ნათელა მაღლაკელიძე
პედაგოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი
სასკოლო განათლების რეფორმამ ბევრი სიახლე დანერგა განათლების სფეროში მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმითა და ე.წ. „ახალი სკოლის“ მოდელით, კომპლექსური დავალებებით, დიორამებით, მატრიცებით, მდგრადი წარმოდგენებით, ცნებებითა და ქვეცნებებით, თემებით, პროექტებით სწავლებით, სწავლა/სწავლების უახლესი სტრატეგიებით… მაგრამ არის კი ეს ყველაფერი სიახლე? იქნებ ეს გზა ჩვენმა სკოლამ უკვე გაიარა? ვეცდებით გავავლოთ პარალელები 100 წლის წინანდელ რეალობასა და დღევანდელ რეფორმას შორის, დასკვნების გამოტანა კი მკითხველისათვის მიგვინდია.
ამჯერად ჩვენ შევეხებით გასული საუკუნის 20-იან წლებში დანერგილ ე.წ. „ახალი სკოლის“ გამოცდილებას, კომპლექსებითა და პროექტებით სწავლებას, დაახლოებით იმავე პერიოდში გამოცემულ ქართული ანბანის სახელმძღვანელოებს.
გასული საუკუნის 20-30-იან წლებში გაუქმდა ქართველი განმანათლებლების მიერ დიდი რუდუნებითა და ძალისხმევით შექმნილი ეროვნული დაწყებითი სკოლა, ხოლო ახალი – საბჭოური – ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული. იმდროინდელი განათლების რეფორმა პირველ კლასში დაიწყო საანბანო წიგნების, სახელმძღვანელოების უარყოფით. 1922-1926 წლებში ანბანის სახელმძღვანელო განსახკომის მიერ შეთავაზებულმა პლაკატებმა და მასწავლებლის მიერ შექმნილმა სასწავლო რესურსებმა ჩაანაცვლა. მიზეზად კი დასახელებული იყო, რომ ეს სახელმძღვანელოები მოძველდა და ახალ მოთხოვნებს ნაკლებად შეეფერებოდა. რეალურად კი ეს გახლდათ იაკობ გოგებაშვილის „დედაენის“ სკოლიდან განდევნის მცდელობა.
ამ მხრივ ძალზე საყურადღებოა 1925 წელს სახალხო განათლების კომისარიატის მიერ გამოცემული პლაკატები და მეთოდური რეკომენდაციები, სახელწოდებით „წერაკითხვის სწავლება პლაკატებით – ძირითადი დებულებანი“. ეს კრებული ფაქტობრივად წარმოადგენს იმ სიახლეების განხილვას, რაც განათლების მაშინდელმა რეფორმამ მოიტანა და დანერგა სკოლაში. პირველად აქ ვხვდებით ტერმინებს „ახალი სკოლა“, კომპლექსური დავალებები, პროექტებით სწავლება, თემა/ქვეთემა… „ახალი სკოლის“ პრინციპების ძიებასთან დაკავშირებით მოხდა ცვლილებები სწავლების სისტემასა და მეთოდებშიც. შემოღებულ იქნა ე.წ. სწავლების კომპლექსური სისტემა, რომელიც ყველა საგნის სწავლებას ერთ თემას – „ბუნებას, შრომასა და საზოგადოებას“ – უკავშირებდა. კომპლექსურმა სისტემამ განსაზღვრა ჯერ ანბანის სახელმძღვანელოთა არსებობა/არარსებობა, ცოტა მოგვიანებით კი – საანბანო წიგნების აგების საკითხი.
რაც შეეხება ე.წ. „კომპლექსურ დავალებებს“ წერა-კითხვის შესწავლის პროცესში – აი, რას წერენ ამის შესახებ მაშინდელი რეფორმატორები: „კომპლექსურ პროგრამებში წერაკითხვის სწავლება ბუნებრივად შეირწყმება ჩვეულებრივ მასალასთან… მაგალითად, შემოდგომაზე (თემა) ვამუშავებთ ქვეთემას „მუშაობა ბაღში“ და ამ ქვეთემაში უნდა გავაცნოთ ღ და შ. მუშაობა სკოლის ბაღში გადაგვაქვს; თუ ასეთი არა გვაქვს, ვახდენთ ექსკურსიას ბაღში, სადაც მუშაობენ, ხილს კრეფენ. ბავშვები აკვირდებიან, მუშაობაში მონაწილეობას იღებენ, აგროვებენ სხვადასხვა ხილს და მოაქვთ სკოლაში. ხატავენ და ძერწავენ ბაღს, ვაშლს, კომშს… ბავშვების წინ მოვათავსებთ ბაღის სურათს, ქვემოთ მივაკრავთ პლაკატს დიდრონი ასოებით დაბეჭდილს – ბაღი. ბავშვები პლაკატს კითხულობენ, აკვირდებიან ასო ღ-ს, ადარებენ ლ-სა და დ-ს, სწერენ, სჭრიან, ძერწავენ ახალ ასოს…“ (იქვე).
ამ სტრიქონების კითხვისას შეუძლებელია არ გაგვახსენდეს დღევანდელი კომპლექსური დავალებები, ინტეგრირებული სწავლება, დიორამები, პროექტებით სწავლება…, რომლებიც დღეს უკვე თვითმიზნად იქცა და მასწავლებლებისა და უკვე მშობლების მთელი ძალისხმევაც ამ კომპლექსური დავალებებისა და ე.წ. დიორამების შექმნისაკენ არის მიმართული. ყოველივე ამას დიდი დრო სჭირდება? ვეღარ მოვასწრებთ კითხვისა და წერის უნარების განვითარებას? ეს უკვე მეორეხარისხოვანია. მთავარი კომპლექსური დავალებაა.
რაც შეეხება წერა-კითხვის სწავლების მეთოდს, აქ ავტორები საკითხს ღიად ტოვებენ — „ვინ რომელს იცნობს კარგად და ეხერხება ის გამოიყენოსო“ (იქვე, გვ. 14).
თითქოს განსახკომი უფლებას აძლევს მასწავლებელს, მეთოდი თავად შეარჩიოს, მაგრამ ი. გოგებაშვილისეული ანალიზურ-სინთეზური (შდრ.: დაღმავალ-აღმავალი) მეთოდი ფაქტობრივად უკუაგდეს, როგორც მოძველებული და „გაცვეთილი“; უფრო მეტიც – ამ მეთოდით შედგენილი ი. გოგებაშვილის სახელმძღვანელოები საერთოდ გააძევეს სკოლიდან. ამ დადგენილებაში ხაზგასმით არის აღნიშნული „ჩვეულებრივი საანბანო წიგნების მიუღებლობა სკოლაში სახმარებლად“… მიზეზი ამისა გახლავთ ის, რომ სასწავლო პროგრამები ახალია, საანბანო წიგნები კი „გაცვეთილი წესით“ გახლავთ შედგენილი.“ (იქვე, გვ. 3).
არადა ი. გოგებაშვილისეული მეთოდის უპირატესობა, პირველ რიგში, ჩვენს ენასთან მისმა სრულმა შესაბამისობამ განაპირობა. თანამედროვე ქართულში 33 ბგერაა და თითოეულ ასოს თავისი საკუთარი წერითი ნიშანი – ასო – აქვს.
„რეფორმირებული სკოლისთვის“ ახალი მეთოდით შედგენილი საანბანო წიგნები გახდა აუცილებელი. ასეთი გახლდათ ე.წ. „მთლიან სიტყვათა“, ანუ „ამერიკული მეთოდი“. მისი არსია არა ცალკეული ასოების, არამედ მთლიანი სიტყვების ხატის დეკოდირება, დაზეპირება. რა იყო ამ მეთოდის პოპულარობის მიზეზი? ალბათ ის, რომ იგი საოცრად გავრცელებული გახლდათ იმდროინდელ საბჭოთა რესპუბლიკებში. ეს მეთოდი მეცნიერული შესწავლისა და დასაბუთების გარეშე დანერგეს ქართულ საბჭოთა სკოლაშიც. 1926 წელს გამოიცა ვ. ძიძიგურისა და ალ. გვახარიას „პირველი წიგნი“, შედგენილი ე.წ. „მთლიან სიტყვათა“ მეთოდით. ეს წიგნი, ფაქტობრივად, პირველი სასკოლო სახელმძღვანელო იყო იმ წლებში. მისი ღირსება მხოლოდ ის გახლდათ, რომ ისევ დაიწყო წერა-კითხვის სწავლების დაფუძნება სახელმძღვანელოზე და არა პლაკატებსა და ცალკეული მასწავლებლების მიერ შექმნილ საეჭვო რესურსებზე. მასწავლებელთა დიდი ნაწილი კმაყოფილებით შეხვდა ამ წიგნის გამოსვლას, თუმცა აღნიშნავდნენ იმ ნაკლოვანებებსაც, რომლებიც „მთლიან სიტყვათა“ მეთოდიდან და კომპლექსური სწავლებიდან გამომდინარეობდა.
ამავე პერიოდში (1927-1933 წ.წ.) გამოიცემოდა ამავე მეთოდით შედგენილი სხვა სახელმძღვანელოებიც: ნ. ბოცვაძის, რ. ჩიხლაძის, ე. ბურჯანაძის „ახალი წიგნი“; ტ. ზაალიშვილის „ვისწავლოთ“; პ. ჭანიშვილის „შრომა და ცოდნა“. „მთლიან სიტყვათა“ მეთოდით შედგენილი სასკოლო სახელმძღვანელოები გვხვდება 1935 წლამდე. ამ მეთოდს ქართული პედაგოგიური საზოგადოება თავიდანვე მიუღებლად თვლიდა და სწავლების პროცესში ისევ ბგერით-ანალიზურ-სინთეზურ მეთოდს იყენებდა (ქართული საანბანო წიგნის ბიბლიოგრაფია, 1957 წ, გვ. 62).
ამიტომაც იყო, რომ, მოგვიანებით, ყველა ამ წიგნმა გზა დაუთმო ისევ ი. გოგებაშვილის მეთოდებით შედგენილ ანბანის სახელმძღვანელოებს, რომლებიც ქართული ენის ფონეტიკურ თავისებურებებზე გახლავთ მორგებული.
დღეს „სიახლეებით“ ხშირად გახლავთ შეფუთული ქართული სკოლის მიერ დიდი ხნის წინ განვლილი გზა; მეთოდები, რომლებიც ერთხელ უკვე მოსინჯა ჩვენმა სკოლამ და თავადვე უარყო იგი.
ამისი ერთ-ერთი მიზეზი ალბათ ისიც გახლავთ, რომ დღევანდელი რეფორმატორები ნაკლებად ითვალისწინებენ წარსულის გამოცდილებას; იმ სკოლის გამოცდილებას, რომელსაც საფუძველი იაკობ გოგებაშვილმა და ლუარსაბ ბოცვაძემ ჩაუყარეს.
