სასკოლო კვების თემამ, ბოლო წელს, განსაკუთრებული სიმძაფრე შეიძინა. თემის აქტუალობა საქართველოში ბავშვთა სიღარიბის მაღალმა მაჩვენებლებმა განაპირობა. ჯერ კიდევ 2 წლის წინ, სახელმწიფოს მიერ დაანონსებული სასკოლო კვების პროგრამის დაწყება მხოლოდ დაანონსებად დარჩა. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ სპეციალისტთა შეფასებით, სასკოლო კვება გაცილებით მეტია, ვიდრე შიმშილის აღმოფხვრა, ბუნებრივად ჩნდება კითხვა, მაშინ რატომ არ ჩქარობს ქვეყანა ამ ძალიან საჭირო პროგრამის დანერგვას, მით უფრო იმ სიღარიბის მაჩვენებლის ფონზე, როცა ქვეყანაში 16 წლამდე ასაკის 130 880 ბავშვი საარსებო მინიმუმს იღებს, რაც მთლიანობაში ამ ასაკობრივი ბავშვების 28%-ს შეადგენს. თავისთავად, ბევრი კვლევაც არ სჭირდება, რომ ამ კატეგორიის ბავშვებს სკოლაში კვების არც ხელმისაწვდომობა აქვთ და არც შესაძლებლობა, რადგან თვალსაჩინოა ჩვენ გარშემო, მეგობრების, ახლობლების ან ჩვენსავე ოჯახებში მცხოვრები ბავშვების მაგალითზე. კვლევების გარდა, ბოლო პერიოდში, თემის აქტუალიზებამ ძალიან ბევრი კონკრეტული შემთხვევა გამოკვეთა, ალაპარაკდნენ მშობლებიც და მასწავლებლებიც, რომ სკოლებში ბავშვების დიდი ნაწილი შიმშილობს. UNICEF-ის კვლევის მიხედვით, სასკოლო საათებში, ყოველდღიურად, მხოლოდ 27% იკვებება, ხოლო არასდროს — ბავშვების 35%; სკოლაში შიმშილის შემთხვევები მნიშვნელოვნად ხშირია მატერიალური და სოციალური დანაკლისის მქონე ბავშვებში და 45%-ს აღწევს. ცალკე თემაა, რას ჭამენ ბავშვები სკოლებში, როცა სოფლის საჯარო სკოლების 90%-ს, უბრალოდ, არა აქვს ბუფეტები, ხოლო ქალაქში განთავსებულ საჯარო სკოლების 35%-ს – საკვები ობიექტები. არადა, ჯანდაცვის სამინისტროს გაიდლაინით შემოთავაზებული ბავშვთა სასკოლო კვების საუკეთესო ვარიანტის მიხედვით, მოზარდების კვებითი რაციონი უნდა მოიცავდეს: ხილისა და ბოსტნეულის საკმარის რაოდენობას; სასმელი წყლის საკმარის რაოდენობას; ხორცის, თევზის, კვერცხის, ლობიოსა და სხვა ცილოვანი პროდუქტის საკმარის რაოდენობას; რძესა და რძის ნაწარმს; ცხიმის, მარილისა და/ან შაქრის შემცველ საკვებსა და სასმელებს – მცირე რაოდენობით. ეს გაიდლაინი, სრულიად საპირისპიროა იმ სოციალური პოლიტიკის და არსებული რეალობის, რომელიც ქვეყანაში გვაქვს. რეალობის, სადაც ჩვენ გვერდით ცხოვრობენ ბავშვები, რომლებსაც არათუ დაბალანსებული კვება, გასინჯულიც კი არ აქვთ, მაგალითად, ყველი ან ხორცი… სოციალური პოლიტიკის მიღმა არსებული რეალობა – ახალი განათლება (akhaliganatleba.ge)
გაიდლაინიც მხოლოდ ფურცელზე დარჩენილი „ბავშვის კვების საუკეთესო ვარიანტია“, ისევე როგორც სახელმწიფოს მიერ ორი წლის წინ წამოწყებული კამპანია სასკოლო კვების დანერგვის თაობაზე. ამ დროს კი, ჩვენი ქვეყანა მსოფლიოს ქვეყნების იმ 10%-ის შემადგენელი ნაწილია, სადაც არანაირი სასკოლო კვების პროგრამა არ დანერგილა და არც უახლოეს მომავალშია გათვალისწინებული, ყოველ შემთხვევაში, ამის კონკრეტული გეგმა არ არსებობს. სასკოლო კვების გლობალური ანგარიშის მიხედვით, დანარჩენი მსოფლიოს 90%-ს, სხვადასხვა ფორმით, დანერგილი აქვს სასკოლო კვებისა და კეთილდღეობის პროგრამები.
რა ხდება საქართველოში? გადაჭარბების გარეშე, რეალური სურათი ასეთია: ბავშვს, რომელსაც გაუმართლა და ეკონომიკურად, შედარებით, ძლიერ ოჯახში დაიბადა, დღის განმავლობაში, სკოლაში ყოფნის საათებში, გარანტირებული აქვს მიირთვას სახლიდან წაღებული საკვები ან იქვე სკოლის მიმდებარედ არსებულ სავაჭრო ობიექტებში შეიძინოს, შიმშილით გული რომ არ წაუვიდეს. და ვისაც არ გაუმართლა?.. ვისაც არ გაუმართლა, შიმშილობს (სამწუხაროდ, მეორე შემთხვევა სჭარბობს).
მშობელი – „ჩემს შვილს რამდენჯერმე გავატანე ლანჩ-ბოქსი სახლიდან, მაგრამ ხელუხლებელი მოიტანა უკან. სხვებს რომ არ აქვთ საჭმელი, მერიდება ჭამაო.“
მასწავლებელი – „შესვენებაზე რომ გამოვდივარ, გული მიკვდება, რამდენიმე ბავშვი ჭამს ლობიანს და დანარჩენები მშივრები უყურებენ. საშინელი სანახავია.“
მასწავლებელი – „ჩვენთან იყო შემთხვევები, როდესაც მოსწავლეებს გული წასვლიათ შიმშილის გამო. ამის მერე მათ რცხვენოდათ და ამიტომ სკოლაში აღარ მოდიოდნენ.“
სკოლის ექიმი – „მოსწავლეების ნაწილი ადგილობრივ საცხობში ყიდულობს ლობიანს და პიცას. ეს პიცა განსაკუთრებით მავნებელია, რადგან ძირითადად შეიცავს ცხარე ტომატ პასტას, მაიონეზსა და გაურკვეველი წარმოშობის ძეხვეულს, რისი მშიერზე მიღებაც მოსწავლეების კუჭ-ნაწლავს მნიშვნელოვნად აზიანებს. მნიშვნელოვანია, რომ თუ კვებაზე ვისაუბრებთ, ეს იყოს აუცილებლად ჯანსაღი საკვები.“
ეს ციტატები ყველაზე კარგად ასახავს ჩვენი მოსწავლეების სკოლაში კვების რეალობას.
სასკოლო კვების დანერგვისა და განვითარების მხარდამჭერი მოძრაობა, მთელ მსოფლიოში, განსაკუთრებით პანდემიის შემდეგ დაიწყო. ჩვენს ქვეყანაში სასკოლო კვების ადვოკატირების კამპანიას „განათლების კოალიცია“ აწარმოებს, რომელიც უკვე სასკოლო კვების გლობალური კოალიციის წევრია. პროექტი ხორციელდება USAID-ის სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობის პროგრამის (USAID Civil Society Engagement Program) მხარდაჭერით.
განათლების კოალიციის წარმომადგენელი და განათლების სპეციალისტი რევაზ აფხაზავა ამბობს, რომ კოალიციამ უფასო სასკოლო კვების კამპანია, უკვე რამდენიმე წელია, წამოიწყო და აქტიურად მუშაობს იმ მიმართულებით, რომ საზოგადოებას გაუჩინოს რწმენა – ეს შესაძლებელი და ძალიან მნიშვნელოვანია მათი შვილებისთვის, მოსწავლეების ჯანმრთელობისთვის და განათლების სისტემისთვის, განათლების მიზნების მისაღწევად. „ანუ მრავალი პოზიტიური ეფექტი აქვს. ამიტომ, ამ მიმართულებით, ერთი მხრივ, საზოგადოებაში მაქსიმალურად უნდა გავაჩინოთ მოთხოვნა და მეორე მხრივ, ხელისუფლებისთვის შევქმნათ კვლევასა და მტკიცებულებებზე დაფუძნებული, მეთოდოლოგიურად გამართული დოკუმენტი, რომელიც ხელს შეუწყობს უფასო სასკოლო კვების დანერგვას ქვეყანაში და, რაც მთავარია, ეს აუცილებლად უნდა მოხდეს იმ არსებული სიტუაციის გათვალისწინებით, რაც დღეს ქვეყანაში გვაქვს. ეს ყველაფერი კი, რაც შეიძლება მოკლე დროში, უნდა გავაკეთოთ, რადგან თაობებს ვკარგავთ, ყოველწლიურად, ჩვენი მოსწავლეების სახით, რომლებიც კვების დეფიციტის გამო, ფაქტობრივად, სრულფასოვნად ვერ ერთვებიან სასწავლო პროცესში“.
კამპანიის ფარგლებში, კოალიციამ ხუთ რეგიონში ჩაატარა შეხვედრები დაინტერესებულ მხარეებთან – მშობლებთან, მასწავლებლებთან, ბიზნესის წარმომადგენლებთან. საინფორმაციო ხასიათის შეხვედრებზე სურდათ გაერკვიათ, რას ფიქრობენ ისინი სასკოლო კვების დანერგვის საჭიროებაზე და როგორ ხედავენ თავიანთ რეგიონში ამ საკითხის განვითარებას ან როგორი უნდა იყოს საზოგადოების მხარდაჭერა ამ თემაზე. თავმოყრილ შედეგებს, ანგარიშის სახით, საზოგადოებასაც წარუდგენენ.
რევაზ აფხაზავა: „რამდენიმე კვლევა ადასტურებს, მათ შორის გაეროს ბავშვთა ფონდის კვლევა, რომ მოსწავლეების, დაახლოებით, 77% ნაწილობრივ, ხშირად ან ყოველთვის განიცდის შიმშილს სასწავლო პროცესის დროს. გარდა ამისა, ფოკუსჯგუფების საშუალებით, განსაკუთრებით რეგიონებში, უამრავ კონკრეტულ მაგალითს ვისმენთ, რა პრობლემის წინაშე დგებიან მასწავლებლები, როცა კლასში მშიერი ბავშვები უზით. ბუნებრივია, შეუმჩნეველი არ დარჩებათ ბავშვების გონების დაკარგვის ეპიზოდები ან მუცლისა და თავის ტკივილის ხშირი ჩივილები, ასევე, გახშირებული მიმართვიანობა ექიმთან, მიზეზით – კვების დეფიციტი. ამას მასწავლებლები იმითაც ხვდებიან, რომ ბავშვი მოდუნებულია, ყურადღების დეფიციტი აქვს, არ არის აქტიური… და მათი პირველი კითხვაა – დილით ისაუზმე? ნაჭამი ხარ? როგორც წესი, ბავშვებს საჭმელი არ აქვთ ნაჭამი. ისიც პრობლემაა, რას ჭამენ მოსწავლეები (საკვები, რაც მათთვის ხელმისაწვდომია, ძირითადად, არაჯანსაღია). რიგ შემთხვევაში, ჯანსაღი საკვებითაც იკვებებიან, მაგრამ სისტემატურად არც მისი მოხმარებაა მართებული. აი, მაგალითად, ფოკუსჯგუფებში, რეგიონის მიუხედავად, ძალიან ხშირად ლობიანი სახელდება, რომელსაც ყოველდღე ჭამენ ბავშვები. თავისთავად, არ არის მავნე საკვები, მაგრამ ამდენი ნახშირწყლების მიღება, ყოველდღიურად, მთელი კვირის მანძილზე და თვეების განმავლობაში, ცხადია, კუჭ-ნაწლავის პრობლემებს გამოიწვევს. თუ იმ მონაცემებსაც გავითვალისწინებთ, რომ საქართველოში ძალიან ბევრი ბავშვი სოციალურად დაუცველი ოჯახიდანაა (რაც იმაზე მიუთითებს, რომ მათ დაბალანსებული კვება სახლშიც არ აქვთ, არათუ სკოლაში), პრობლემა კიდევ უფრო მძიმდება. ამიტომაც უნდა ჩაანაცვლოს, გარკვეულწილად, ბავშვის კვება სკოლამ, ანუ სკოლამ მაინც უნდა უზრუნველყოს კვებითი დეფიციტის – მიკროელემენტების შევსება ისე, როგორც სხვა ქვეყნებში ხდება. მაგალითად, ამერიკაში, პანდემიის დროს, ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა სწორედ ეს იყო – ბავშვებისთვის, რომლებიც სკოლაში არ დადიოდნენ და ერთადერთი საშუალება ჰქონდათ, დაბალანსებული საკვები სკოლაში მიეღოთ, ოჯახებში სასკოლო ავტობუსებით არიგებდნენ საკვებს.
რეგიონებში პრობლემის აქტუალიზაცია და მათი გადაჭრის გზების ადგილებზე ძიება კამპანიის მნიშვნელოვანი ნაწილია, რადგან სხვადასხვა რეგიონსა და სკოლას სხვადასხვა გამოწვევები აქვს. აქედან გამომდინარე, მათგან ვისმენთ ძალიან საინტერესო პასუხებს ამ საკითხის მოგვარებასთან დაკავშირებით. ვიცით, რომ ინფრასტრუქტურულად, სოციოკულტურულად, ეკონომიკურად და ა.შ. განსხვავდებიან ჩვენი სკოლები და მათი კონტინგენტი ერთმანეთისგან. სწორედ ამ განსხვავებული სკოლების მაგალითებზე უნდა შევძლოთ ისეთი მოდელის მოფიქრება, რომელიც მორგებული იქნება მათ საჭიროებებზე.
აქედან გამომდინარე, ვთავაზობთ განათლების სამინისტროს დიფერენცირებულ მიდგომას – ყველა სკოლის საჭიროება უნდა იყოს, გარკვეულწილად, გათვალისწინებული. ბუნებრივია, 2100-ვე სკოლაზე ინდივიდუალური მიდგომა რთული იქნება, მაგრამ, შეიძლება სკოლები საჭიროებების მიხედვით დაჯგუფდეს. მაგალითად, მოსწავლეთა რაოდენობის, სოციალურად დაუცველ მოსწავლეთა წილის მიხედვით და ა.შ. ამის გათვალისწინებით კი, განათლების სამინისტრომ, უკვე მომავალი სასწავლო წლიდან, სხვადასხვა ტიპის პროგრამების შეთავაზება დაიწყოს, თუ, რასაკვირველია, ამის ნება და სურვილი იქნება, მაგრამ, როგორც ჩანს, ამის ნება არ არის. რიგ შემთხვევაში, წარმოდგენა აქვთ, რომ ერთი ხელის მოსმით უნდა მოხდეს ეს ყველაფერი და რაღაც ინფრასტრუქტურულ პრობლემებს იმიზეზებენ, მაგრამ ჩვენ მიერ შეთავაზებულ „ლანჩ ბოქსის“ მოდელს არ სჭირდება არც სასადილო და არც ადგილზე მომზადება. მაგრამ თუ კი ახალაშენებულ სკოლებში გაითვალისწინებენ კაფეტერიებს, საჭმლის მოსამზადებელ სივრცეებს და ა.შ., რა თქმა უნდა, იმ სკოლებში შეიძლება განსხვავებული მოდელის დანერგვა. ასევე შესაძლებელია დაფინანსების სხვადასხვა მოდელის ამუშავებაც; საფეხურების მიხედვით დანერგვაც, შეიძლება ეს სადღაც დაწყებითი კლასებიდან დაიწყოს, სადღაც – ყველასთვის. მაგალითად, მცირეკონტინგენტიან სკოლაში, სადაც 30 ბავშვი სწავლობს, კვება ყველასთვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს. ერთი ოჯახიდან შეიძლება რამდენიმე ბავშვი დადიოდეს სკოლაში, ამიტომ ორს ვაჭამოთ და ერთს არა, არ იქნება სწორი. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია ჩვენნაირი ტიპის ქვეყნისთვის, სადაც მოქალაქეების სოციალური მდგომარეობა, განსაკუთრებით ბავშვების, ძალიან მძიმეა და თან – განათლების ხარისხი დაბალი. ასეთი ტიპის სერვისის შეთავაზება, ერთი მხრივ, ბავშვის ჯანმრთელობის მდგომარეობას გააუმჯობესებს და მეორე მხრივ, მისცემს საშუალებას, რომ კოგნიტური უნარები განუვითარდეს და, შიმშილის გამო, რაღაც დანაკარგები აღარ ჰქონდეს. თუნდაც, სასკოლო კვება საშუალებას მოგვცემს, მოსწავლეები მეტხანს დავაყოვნოთ სკოლაში, შევთავაზოთ არაფორმალური განათლების სერვისები, რაც რეგიონებისთვის ხელმიუწვდომელია და ვერ ხორციელდება. ბავშვები, ფაქტობრივად, ვეღარ რჩებიან სკოლაში და სახლში გარბიან იმ მიზეზით, რომ შიათ. იქაც რას ჭამენ, ეს კიდევ ცალკე პრობლემაა.
რეალურად, უამრავი დადებითი მხარე აქვს სასკოლო კვების დანერგვას და თან აღსანიშნავია ისიც, რომ ჩვენ მივეკუთვნებით მსოფლიო ქვეყნების ძალიან მცირე ნაწილს, მათ შორის ჩვენს რეგიონშიც, სადაც არანაირი სასკოლო კვების პროგრამა არ გვაქვს.
სასკოლო კვების პროგრამები ხორციელდება სომხეთშიც, აზერბაიჯანშიც, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, რომლებთანაც მეტი საერთო გვაქვს. ისინი თუ ძლევენ ამ პრობლემას, ჩვენთვისაც შესაძლებელია. რეალურად, საქართველოში, უამრავ ადამიანს ვაჭმევთ – მსგავსი პრაქტიკა გვაქვს საჯარო საბავშვო ბაღებში, ვკვებავთ ჯარს, პატიმრებს, პაციენტებს სამედიცინო დაწესებულებებში და ა.შ. ამიტომ, ეს არ არის უტოპიური წარმოდგენა და ხედვა, არამედ სავსებით რეალისტურია. მითუმეტეს, არავინ ამბობს, რომ ერთ დღეს გავიღვიძოთ და, მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ყველა კლასში, ყველა მოსწავლეს ჰქონდეს უფასო საკვებზე ხელმისაწვდომობა. მაგრამ, თუ გვინდა, რომ ეს სისტემა ავამოქმედოთ და, თუნდაც, 5-10 წელიწადში უკვე გამართული მოდელი გვქონდეს, დღეს უკვე პირველი ნაბიჯები უნდა იდგმებოდეს. სამწუხაროდ, ამის ნება ჯერჯერობით არ გამოთქმულა, არც ვადებია განსაზღვრული, არც გეგმები, არც სტრატეგიაში ჩანს“…
როგორც განათლების კოალიციაში აღნიშნავენ, იგეგმება, ამ საკითხებით დაინტერესებული რეგიონის მასწავლებლების და განათლების სფეროს ბენეფიციარების ჩართულობით (ეს მათი შემოთავაზებაცაა), კამპანიის გაშლა და სხვადასხვა საინფორმაციო წყაროების გამოყენებით, სასკოლო კვების საჭიროებისა და დადებითი შედეგების შესახებ ინფორმაციის რაც შეიძლება მეტ ადამიანამდე მიტანა.
„ვფიქრობთ, კამპანია უფრო აქტიურ რეჟიმში გადავიდეს და მაქსიმალურად შევძლოთ მშობლების, მასწავლებლების, მოსწავლეებისა და, ზოგადად, საზოგადოების მხრიდან გაჩენილი მოთხოვნების ადვოკატირება და მივაღწიოთ მთავარ მიზანს – რეალურად, სხვა გზა აღარ დავუტოვოთ ხელისუფლებას, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს, რომ უფრო აქტიურად იმუშაოს ამ მიმართულებით, – აღნიშნავს რევაზ აფხაზავა, – სხვა ალტერნატივა არ არსებობს და უმნიშვნელოვანესია სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობა ამ პროცესებში. ხაზგასმით ვამბობთ, რომ სასკოლო კვების პროგრამის დანერგვის დაწყება რეალისტურია, ამის რესურსებიც არსებობს. ყველამ ვიფიქროთ იმაზეც, რომ ეს საკითხი ნომერ პირველი ამოცანაა, რადგან ვერც ინფრასტრუქტურა, ვერც მასწავლებელი, ვერც სახელმძღვანელო და ვერც სხვა დანარჩენი ვერ შექმნის ხარისხიანი განათლებისთვის ხელსაყრელ პირობას, თუ მოსწავლე გაკვეთილზე მშიერი ზის და, კვების დეფიციტის გამო, მისი კოგნიტური შესაძლებლობები დაქვეითებულია. ყველაფერი დანარჩენი პერიფერიული, რაც თავისთავად საჭირო და მნიშვნელოვანია, უბრალოდ, მეორეხარისხოვანი ხდება, როდესაც ადამიანს შია და სხვა ვერაფერზე კონცენტრირდება“.
23 ოქტომბერს, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს, 10 000 მშობლის ხელმოწერილი პეტიცია წარუდგინეს, მოთხოვნით: სკოლებში ჯანმრთელობისთვის ზიანის მომტანი პროდუქტებით ვაჭრობის აკრძალვა და სასკოლო კვების პროგრამის დანერგვა. პეტიცია არასამთავრობო ორგანიზაციის „მშობლები განათლებისთვის“ ინიციატივით მომზადდა, რომელსაც განათლების კოალიცია და სამოქალაქო სექტორის სხვა წარმომადგენლები შეუერთდნენ. ნოემბრის ბოლოს, სამინისტრომ „ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში კვების ობიექტის ფუნქციონირებისთვის დადგენილი მინიმალური მოთხოვნები“ დაამტკიცა და დოკუმენტში აისახა სკოლის კვების ობიექტის ფუნქციონირებისთვის ჯანსაღი კვებითი უნარ-ჩვევების რეკომენდაციები. თუმცა, ისევ პასუხგაუცემელი დარჩა მთავარი მოთხოვნა: უფასო კვება ბავშვებს! შესაბამისად, ჯერჯერობით, დღის წესრიგის მიღმაა დარჩენილი მთელ მსოფლიოში აღიარებული სასკოლო კვება, „როგორც ბავშვის უფლება და არა პრივილეგია“.
ლალი ჯელაძე
