ, მხოლოდ საკუთარი ჭკუა-გონებისა და მოხერხების იმედად უნდა იყოს.
„არსებობს ქართულ ნოველისტურ ზღაპრებში პერსონაჟი, რომელსაც იარაღად ტყუილი აქვს მომარჯვებული და მოწინააღმდეგის გაცურებით აღწევს წარმატებას და ეს წარმატება არის არა დროებითი, როგორც ქოსატყუილასი ან მის მსგავსთა, არამედ საბოლოო. ეს პერსონაჟი ნაცარქექიაა“ (ზურაბ კიკნაძე, „ქართული ფოლკლორი“, გვ.108).
რას წარმოადგენს დევი და უნდა მოეტყუებინა თუ არა ნაცარქექიას?
ყველა ქვეყნის ზღაპარი სიკეთისა და ბოროტების ჭიდილს გამოხატავს და სიკეთის გამარჯვებით მთავრდება. განა იმიტომ, რომ კაცობრიობის მანძილზე სიკეთე ჭარბობდა ბოროტებას, ან ძალიან იოლი იყო ბოროტებასთან ბრძოლა. ამ ზღაპრებისა და მითების მთქმელებმა, თაობიდან თაობას რომ გადასცემდნენ კაცობრიობის მიერ ნაბიჯ-ნაბიჯ, ტანჯვითა და წვალებით გავლილ გზას და ამ გზაზე მიღებულ გამოცდილებასა თუ სიბრძნეს, კარგად უწყოდნენ, რა დიდი გზა ედო ადამიანს გასავლელი, რამდენ რამეზე დაეჭვდებოდა და არ ეცოდინებოდა სწორად იქცევა თუ არა. ისევე როგორც დღეს ისმის აქა-იქ კითხვა, უნდა დაემარცხებინა ტყუილით ნაცარქექიას დევი თუ არა? არაა ამის გამო ნაცარქექია გასაკიცხი? არის კი მისი საქციელი მაგალითი ჩვენი ბავშვებისთვის?
დევი უკეთური ძალის გამოხატულებაა. ზღაპრულ სამყაროს თავისი კანონები აქვს, რომელიც რეალურად გამოხატავს კაცობრიობის განვითარების გზებს და კომპრომისი არ იცის. ნაცარქექიას საქციელი რომ გასაკიცხი ყოფილიყო, იგი დევების განძის მფლობელი კი არ გახდებოდა, სასაცილოდ აიგდებდნენ და ამ ზღაპარს სხვა დასასრული ექნებოდა. ზღაპარი არასოდეს ცდება, რადგან ზღაპარი ყველაზე დიდი რეალობაა და მისთვის უცხოა, შეუძლებელია სიცრუე და კომპრომისი. იგი ყველაზე უკეთ ასახავს კაცობრიობის ისტორიას. ეს განძი კი სხვა არაფერია, თუ არა სულიერ სიბრტყეზე მოპოვებული სიმდიდრე. ნაცარქექიამ თავის ძმებს მიუტანა ნადავლი, თავად არ აიღო ისევე, როგორც ალქიმიკოსები არ იყენებდნენ ოქროს პირადი მიზნებისთვის.
ნაცარქექიამ ის ღარი გაკვალა ადამიანის ცნობიერში, რომელშიც ამიერიდან თავისუფლად იდენს ინტელექტი. ამიერიდან ადამიანს შეუძლია ჭკუით მოუგოს უხეშ ძალას – „თვალში ნაცარი შეაყაროს“. ამ ჭკუის სასიკეთოდ გამოყენება კი მხოლოდ განმწმენდ ცეცხლში გამოწრთობილი მე-თი შეიძლება. ამის სიმბოლოა ნაცარი და სწორედ ამას გვეუბნება ეს ზღაპარი.
ნაცარქექია მდინარეზე თვითონ ვერ გადადის. მდინარე ზღვარია ორ სამყაროს შორის. დიდი მნიშვნელობა აქვს რანაირად გადალახავ ამ ზღვარს ისე, რომ უკეთური ძალის ტყვე არ გახდე და მიზანსაც მიაღწიო. მდინარეზე ან ხიდი უნდა იყოს გადებული, ან ვინმემ უნდა გადაგიყვანოს. ნაცარქექია ახერხებს, რომ თავად დევმა გადაიყვანოს და იმასაც ახერხებს, რომ იმ სამყაროშიც გადაიყოლოს თავისი ცნობიერი და სწორედ მისი საშუალებით მოიპოვოს ოქრო, ანუ დევების მიერ დაპყრობილი სულიერი საუნჯე. ეს არაა უბრალო რამ და ამ კუთხითაც გამონაკლისთა შორისაა ჩვენი ნაცარქექია.
ასე რომ, ნუ შეშფოთდებით მშობლებო და აღმზრდელებო თუ თქვენს შვილს ნაცარქექიას ოინები მოეწონება, რადგან ეს კეთილი და გონებამახვილური ზღაპარი სწორედ ჭკუისა და ტყუილის უკეთურად გამოყენების წინააღმდეგია.
ჩვენი (უფროსების) თვალთახედვა ხანდახან არ განსხვავდება ხოლმე ნაცარქექიას ძმებისა თუ რძლის თვალთახედვისგან, ბავშვური ინტუიცია კი, ყოველგვარი განსჯის გარეშე, შეუცდომლად პოულობს ზღაპარში სწორ აქცენტებს.
გვრიტი
ყველას წაგიკითხავთ ალბათ ეს მშვიდი და ერთი შეხედვით უმნიშვნელო ზღაპარი, სადაც არც მზეთუნახავის საძებნელად ამხედრებული უფლისწული გვხვდება, არც ცხრათავიანი დევი და ცეცხლისმფრქვეველი გველეშაპი. ერთი საწყალი გვრიტის ამბავია მოთხრობილი, რომელსაც ადამიანი ბარტყებს წაართმევს.
რატომ უნდა წავუკითხოთ ეს ზღაპარი ბავშვებს და რა ასაკისას უნდა წავუკითხოთ?
ზღაპარი კაცობრიობის განვითარების ისტორიას მოგვითხრობს. თითოეული ხატ-სახე ადამიანის პიროვნებად ჩამოყალიბების გარკვეულ ეტაპს გამოხატავს.
რა თქმა უნდა, ეს განმარტებები მხოლოდ უფროსებისთვისაა. ბავშვი ისედაც კარგად იგებს ზღაპრის ხატ-სახეს, მაგრამ ჩვენ უნდა ვიცოდეთ რა ასაკში, როგორ და რა სახით მივაწოდოთ.
თუ დროის იმპულსზე ვილაპარაკებთ, უნდა ვთქვათ, რომ სწორედ ზღაპრის ხატ-სახეების გაცნობიერებაა აუცილებელი მოზრდილთათვის. აი ესაა დროის იმპულსი – ჩვენ უნდა ვიცოდეთ საიდან მოდის, რას ნიშნავს და როგორ მოქმედებს ბავშვზე ესა თუ ის ზღაპარი ან ზღაპრული ხატ-სახე და ასაკის მიხედვით მივაწოდოთ ბავშვებს.
ბავშვი თავად შექმნის გაცილებით სწორ ხატსა და წარმოდგენას ისე, რომ უფროსის ჩარევა არ დასჭირდება, რადგან გაცილებით ახლოსაა ზღაპრულ სამყაროსთან და იმ სიმბოლურ ხატ-სახეებთან, რასაც ზღაპარი სთავაზობს; მაგრამ უფროსს კი უნდა ჰქონდეს გაცნობიერებული მათი სიმბოლიკა, რომ განუკითხავად არ შეკვეცოს ზღაპრის მსვლელობა, არ შეცვალოს ზღაპრული ხატ-სახე თუ რიტმი და ბავშვს დროულად, ასაკის გათვალისწინებით – არც ადრე, არც გვიან, – მიაწოდოს ესა თუ ის ზღაპარი. ამ სფეროში დაუდევრობასა და უცოდინრობას გაცილებით სერიოზული შედეგი მოსდევს, ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია.
მივყვეთ ზღაპარს…
„იყო და არა იყო რა, იყო ერთი გვრიტი, ცხოვრობდა თავისთვის ერთ ხეზე, იდგამდა ბუდეს, ჩეკდა ბარტყებს და მზრუნველადაც უვლიდა, – ადრე დილიდან მზის ჩასვლამდე ფრთებჩაუკრეფლად დაფრინავდა და შვილებს საზრდოს უზიდავდა. საღამოობით დაღლილ-დაქანცული, მაგრამ ბედნიერი, ჩამოჯდებოდა ბუდის გვერდით და მიდამოს ნელი გვრინით ატკბობდა.“
გვრიტი
ფრინველი, ჰაერის სტიქიის ბინადარი. სიწმინდისა და მშვენიერების სიმბოლო, ასევე ერთგულების, რადგან წყვილი თუ მოუკლეს, სხვა მამალს არ ეკარება. ფსალმუნისა და წმინდა წერილის მიხედვით სულიწმიდის სიმბოლო.
ფრინველი ზოგადად აღმაფრენის სიმბოლოა, შემოქმედებითა თუ აზრით სულიერი სფეროსკენ სწრაფვის სიმბოლო: „მომხვდეს ფრთენი და აღვფრინდე – ნატრობს ნესტანი „ვეფხისტყაოსანში“… „იგიცა ისე ამაღლდა, ვითარცა ორბი ფრთოვანი“ – ამბობს დავით გურამიშვილი.
თუ ვინმე არაორდინალურად იქცევა, არ ჯდება საყოველთაოდ მიღებულ ჩარჩოებში, ასევე ვიტყვით ხოლმე „ეგ ხომ არ აფრენსო“ და მიუხედავად ირონიისა, მაინც სულიერ სფეროს ვგულისხმობთ.
მაშ ასე, გვრიტი ცხოვრობს ხეზე.
ხე
ადამიანი იგივე დაყირავებული ხეა თავისი ნერვიული სისტემით. ადამიანის სულიერი მე – გვრიტი, ცხოვრობს ხეზე-ადამიანის ნერვულ სისტემაში და ზრდის თავის ბარტყებს ანუ სულიერებას, სიწმინდეს, ერთგულებას.
ერთხელაც, ბარტყებისათვის საჭმლის საშოვნელად შორს მოუხდა გაფრენა და ბუდეს დიდი ხნით მოშორდა. ერთმა გლეხმა ამით ისარგებლა, ამოსხა ბუდიდან გვრიტის პაწაწინა ბარტყები და შინ წაიყვანა.
მაგრამ ადრე თუ ადამიანი უფრო ზეცის ბინადარი იყო, ვიდრე მიწის, დროთა მანძილზე იგი უფრო და უფრო შემოვიდა მიწიერ სფეროში, დაუახლოვდა დედამიწის ძალებს და ახლა ისე თავისუფლად აღარ მიეწოდება სულიერი საკვები მის სამშვინველს, როგორც ადრე. ზღაპრის ენაზე კი… ერთ მშვენიერ დღესაც გვრიტი იძულებული გახდა ბარტყებისთვის სულიერი საკვების საშოვნელად შორს წასულიყო. ამასობაში კი, გლეხმა ბარტყები ამოსხა ბუდიდან და წაიყვანა.
ზღაპარი, თავისი განუმეორებელი ხატ-სახეებით, გვიჩვენებს „ადამიანის მიერ პიროვნულობისაკენ მიმავალ გზაზე გავლილ საფეხურებს“ (ფრ. ლენცი, „ხალხური ზღაპრების ხატოვანი ენა“) – არსებობდა კაცობრიობის განვითარების გზაზე დრო, როცა ადამიანის ჯერ კიდევ განუვითარებელ მე-ს სულიერი საკვები ნათელხილვის გზით მიეწოდებოდა, როცა „შორს არ უხდებოდა წასვლა“ და ღმერთები პირდაპირ სტუმრობდნენ მას. ეს ხანა ულამაზესი ზღაპრებისა და მითების სახით შემორჩა კაცობრიობას… დროთა მანძილზე ადამიანი სულ უფრო მეტად მიაპყრობს თვალს გარე სამყაროს, შორდება თავის შინაგან, სულიერ საუფლოს და აღარ ესმის „ღმერთების ენა“. ზღაპარი, თავისი განუმეორებელი, ზუსტი ხატ-სახეებით, ამ პროცესს შემდეგნაირად გამოხატავს: ერთხელაც ბარტყებისათვის საჭმლის საშოვნელად შორს მოუხდა გაფრენა და ბუდეს დიდი ხნით მოშორდა. ერთმა გლეხმა ამით ისარგებლა, ამოსხა ბუდიდან გვრიტის პაწაწინა ბარტყები და შინ წაიყვანა.
გლეხი
ადამიანი, ამ შემთხვევაში გლეხი, მიწასთანაა დაკავშირებული. მიწა ჰაერის საპირისპირო სტიქიაა. გლეხიც უფრო ახლოა მიწასთან აზრის – ჰაერის სფეროს საპირისპიროდ, ახლოა მიწიერ ძალებთან, ბუნებასთან, რომელიც სწორედ სულიერმა სფერომ უნდა გაანათოს, რომ ქვენა ძალებმა არ ჩაიგდოს ხელში (თუმცა, თავად მიწათმოქმედება სწორედ მიწიერ, ქვენა ძალთა გარდაქმნას ნიშნავს. გლეხს დასაბამიდან ძალიან დიდი და წმიდათაწმიდა მისია აბარია ამქვეყნად: დაამუშაოს მიწა – ველური ბუნება და ამითი გააკეთილშობილოს და გარდაქმნას იგი). მიწაში სხვა ძალები მოქმედებს, ვიდრე ჰაერში. სწორედ ქვენა ძალამ წაიყვანა უმწიფარი ბარტყები, რომელთაც ჯერ ფრენა არ შეუძლიათ. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანი ძალიან „დამიწდა“ და იმის ნაცვლად, რომ ეშრომა, ძალით შეიპყრო უმწიფარი სულიერება და თავის ქოხში, თავის არსებაში წაიყვანა.
ადამიანს ნოსტალგია აქვს, ენატრება ის დრო, როცა უშურველად, ყოველგვარი გარჯის გარეშე ჰქონდა სულიერ სამყაროსთან ურთიერთობისა და ნათელხილვის უნარი. ამ განწყობის გამოძახილს საუკუნეების მანძილზე არა მარტო ზღაპარში, ქართულ ლიტერატურაშიც კი ვხვდებით, დავით გურამიშვილი ჩივის მეთვრამეტე საუკუნეში: „არსობისა პურს გაგვყარე, შამბი გვაძოეო, ჩვენი შენგნით მოცემული რად დაგვიმალეო“.
სახლი/ქოხი – ზღაპრებსა და მითოლოგიაში ადამიანის სხეულისა და თავისთავადობის ხატ-სახე, შინა სივრცე.
რა ქნას გვრიტმა? უნდა დაანებოს ზეცას თავი და მიწაზე ეძიოს თავისი ბარტყები – უნდა ჩამოვიდეს სულიერი სფეროდან მიწიერ სფეროში და იქ ეძებოს ბარტყები, რადგან სულიერი სფეროს შვილნი მიწიერის ტყვეობაში იმყოფებიან და კარგად უწყის, რომ იქ იმათ ვერავინ გაზრდის. ესაა სულის გზა ზენა სფეროდან დედამიწაზე, რასაც გადის კაცობრიობა დღემდე. ამ გზის აღწერას ვხვდებით მითოლოგიაში, ზღაპრებში, თქმულებებში.
ზღაპრებში სულიერი სფეროდან მოსულ არსებას მეტწილად უფლისწულის, ოქროსქოჩრიანი ჭაბუკის სახე აქვს, რომელიც თავის სამშვინველს-მზეთუნახავს ეძებს. მითოლოგიაში იგი უცხო სტუმრის ხატით წარმოგვიდგება ხოლმე – უცხო, ზეციური სფეროდან მოსული სტუმარია, რომელსაც მუდამ ელიან, რომელიც უნდა იცნო და კარი გაუღო. აქედანაა სტუმარ-მასპინძლობის წმიდათაწმიდა ადათიც.
ვინ შემოხვდება გვრიტს პირველად?
რა თქმა უნდა, მამალი.
მამალი – ესეც ფრინველია, მაგრამ შინაური. ადამიანის პატარა მე-ს ხატ-სახე. მამალი დღის დასაწყისის, ახალი ცხოვრების სიმბოლოა. მზის ფრინველია. დედამიწაზე ადამიანებს მზის ამოსვლასა და ახალი დღის გათენებას ამცნობს. მისი ხატი დასაბამიდანვე მოჰყვება ყველა ხალხის მითსა და ზღაპარს.
გასაოცარი არაა, თუ დედამიწაზე გვრიტს პირველად მამალი, ადამიანის პატარა ეგო შემოხვდება და სამსახურს შესთავაზებს. მან კარგად უწყის რა აუცილებელია გვრიტის ბარტყების – მაღალი სულიერების – დაზრდა და დაფრთიანება.
მამალი ხომ ახალი ცხოვრების, ახალი დღის, განახლების მომასწავებელია. ადამიანის პატარა ეგოა, რომელიც უნდა გაიზარდოს. ერთი მხრივ, ფრინველია და მისთვის უცხო არაა ჰაერის სტიქია (სულიერების სფერო), მეორე მხრივ, შეუძლია მიწაზე დგომა, მიწიერ ძალებთანაც ახლოსაა. ღამეული სულიერი არსებები ფრთხებიან მამლის ყივილზე. გასაკვირი არაა თუ დიდ სულიერებას პირველად სწორედ პატარა სულიერება შემოხვდება.
შემდეგ შემოხვდებათ მახათი.
რატომ უნდა დაეხმაროს მახათი? რისი სიმბოლური ხატია?
მახათი მეწაღის იარაღია.
მახათსაც ორმაგი დატვირთვა აქვს. ერთი მხრივ ცნობიერის, აზრის სფეროს უკავშირდება. მეორე მხრივ კი, დედამიწის ძალებს, დედამიწაზე მყარად დგომას. მახათის საშუალებით იკერება ფეხსაცმელი.
მახათი, მეწაღის ხელსაწყო, რომელიც იჩხვლიტება, ხვრეტს ტყავს. ტყავი ცოცხალი არსების გარსია. ისაა, რაც გვამთლიანებს და ერთ არსებაში აქცევს ადამიანსა თუ სხვა ცოცხალ არსებას. ტყავს საკრალური მნიშვნელობა აქვს. მოჯადოებულ პერსონაჟებს სხვადასხვა ცხოველების ტყავი აქვთ. მათი დაწვა ადამიანის ცხოველურ ბუნებაზე გამარჯვებას ნიშნავს.
მეწაღე ჭრის ტყავს, ხვრეტს მახათით და ქალამანს ამოასხამს (ადრე) თუ ფეხსაცმელს შეკერავს, ორივე ერთ რამეს ემსახურება: ბუნების ძალებიდან გამოყოფას, დედამიწაზე დგომასა და ინტელექტის განვითარებას. „ფეხსაცმლით ვდგავართ მიწაზე და როგორც ხატი, აღნიშნავს ჩვენს დამოკიდებულებას მიწიერისადმი; ჩვენს დამოკიდებულებას ცხოვრებისადმი; მიზნებსა და შესაძლებლობებს…“ (ფრ. ლენცი, „ხალხური ზღაპრების ხატოვანი ენა“, გვ.308). მეწაღე კერავს ან აკერებს ფეხსაცმელს. ადამიანი დგას და დააბიჯებს დედამიწაზე ფეხსაცმლის საშუალებით, შინაგანმა მეწაღემაც ცხოვრებაში მყარად დგომისა და მართებული ნაბიჯების გადადგმის უნარი უნდა განავითაროს, რათა კეთილად წარვმართოთ ჩვენი ცხოვრების გზა (იქვე, გვ.248).
მეწაღე კერავს. კერვა, თერძი, მეწაღე – ზღაპრებში ადამიანის ინტელექტის სურათ-ხატია, რადგან ინტელექტიც თერძივით იღებს მთელს, ჭრის, აერთებს ნაწილებს და კერავს. იღებს ახალს. ერთი შეხედვით, არაფერი ესაქმება გვრიტთან და მის ბარტყებთან, ანუ რა ესაქმება ინტელექტს, დედამიწაზე მყარად დგომას, სულიერ სამყაროსთან?!
შემდეგ შემოხვდებათ ფილთაქვა და ისიც შესთავაზებს თავის სამსახურს.
რა არის და რისი ხატია ფილთაქვა?
ფილთაქვა მატერიალიზმის უკიდურესი გამოხატულებაა.
ფილთაქვა, ქვა – მინერალი, ასევე მატერიალიზმის სიმბოლო. სიცოცხლის გამოვლინების ყველაზე დაბალი საფეხური დედამიწაზე. ფილთაქვა ცეცხლზე ადრე ემსახურებოდა ადამიანს, რომ საკვები დაეფქვა, ჩაენაყა, გაემთლიანებინა, რომ ადამიანისთვის იოლი ყოფილიყო გადამუშავებული ფიზიკური საკვების მიღება, რაც, სხვათა შორის, განასხვავებდა ცხოველისაგან და აყალიბებდა მის შინაგან ორგანოებს. ფილთაქვა ერთ მასად აქცევს საკვებს. გამოყავს მისგან „შიგთავსი“ – სუბსტანცია, რომ უფრო ადვილი ასათვისებელი იყოს. ფილთაქვაც წისქვილივითაა (გარკვეულწილად). ჩვენი ცხოვრების გზაზე მიღებული გამოცდილებაც ხორციელი საკვებივით უნდა დაიფქვას და გადამუშავდეს, რათა მისგან სულიერი საკვები – ცოდნა მივიღოთ.
შემდეგ შემოხვდებათ ვირი.
ვირი რომ ასევე მატერიალური სამყაროს სახეა, ყველამ იცის, მაგრამ ვირი რაღა შუაშია გვრიტთან? არადა, გაიგებს თუ არა გვრიტის გასაჭირს, სასწრაფოდ შეუამხანაგდება.
ვირი – ადამიანის სხეულის ხატი. მომთმენი, ამტანი, მუშა და, ამავე დროს, ჯიუტი, თავნება. ჩვენი სხეულის მსგავსად, დიდი ამტანობისა და ინტუიციის მქონე. თუ მიყვები, გზას ყოველთვის გაიგნებს, არასოდეს გადაგჩეხავს კლდეზე და ურწყავ, უდაბნო ადგილებში წყალს გაპოვნინებს. ვირი სატურნის ცხოველია.
„ბიბლია მოგვითხრობს მოლაპარაკე ვირის შესახებ: ბალაამი საკუთარ ვირს ეკითხება რჩევას. ადამიანის სხეულებრივი ბუნება ჯერ კიდევ სიღრმისეულადაა დაკავშირებული სულიერ სამყაროსთან და ინსპირაციის უნარი აქვს. ადამიანი იმაგინაციური ხატებით აღიქვამს მას“ (ფრ. ლენცი, „ხალხური ზღაპრების ხატოვანი ენა“).
„შეუერთდა ვირიც და წავიდნენ ხუთნი. შუაღამისას ერთ სოფელში შევიდნენ, დაუგდეს ყური და ერთი სახლიდან პატარა გვრიტების ღუღუნი გაიგონეს. მივიდნენ სახლთან, შევიდნენ ეზოში და საომრად მოემზადნენ: ვირი სახლის კარებთან აიტუზა, მახათი ჭუჭრუტანიდან შეძვრა და ბუხრის პირას დაერჭო, გვრიტი, მამალი და ფილთაქვა ერდოდან ჩავიდნენ. მამალი ბუხრის თავზე შემოჯდა, ფილთაქვა ნაღვერდალში ჩაეფლო, ხოლო გვრიტი გალიასთან მიფრინდა და ბარტყების გამოხსნას შეუდგა.“
წავიდნენ ხუთნი – ხუთი მაკროკოსმოსის, ადამიანის სიმბოლოა. ესეც არაა შემთხვევითი და მიადგნენ გლეხის სახლს.
სახლი – ადამიანის სხეულის ხატი, რომელიც არის ადამიანის მშვინვიერ-სულიერი არსების სადგური, სამყოფელი.
როგორ განლაგდნენ: ვირი * სახლის კარებთან. კარი არის ზღურბლი შინა და გარე სივრცეს შორის, მიღმიერსა და ამქვეყნიურს შორის.
მახათი ღუმელში
არაა გასაკვირი, რომ სწორედ შუაღამისას მივიდნენ, როცა ადამიანი მშვინვიერ-სულიერად მღვიძარეა და ფიზიკურ სიბრტყეზე კი სძინავს.
„დედის დანახვაზე ბარტყებმა ერთი ჭყიპინი და კრუშ–კრუში ატეხეს. ხმაურზე კაცს გამოეღვიძა, წამოვარდა ლოგინიდან და, რომ გაეგო, სიბნელეში რა ხდებოდა, ბუხართან ცეცხლის ასანთებად მივიდა. გაჩხრიკა თუ არა ნაღვერდალი, ფილთაქვა გასკდა და ნაცარი თვალებში შეეყარა. კაცი შეშინდა, უკან დაიწია და ბარძაყში ახლა მახათი შეერჭო. ამ დროს მაღლიდან მამალმაც დაჰყივლა. კაცს შეეშინდა და გულგახეთქილი გარეთ გავარდა. კარებთან ვირი დახვდა და გვერდებში ისეთი წიხლები უტყუპა, რომ სამი ყირა გადაატარა.“
კაცს გამოეღვიძება, მაგრამ არა ფიზიკურ სიბრტყეზე. ზღაპარში შეუძლებელია შუაღამისას ფიზიკურ სხეულში გაგეღვიძოს. შუა ღამისას მხოლოდ მშვინვიერ-სულიერ სიბრტყეზე თუ გამოგეღვიძება. შუაღამისას არამიწიერი რამეები ხდება. კაცს შუაღამისას მოაკითხა გვრიტმა-ზენა სულიერებამ, რომ ადამიანის-კაცის ჯერ კიდევ დაუფრთიანებელი სულიერების გადარჩენა შეძლოს.
კაცს გამოეღვიძა და ბუხარს მიაკითხა, რომ ცეცხლი გაეჩაღებინა და დაენახა რა ხდებოდა. ბუხარი სახლში საკრალური ადგილია, სადაც ადრე ღვთისმსახურება აღესრულებოდა. ზღაპრის სიმბოლურ ენაზე კი ადამიანის გულია, სადაც ღვთაებრივი ცეცხლიც შეიძლება ღვიოდეს და წარმავალ ვნებათა ცეცხლიც.
კაცმა ბუხარს მიმართა, მაგრამ ამ გულში – სინათლისა და სითბოს წყაროში, ქვა დახვდა – როცა გული გაქვავდება, როცა ძალით მოინდომებ სულიერების მისაკუთრებასა და დატყვევებას, იქ ვეღარ გათბები და ვერც ვერაფერს დაინახავ. ბუხარი, კერა წმიდათაწმიდა ადგილია, სადაც ახლა ცეცხლს ვეღარ დაანთებ – ვეღარ შეიძენ იმ ცოდნას, რასაც გულის ცოდნა, გულით შემეცნება ჰქვია და რასაც ქართულად გულისხმიერებას ეძახიან.
ღვთაებრივი ცეცხლის ნაცვლად, ნაღვერდალში გახვეული ქვა გასკდება და ნაცარს თვალებში შეგაყრის, დაგაბრმავებს. ენაში ახლაც არის შემორჩენილი გამოთქმა „თვალში ნაცარს ნუ მაყრი“, ვიტყვით ხოლმე, როცა ვინმე სიცრუის სიმართლედ წარმოჩენას ცდილობს და „გვაბრმავებს“.
შეშინებულ კაცს ახლა ბუხართან, ანუ გულთან – გულისმიერ ცოდნასთან ჩასაფრებული მახათი ჩხვლეტს და იმ მთლიანობასაც არღვევს, რაც აქამდე კაცსა და დედა ბუნებას შორის არსებობდა.
კაცი მატერიაში ჩაძირვამ დააბრმავა და, ამ შემთხვევაში, დაბრმავება შეიძლება სხვა სამყაროში თვალის ახელას ნიშნავდეს. მით უმეტეს, რომ მამალმა დაჰყივლა და კაცმა სხვა რეალობაში უნდა გამოიღვიძოს.
ბარტყები კი ისევ გვრიტს მიჰყავს, რადგან კაცის სახლში მათ ვერ მოუვლიან, ვერ გამოკვებავენ. გულში ქვაა, მისი ტყავი მახათითაა გახვრეტილი, ანუ ის მთლიანობა დარღვეულია, რაც ადრე მასა და ბუნებას შორის არსებობდა. საბოლოოდ კი ვირი ტყუპ წიხლს უთავაზებს და თუ დანარჩენებმა სახლიდან, თავისთავადობიდან გამოაგდეს, ვირი-სატურნი, სხეული, სამჯერ გადაატარებს ყირას, რომ „პური არსობისა“ თავისი ოფლით მოიპოვოს.
რა უცნაურადაც არ უნდა გვეჩვენოს, ერთი შეხედვით, მატერიალური სამყაროს აღმნიშვნელი ზღაპრის ხატ-სიმბოლოები ეხმარებიან გვრიტს ბარტყების გამოხსნაში: მამალი, მახათი, ქვასანაყი, ვირი, იგივე: ადამიანის პატარა ეგო, აზროვნება, ინტელექტი, ფიზიკური სხეული. სინამდვილეში ამ ყველაფერს მაშინა აქვს აზრი თუ ადამიანი მას თავისუფლებისთვის მოიხმარს, ყველანირი მატერიის სარჩული ხომ, რა საფეხურზეც არ უნდა იყოს იგი, სულიერებაა.
ეს პატარა ზღაპარი გვიხატავს რამდენად ძნელი იყო ადამიანისთვის მატერიის საუფლოში შემოსვლა და, ამასთანავე, სულიერების შენარჩუნება. ხან ინტელექტი გიჩხვლეტს, ხან ღვთაებრივი აღმაფრენის ნაცვლად ნაცრიდან ავარდნილი ბუქი შეგრჩება ხელთ, ხან სახედარივით გაჯიუტებული სხეული დაგაჯილდოებს ტყუპი წიხლით და „აზრზე მოგიყვანს“ – ისევ სულიერებისკენ გიბიძგებს.
რა ასაკის ბავშვებს უნდა წავუკითხოთ, თუ მოვუყვეთ ეს ზღაპარი?
ესაა მშვიდი, კეთილი ზღაპარი, მშვიდი რიტმით. ის, რაც შემდეგ უნდა გაიაროს ბავშვმა – ინტელექტუალური ცხოვრების გზა და მისი გავლენა, ამ ზღაპარში წარმოდგენილია დამხმარე და კეთილგანწყობილი ძალის სახით და ბავშვის არაცნობიერში ეს ხატ-სახეები ჩაჯდება როგორც ღვთის იარაღი, დამხმარე, დადებითი, სიცოცხლისა და არა სიკვდილის მომტანი. მეორე მხრივ, სიფრთხილის განცდა, რომ შენი ბარტყები – სულიერება არ დაკარგო, მზად უნდა იყო მათ გამოსახსნელად. რომ ყველაზე უწყინარ და მშვიდობიან არსებასაც კი შეუძლია ამ გადაწყვეტილების მიღება, რომ მთავარია გადაწყვეტილება და შინაგანი სიმამამცე და დამხმარე ყოველთვის გამოჩნდება. ინტელექტი სიკეთის სამსახურში, მატერიალიზმი სიკეთის სამსახურში. ამისი შესაძლებლობა და აუცილებლობა.
ეს რა თქმა უნდა, სწორი და კეთილისმყოფელი იმპულსებია.
ეს ზღაპარი შეიძლება ოთხი წლიდან მოვუყვეთ ბავშვს, რადგან მასში უკვე შემოსულია პატარა მე-პატარა ყვინჩილა. ბავშვი ამ ასაკში უკვე პირველ პირში მოიხსენიებს საკუთარ თავს.
უზღაპროდ დარჩენილი ბავშვები
მე მინდა იმ სანუკვარ დროში დაგაბრუნოთ, რასაც ბავშვობა ჰქვია, რაც მთელი სიცოცხლე თან გვდევს და უხილავ გავლენას ახდენს ჩვენს შემდეგ ცხოვრებაზე.
ყველაზე საყვარელ და ახლობელ ადამიანებთან, დიდი ხალისით, სწორედ ბავშვობას ვიხსენებთ, მისი საშუალებით ვაბამთ ერთმანეთთან ურთიერთობისა და ახლობლობის, ერთი შეხედვით, უხილავ, მყიფე, მაგრამ ყველაზე გამძლე და მტკიცე ძაფებს.
ბავშვობისდროინდელი მოგონება ყველაზე შთამბეჭდავი, ფერადი და წარუშლელია. ბავშვობის ხანიდან მოდის ზნეობრივი კრიტერიუმების, თვითდაჯერებისა თუ თავისუფლების, ოპტიმიზმის, ჯანსაღი ფსიქიკისა და ჯანმრთელობის, ასევე საკუთარ თავში დაეჭვების, კომპლექსების, ნევროზების, ენდოკრინული დაავადებისა და ბევრი ისეთი რამის იმპულსიც, რის სათავესაც ვეძებთ და ვერ გვიპოვია. სათავე კი ჩვენივე ბავშვობაშია.
თითოეული ჩვენგანი დიდ ყურადღებას უთმობს ბავშვის კვებას, დიდ დროსა და ენერგიას ხარჯავს, ეკითხება ექიმებს, გამოცდილ ადამიანებს და ეჭვიც არავის ეპარება, რომ სწორ კვებაზეა დამოკიდებული რამდენად ჯანმრთელი, ხალისიანი და ფიზიკურად ძლიერი გაიზრდება მისი შვილი. ჩვენ ვნერვიულობთ თუ ბავშვი ცუდად ჭამს. არცთუ იშვიათად, არამარტო მშობლების, ბავშვების ტრაგედიადაც კი იქცევა ხოლმე ეს თემა… ამაზე არავინ დავობს, რომ ჯანსაღი და სწორი კვება მნიშვნელოვანია ბავშვისთვის.
სადავო არ უნდა იყოს იმის განცხადებაც, რომ ბავშვს სულიერი საკვებიც არანაკლებ ესაჭიროება. თუმცა, სულიერი პროცესები ასე აშკარად სახილველი არაა და ხშირად ძნელი გასარჩევიცაა რას წარმოადგენს ბავშვისთვის ეს სულიერი საკვები და რა ასაკს შეესაბამება. ამის გამო შეიძლება მუცელი და თავი არ ასტკივდეს, პირიქით, მოგვეჩვენოს, რომ ძალიან გაერთო და მოეწონა. სინამდვილეში კი, უდროო დროს წაკითხულმა ზღაპარმა თუ ადრეულ ასაკში ნასწავლმა ლექსმა, რითიც თავს უფრო მშობლები იწონებენ, შეიძლება ღრმა კვალი დააჩნიოს მის მყიფე ფსიქიკას, სუნთქვისა და საჭმლის მომნელებელ სისტემას, ენდოკრინულ სისტემას… ეს უბრალო ჩამონათვალი არაა, ეს რეალობაა და თანაც, სამწუხარო.
რა არის ბავშვის სულიერი საკვები?
„ზღაპარი დღესაც აძლევს ახალგაზრდობასა და ხალხს იმ ჯანსაღ საკვებს, რომელსაც ისინი არანაირ სხვა საკვებზე არ გაცვლიან“ – ამას იაკობ გრიმი წერდა თავის ნაშრომში ?ერმანული მითოლოგია.
იაკობ გრიმი უბრალო მეზღაპრე არ გახლდათ, იგი ის ადამიანი იყო, რომელმაც მეცნიერულად შეისწავლა გერმანული ზღაპარი და ყველანაირად შეეცადა, დამახინჯებისა და გაუცნობიერებელი „შესწორებებისგან“ დაეცვა და ხელუხლებლად შეენარჩუნებინა კაცობრიობისთვის, რადგან კარგად უწყოდა, რომ ზღაპარი ის სულიერი საკვებია, რომელიც ზრდის კაცობრიობას, რომელიც წყალივით და საკვებივით სჭირდება.
სწორედ ამ სულიერ საკვებზე მინდა გელაპარაკოთ.
ზღაპარი… მისი წარმოშობის სათავე ყოფიერების ნისლში იკარგება, მისი უხილავი ბილიკი ყოფიერების სათავეებისკენ მიიკლაკნება და კაცობრიობის ბავშვობისკენ მიგვიძღვის, მარადიული ბავშვობისკენ, რამეთუ საკუთარი ბავშვობის მხარდახარ არსებობს კაცობრიობის ბავშვობაც, რომელსაც თითოეული ჩვენგანი გაუცნობიერებლად იმეორებს დაბადებიდან მოწიფულობამდე და ასევე გაუცნობიერებლად შორდება.
ზღაპარი ხატ–სახეების ენით გველაპარაკება, თითქოსდა სიტყვებით ხატავს, მაგრამ ეს არაა ნებისმიერი, საკუთარი პოეტური ფანტაზიით შექმნილი ხატები.
„ყოველი ზღაპარი იგივე პატარა დრამაა, რომელიც ჩვენშივე არსებულ სცენაზე თამაშდება“ (ფრ. ლენცი, „ხალხური ზღაპრების ხატოვანი ენა“). ამიტომ ეხება ჩვენი გულის უხილავ სიმებს კითხვა, რომელიც ეგზიუპერიმ ასეთი ბავშვური უშუალობითა და გულწრფელობით დასვა და გზაგამოვლილი უფლისწულის სიბრძნით უპასუხა. დავფიქრებულვართ კი ოდესმე, რომ ზღაპარში აღწერილი ჯადოსნური, თვალით უნახავი სამყარო შეიძლება ის ერთადერთი რეალობა იყოს, რომელსაც თითქოს უკანმოუხედავად დავშორდით. დიახ, წამოჩიტულმა უფლისწულმა მამაპაპეული სანახები მიატოვა და გზას გაუდგა, მაგრამ უკვე ბევრმა წყალმა ჩაიარა. ვაითუ, მარადისობის გაუკვალავ ბილიკებზე ხეტიალში უფლისწულს დაავიწყდა, რომ უფლის წულია და შინ ელოდებიან? ვაითუ, გზაც ვეღარ გააგნოს… ეგების შინ დაბრუნების დროა… ეს მხატვრული წიაღსვლა არაა – ყველაფერს თავისი დრო და ადგილი აქვს სამყაროში.
დროის იმპულსი გვაიძულებს ბევრ რამეს რიდე ავხადოთ, მაგრამ არა გაუცნობიერებლად, არამედ ცნობიერად. დრო დადგა, რადგან ჩვენი რთული და ინფორმაციითა თუ ემოციებით დატვირთული საუკუნე ცივი, პრაგმატული, რკინისებური მარწუხებით ძალიან ავბედითად შეეხო ზნეობრივ კრიტერიუმებს, ახალგაზრდების ფსიქიკას, ჩვენი ბავშვების ჯანმრთელობას.
სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანის ცნობიერი განუწყვეტლივ იცვლება, ბავშვი უნდა ვკვებოთ იმ უცვლელი საკვებით, რასაც ზღაპარი გვაძლევს, რაც შემდეგში, ცხოვრების რთული და მოულოდნელობებით აღსავსე გზაზე, მის ფსიქიკასა და ქვეცნობიერს მიაწვდის ჯანსაღ და მართებულ ხატებს. ბავშვი, რომელსაც ადრეულ ასაკში დააკლდა ზღაპრის ხატ-სახეებში კოდირებული სიბრძნე, საკუთარ თავში დაეჭვებული, მერყევი და მშიშარაა – ეშინია სიბნელის, ქარის, წვიმის, ბუნებრივი მოვლენების, ალეგორიული ხატ-სახეების, რომელსაც პირდაპირ აღიქვამს. ეს იმას ნიშნავს, რომ მის ქვეცნობიერში ნაკლებად დევს ხატ-სახეებით აზროვნება, ის სიბრძნე და გარკვეულობა, რაც ზღაპრულ ხატ–სახეშია მოცემული და შემდეგ სწორ ორიენტირს აძლევს ცხოვრების კრიტიკულ მომენტში.
შეიძლება დროის იმპულსის ბრალია ის დამოკიდებულებაც, რამაც ამ ბოლო დროს იჩინა თავი ზღაპრებთან მიმართებაში. მაღაზიის დახლებზე გაჩნდა უამრავი გამარტივებული, ე.წ. ადაპტირებული ზღაპარი.
ზღაპარი ისედაც მარტივია, ოღონდ გენიალურად მარტივი და არა მგონია, ჩვენი ჩარევა სჭირდებოდეს. გულზე ხელი დაიდონ უფროსებმა და თქვან: ნუთუ, იმგვარ ზღაპრებზე გაიზარდნენ თვითონ, რასაც ახლა ბავშვებს სთავაზობენ? ნუთუ მხოლოდ ზღაპრის შინაარსის გადმოცემაა საკმარისი, ან საკმარისია კარგი ნახატი და მის ქვეშ მიწერილი ორიოდე სიტყვა? იქნებ გაიხსენონ რა წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებდა ის განსაკუთრებული რიტმი, რაც ერთი და იმავე პასაჟის გამეორებით იქმნება: („გვრიტო, გვრიტო სად მიდიხარო?“…). ზღაპარს აქვს რიტმის სიმბოლიკა. ამიტომ იმდენჯერ უნდა იქნეს გამეორებული ერთი და იგივე წინადადება, რამდენჯერაც ზღაპარშია მოცემული. ეს რიტმი ემთხვევა ბავშვის ზრდის რიტმს, უზრუნველყოფს ბავშვის კარგ მეხსიერებას. მისი შეცვლა დაუშვებელია ისევე, როგორც იავნანას რიტმის შეცვლა, ვთქვათ, როკის რიტმით, როცა ბავშვს ვაძინებთ! სულაც არაა შემთხვევითი, რომ ბავშვები ასე დაბეჯითებით ითხოვენ ხოლმე ერთი და იმავე ზღაპრისა თუ ლექსის, ამბის გამეორებას. არ გაპატიებენ ერთი სიტყვის შეცვლასაც კი.
ზღაპრების უმეტესობას აღარა აქვს მხოლოდ ქართული ზღაპრისთვის დამახასიათებელი, უნიკალური დასაწყისი – „იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იაქნებოდა. იყო ჩიტი მგალობელი, ღმერთი ჩვენი მწყალობელი. იყო ერთი…“, რომელსაც მშვიდად გადაჰყავს ბავშვი ზღაპრის პირობით სამყაროში (თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ეს ერთი შეხედვით უბრალო დასაწყისი ადამიანის შექმნის ისტორიის ძალიან ღრმა და მრავლისმომცველი ფორმულაა).
ჩვენ გვგონია, რომ თუ ასე უდიერად და გაუცნობიერებლად მოვექცევით ზღაპარს, უფრო მისაწვდომს გავხდით ბავშვის ფსიქიკისთვის. ვინ მოგვცა უფლება, ასე მოვექცეთ საუკუნეებგამოვლილ სიტყვას ან ზღაპრის ქარგას? იმიტომ, რომ მისი ავტორი არ გვიჩივლებს? იმიტომ, რომ უფრო დავბრძენდით და მეტს ვხედავთ? იქნებ პირიქითაა? სამწუხაროდ, დღითი დღე ვკარგავთ ზღაპრის აღქმის უნარს და რაც მთავარია, ვუკარგავთ ამ უნარს ბავშვებს.
ხშირად გვესმის:
– რას იზამ, დრომ მოიტანა! – ადამიანები საკუთარ სიზარმაცესა და უვიცობას ხშირად დროს ვაბრალებთ, თითქოს ჩვენ დროის გარეშე ვარსებობდეთ, თითქოს არაფერი გვეკითხებოდეს და რაღაც აბსტრაქტული დრო თავს გვახვევდეს თავის იმპულსს.
ყოველ დროს თავისი ავი და კარგი მოაქვს, მაგრამ ადამიანი იმიტომაა ადამიანი და თავისუფალი არსება, რომ ავი და კარგი ერთმანეთისგან გაარჩიოს. თუ დროის იმპულსზე ვილაპარაკებთ, უნდა ვთქვათ, რომ სწორედ ზღაპრის ხატ-სახეების გაცნობიერებაა აუცილებელი მოზრდილთათვის.
აი, ესაა დროის იმპულსი – ჩვენ უნდა ვიცოდეთ საიდან მოდის, რას ნიშნავს და როგორ მოქმედებს ბავშვზე ესა თუ ის ზღაპარი ან ზღაპრული ხატ-სახე და ასაკის მიხედვით მივაწოდოთ ბავშვებს.
აი, ეს იქნება სწორი და მართებული და არა ზღაპრების განუკითხავად დამახინჯება და შეკვეცა. შეიძლება რომელიმე „ინტერპრეტატორს“, ერთ მშვენიერ დღეს, აღარ მოეწონოს წითელქუდას წითელი ქუდი და მწვანექუდად ან ყვითელქუდად შეცვალოს და ამან ბავშვებში სრულიად სხვა სასიცოცხლო პროცესები გამოიწვიოს. ზღაპრის ხატ–სახე იმიტომაა შეუცვლელი, რომ რეალურად იმეორებს კაცობრიობის ბავშვობას, მისი განვითარების საფეხურებს და ისევე მოქმედებს ბავშვის ზრდის ძალებზე, ფსიქიკაზე, როგორც ათასწლეულების მანძილზე მოქმედებდა კაცობრიობის ზრდა–განვითარებაზე, რამეთუ, თითოეული ადამიანის ზრდა-განვითარება კაცობრიობის განვითარების მინი-მოდელია.
ბავშვს იმის ცოდნა არავითარ შემთხვევაში არ სჭირდება, გამოხატავს თუ არა მგელი ტოტემს, ან წითელქუდას წითელი ქუდი მოდის თუ არა დრუიდების უძველესი რიტუალიდან, ან რას ნიშნავს მაინცდამაინც მუხის ტყე და ა.შ. – ბავშვი თავად შექმნის გაცილებით სწორ ხატსა და წარმოდგენას ისე, რომ უფროსის ჩარევა არ დასჭირდება, რადგან გაცილებით ახლოსაა ზღაპრულ სამყაროსთან და იმ სიმბოლურ ხატ-სახეებთან, რასაც ზღაპარი სთავაზობს; მაგრამ უფროსს კი უნდა ჰქონდეს გაცნობიერებული მათი სიმბოლიკა, რომ განუკითხავად არ შეკვეცოს ზღაპრის მსვლელობა, არ შეცვალოს ზღაპრული ხატ-სახე თუ რიტმი და ბავშვს დროულად, ასაკის გათვალისწინებით – არც ადრე, არც გვიან, – მიაწოდოს ესა თუ ის ზღაპარი. ამ სფეროში დაუდევრობასა და უცოდინრობას გაცილებით სერიოზული შედეგი მოსდევს, ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია. რამდენადაც კაცობრიობა ემორჩილება ცნობიერის ცვალებადობის კანონს, აღზრდის დროს ანგარიში უნდა გაეწიოს ამ ცვლილებას.
დრო არ გვაპატიებს ხელის ცეცებით, უვიცობით, დილეტანტიზმის ამარა წავეპოტინოთ ზღაპრის უკვდავ ხატებს, შევცვალოთ, შევკვეცოთ ზღაპრის შინაარსი, მისი რიტმი, ხატ-სახეები და ადვილად ხელმისაწვდომ, ადაპტირებულ კომიქსებად ვაქციოთ. საკმაოდ ძვირ საზღაურს ვიხდით ამისთვის.
„ყველა ზღაპარს ერთი რამ აკავშირებს, ესაა წარსულში არსებული რწმენა, რომელიც მხოლოდ ზეგრძნობადი სამყაროს ხატ–სახეებით გამოიხატება. ეს მითიური რწმენა ძვირფასი ქვის ნამსხვრევებს ჰგავს, ბალახითა და ყვავილებით მორთულ დედამიწაზე რომ მიმობნეულა და მხოლოდ მახვილი თვალისთვისაა სახილველი. მისი მნიშვნელობა დიდი ხანია დავიწყებას მისცემია, მაგრამ ჯერ კიდევ აღიქმება, ამდიდრებს ზღაპარს თავისი შინაარსით და ამავე დროს, აკმაყოფილებს სასწაულების სრულიად ბუნებრივ მოთხოვნილებას. ზღაპარი არასდროს არაა ფერთა უბრალო თამაში, შინა არსს მოკლებული ფანტაზია“ (ვილჰელმ გრიმი).
მე-20 საუკუნის გერმანელი მკვლევარი ფრიდელ ლენცი, რომელმაც მთელი ცხოვრება მიუძღვნა ევროპის ხალხთა ზღაპრების კვლევასა და მათი პირვანდელი სახის დაბრუნებას, სწორედ უფროსებისთვის – აღმზრდელებისთვის, ბებია-ბაბუებისთვის, მშობლებისთვის, მასწავლებლებისთვის ატარებდა ლექციებს. იქნებ, ჩვენც მივაქციოთ, ამ მხრივ, ყურადღება ჩვენს ზღაპრებს. იქნებ შეწყდეს ზღაპრების (და არამარტო ზღაპრების, ჩვენი კლასიკოსების ნაწარმოებთა – მაგრამ ეს კიდევ სხვა, მნიშვნელოვანი თემაა) გაუცნობიერებელი დამახინჯება; იქნებ, შევუნარჩუნოთ ბავშვებს ბავშვივით წმინდა და ხელშეუხებელი ზღაპრული სამყარო.
და კიდევ ერთხელ – კარგად უნდა გვახსოვდეს, „ზღაპარი თავისი უცვლელი შინაარსით, რიტმითა და ჯადოსნური, იდუმალი ხატ–სახეებით მოზარდი თაობის აღზრდისა და მკურნალობის ერთ–ერთი საუკეთესო საშუალებაა“.
შიშისა და თანაგრძნობის შესახებ
როგორ მოქმედებს შიში, რასაც დევი, კუდიანი დედაბერი, გოლიათი, გველეშაპი და სხვა საშიში ზღაპრული პერსონაჟი იწვევს?
ყველას გვახსოვს როგორ გვიკანკალებდა გული შიშისა და თანაგრძნობისგან, როცა გველეშაპი ზღაპრის გმირს გადაყლაპავდა ან კუდიანი დედაბერი საბედისწეროდ დახლართავდა მზეთუნახავისკენ სავალ გზებს.
„შიში და თანაგრძნობა, რასაც იწვევს ბავშვში ზღაპრის სიუჟეტი, უძველესი მისტერიებიდან მოდის.
გავიხსენოთ, როგორ იკვლევდა ლესინგი შიშისა და თანაგრძნობის იმ მშვინვიერ ძალებს, რაც ტრაგედიას უნდა დაებადებინა მაყურებელში. ლესინგიდან მოყოლებული, ეს თემა დისკუსიებისა და განხილვის საგანს წარმოადგენდა. სინამდვილეში კი, ეს ის გრძნობებია, რომელიც იღვიძებდა მისტერიათა სკოლის მოწაფეში, როცა მას ნება ეძლეოდა მთელი თავისი დიდებულებით ეხილა ღვთის გამოვლინება სამყაროში. ამ დროს სამშვინველში არსებული ვნებები ძლიერად შეირყეოდა (შეიძვროდა) და გარეგნულად წვის პროცესად გამოვლენილი უკიდურეს ზღვარს აღწევდა. სწორედ ეს პროცესი იწვევდა განწმენდას და მოწაფეს ახლიდან შობის შესაძლებლობა ეძლეოდა. ძველ ბერძნულ ტრაგედიაში ამ პროცესის მკრთალ ანარეკლს ვხედავთ. მეცნიერებაც და ხელოვნებაც იმ ძველისძველი მისტერიებიდან წარმოიშვა“ (რ.შტ. – მასონიზმი, გვ.202 -203).
მსგავსი რამ ხდება ბავშვის სამშვინველში, რომელიც, მართალია, უმანკოა, მაგრამ „შემოსულია“ მიწიერ სფეროში, უკვე დედამიწის მკვიდრია და აუცილებელია, რომ მასში მთელი თავისი სიდიადით აღიბეჭდოს ღვთაებრივი სამყაროს, სულიერი სამყაროს, დედა ბუნების წმიდათა-წმიდა ხატ-სახეები, რაც გაუცნობიერებელ შიშსა და კრძალვას გამოიწვევს, მაგრამ ესაა შიში და გაოცება დიადისა და შეუცნობლის წინაშე, რომელიც ადამიანის შემდეგი ცხოვრების საფუძველი და იმის საწინდარია, რომ აღტაცების, სიყვარულისა და კრძალვის გრძნობა არ გაუქრეს
ამასვე ნიშნავს: „შიში შეიქმს სიყვარულსა“.
შიშს ნაირგვარი სახე აქვს. ღვთისმოშიში ადამიანი სულაც არ ნიშნავს შეშინებულ, წამხდარ, მატერიალურს ჩაჭიდებულ და დამორჩილებულ ადამიანს, რომელიც შიშით შესცქერის სულიერ სამყაროს და ურჩევნია უარყოს მისი არსებობა (დღეს ამგვარად ესმით ხოლმე)… განა არ განგვიცდია შიში ჩვენთვის ყველაზე ძვირფასი ადამიანის, სამშობლოს, იდეის, პრინციპისა თუ ცხოვრების აზრის დაკარგვის გამო და არ გაგვჩენია თავგანწირვის სურვილი? ამგვარი შიში ხომ სიკვდილის შიშსა სძლევს? განა არ მოგვჩვენებია, რომ ამგვარი განცდის გარეშე არაფრად ეღირებოდა ჩვენი სიცოცხლე?
არსებობს სხვა შიშიც, ეგოიზმიდან და ურწმუნოებიდან მომდინარე, რომელიც წყალწაღებულივით ებღაუჭება ამქვეყნიურს, წუთიერს, საკუთარ კეთილდღეობასა და ჯანმრთელობას. ამგვარი ადამიანი არაფერს გაიღებს სხვისთვის. მისთვის ეს ქვეყანა, მატერია, დღევანდელობა ერთადერთი რეალობაა… ამაზე რუსთველი იტყოდა: „შიში ვერ იხსნის სიკვდილსა, ცუდია დაღრეჯილობა“. უფრო მეტიც, ამგვარი შიშის გამო ადვილად გაწირავ სხვას.
ამგვარი შიშის ჩანერგვაც ისევე შეიძლება, როგორც ვაჟკაცობისა და სწორი ზნეობრივი პრინციპების. ეს შეიძლება გამიზნულადაც მოხდეს და გაუაზრებლადაც, მაგრამ შედეგი ერთი აქვს – დეზორიენტირებული, დაშინებული, არაზნეობრივ პრინციპებზე აღზრდილი საზოგადოება.
სწორედ ამგვარ შიშზეა დაფუძნებული დღევანდელ ანიმაციათა და მოზარდთათვის განკუთვნილ ფილმთა უმეტესობა.
ამგვარი ფილმების გმირები ვაჟაკაცებია არ არიან, ისინი მშიშრები არიან და შიშის გამო სჩადიან ათასნაირ ბოროტებას. მათთვის სხვის სიცოცხლეს ჩალის ფასი აქვს, რადგან ხედავენ, რომ საკუთარი სიცოცხლეც ჩალის ღერივით წარმავალი და წუთიერია. აი, ამგავარ შიშს ებრძვის ზღაპარი, როცა უფლისწული ათასნაირ განსაცდელს გადალახავს მზეთუნახავის გამოსახსნელად იმ საშინელი და სასტიკი ხატ-სახეებითაც კი, რაც ხანდახან უფროსებს უმართებულოდ გვეჩვენება.
ამ ბოლო წლებში წამოვიდა ტენდენცია, რომ ქართული ზღაპარი ყველაზე სასტიკი ზღაპარია მსოფლიო ზღაპრებს შორის, რაც ნამდვილად არ შეესაბამება ზღაპრის ხატ-სახეთა ცნობიერ გაგებას.
რატომღაც არავინ ლაპარაკობს ანიმაციურ და საბავშვო ფილმთა მართლაც სასტიკ, დაუნდობელ, გამიზნულად დამახინჯებულ, იმ საშინელ სახეებზე, რაც დიდ ფსიქიკურ და ზნეობრივ დაღს ასვამს ჩვენს თაობას.
ზღაპარი იმ ღვთაებრივი ენით გველაპარაკება, რასაც ბავშვობაში თუ მოვუსმენთ, შემდეგ, ცხოვრების გრძელ გზაზე, მოციმციმე ვარსკვლავი ჩვენთვის მხოლოდ ციური სხეული არ იქნება, ციცინათელა – მანათობელი მატლი, ცისარტყელა კი, მხოლოდ წვიმის წვეთებში არეკლილი მზის ათინათი. შიში და გაუცხოება ღვთაებრივისგან მოშორებასა და მისი ენის დაკარგვას მოსდევს.
ნუ დავუკარგავთ ბავშვებს ზღაპრულ ხატ-სახეებს!
