ჩვენი მკითხველისთვის ცნობილია, რომ 2023 წლის ოქტომბრიდან 2024 წლის თებერვლამდე, კულტურის საერთაშორისო ფესტივალ „ევროპალიის“ ფარგლებში, ბელგიასა და ევროპის სხვა ქვეყნებში, ქართული კულტურისა და ხელოვნების მასშტაბური რეტროსპექტივა გაიმართა. ევროპელ აუდიტორიას პირველად მიეცა შესაძლებლობა, გაცნობოდა როგორც საქართველოს 26-საუკუნოვან ისტორიას, ტრადიციებსა და კულტურულ მემკვიდრეობას, ისე ქართულ ავანგარდულ ხელოვნებას, მე-20 საუკუნის ქართველი და საქართველოში ემიგრირებული ევროპელი არტისტების ნამუშევრებსა და თანამედროვე ხელოვანებს. განსაკუთრებით სასიხარულოა, რომ მასშტაბური ღონისძიების მთავარი აკორდი ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსის მიღება აღმოჩნდა, რამაც წინაასახალწლოდ ქართველ მოსახლეობაში პანდემიის პერიოდის ბურუსი გაფანტა და ქვეყნის ევროპული ორიენტირები დაადასტურა.
ამავე პერიოდში, პარიზში, პეტიტ პალეში, მასშტაბური გამოფენა „მოდერნის პარიზი (1905-1925)“ გაიმართა, რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისის მნიშვნელოვან კულტურულ მოვლენებს წარმოგვიდგენდა. ეს გამოფენა აღსანიშნავია იმითაც, რომ თვალსაჩინოს ხდიდა საუკუნეთა მიჯნაზე, რეპრესიების წინა პერიოდში მცხოვრები, ქართველი ხელოვანების მოტივაციას, ჩართულიყვნენ ევროპული განვითარების პროცესებში და ქართველი აუდიტორიისთვის ახალი მიმართულებები გაეცნოთ.
გამოფენის დასაწყისში, დამთვალიერებელი ეცნობოდა ყველა იმ ეტაპს, რომელმაც კონსერვატორული, ბურჟუაზიული დედაქალაქის თანამედროვე, სინათლითა და სიახლეებით სავსე მსოფლიო ცენტრად გარდაქმნა განაპირობა. 1900 წელს, პარიზი ოფიციალურად გამოცხადდა „სინათლის ქალაქად“, მას შემდეგ, რაც მულენ-რუჟში ელექტროგანათება ჩაირთო, პირველი უნივერსალური გამოფენის დროს, ქალაქი მსოფლიოს თანამედროვე მიღწევების დედაქალაქად იქცა.
სახელმწიფოს ეკლესიისგან დამოუკიდებლობის მოპოვება 1905 წელს; თვითმფრინავით ალბერტო სანტოს დიუმონის პირველი ფრენა 1906 წელს; პოლ პუარეს მიერ შექმნილი პირველი კაბა კორსეტის გარეშე 1907 წელს და ამავე წელს, ქალთა შრომითი უფლებების დაცვისთვის ახალი კანონმდებლობა; პირველი რადიო სიგნალი, რომელიც ეიფელის კოშკიდან ვრცელდებოდა 1908 წელს, იმავე წელს მოწყობილი, ავტომობილთა გამოფენა, რომელზეც პირველად იყო წარმოდგენილი თვითმფრინავებიც; კუბიზმის დაბადება 1908 წელს და მომდევნო წელს ფუტურისტული მანიფესტის პრეზენტაცია; პირველი მეტროს გახსნა 1910 წელს, რომელიც მონპარნასსა და მონმარტრს ჩრდილოეთ-სამხრეთის ხაზით აკავშირებდა; სენის წყალდიდობა, რომელმაც ქალაქის არქიტექტურის განვითარება განაპირობა; 1911 წელს პარიზის გრინვიჩის საათობრივ დროზე გადასვლა; 1912 წელს მოდერნისტთა პირველი ფართო რეტროსპექტივა; 1913 წელს, ევროპაში ემიგრირებული კომპოზიტორის, სტრავინსკის „კურთხეული გაზაფხულის“ დადგმით გამოწვეული სკანდალი და ოქროს სექციის მხატვართა, მათ შორის, მარსელ დუშამპის პირველი გამოფენა ნიუ-იორკში. ამავე წელს, მარსელ პრუსტისა და გიიომ აპოლინერის პირველი გამოცემები და ხმელთაშუა ზღვაზე როლანდ გაროს პირველი გადაფრენა – დამთვალიერებელი ყველა ამ მოვლენას გამოფენამდე ეცნობა.
დაახლოებით, 400 შედევრი, ფერწერული ნამუშევრებიდან ქანდაკებამდე, კინოს, მუსიკის, არქიტექტურის, მოდის, ლიტერატურისა და ინდუსტრიული დიზაინის ნიმუშების ჩათვლით, სრულ შთაბეჭდილებას გვიქმნიდა ეპოქის ცხოვრებაზე. გამოფენა მესამე ნაწილი იყო დიდი ტრილოგიისა და მას წინ უძღოდა ექსპოზიციები – „პარიზი 1900: ქალაქი სპექტაკლი“ და „რომანტიკული პარიზი 1815-1848“. საინტერესოა, რომ მასში ნაჩვენები იყო ყველა სხვა მუზეუმში დაცული, მნიშვნელოვანი და ისტორიული ნამუშევრები. რობერტ დელონი, სონია დელონი, მარკ შაგალი, მარსელ დუშამპი, ფერნარდ ლეჟე, თამარა დე ლემპიცკა, ამადეო მოდილიანი, ჰანა ორლოვი და სხვები. გამოფენაზე ცალკე სექცია დაეთმო ორიგინალ, პირველ თვითმფრინავებსა და ტექნოლოგიებსაც.
დამთვალიერებლების მოგზაურობა, და ეს გამოფენა მართლაც ეპოქაში მოგზაურობა იყო, იწყებოდა მონმარტრის აღწერითა და მისი მობინადრე დამწყები მხატვრების ისტორიით. არტისტები პარიზიდან, ესპანეთიდან, იტალიიდან, როცა პიკასო ჯერ კიდევ მარცხენა სანაპიროზე, მონპარნასზე ცხოვრობდა და შემოქმედებით გზას იკვლევდა. ალბათ, ზოგი მკითხველისთვის გასაკვირია, რომ იმ პერიოდის მხატვრები სწორედ ისეთ გარემოში ცხოვრობდნენ, როგორც დღევანდელ სტუდენტურ ქალაქში – ჩვენი თანამედროვეები.
შანზ-ელიზეს რეგიონი ევროპული მოდერნიზმის აკვნად თანდათან იქცა. ეს იყო პერიოდი, როცა პეტიტ პალეს პირდაპირ მდებარე, გრან პალე თანამედროვე მიმდინარეობებს, „შემოდგომის სალონს“ და „დამოუკიდებელთა სალონს“, ყოველ წელს მასპინძლობდა. აქ გამოვლინდა რუსოს, მატისისა და კის ვან დონგენის უნიკალურობა.
1901 წელს, გრან პალემ პირველი საერთაშორისო ავტომობილების, ველოსიპედებისა და სპორტის გამოფენა მოაწყო, რომელმაც თანამედროვე ხელოვანთა ყურადღება მიიპყრო და მათი ხელოვნების ტექნოლოგიური ასპექტებით გამდიდრებისთვის შთაგონებად იქცა. მას შემდეგ, ხელოვნების ნიმუშებში სულ უფრო ხშირად ჩნდებოდა მოძრაობის იმპულსი, ტექნოლოგიური სიახლეების მიმღებლობა, მექანიკური დეტალები და ინტერდისციპლინარული მიდგომები. ერთი შეხედვით, კლასიკურ პეიზაჟებში მოულოდნელად ჩნდება კაცობრიობის ახალი მიღწევები, იქნება ეს თვითმფრინავი, დილიჟაბრი, ველოსიპედი თუ ელექტროგანათება.
გამოფენაზე ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უჭირავს იტალიელი თვითნასწავლი მხატვრის, გრაფიკოსისა და მოქანდაკის, ხელოვნებაში ფუტურიზმისა და კუბიზმის წარმომადგენლის, ჯინო სევერინის ფერწერულ ტილოს „პან პანის ცეკვა მონიკოზე“ (1909-11). მხატვარი რომლის შემოქმედებითი სტილიც ცნობილი იყო სიჩქარის, დროის, ტექნოლოგიის, სინათლის წარმოჩენით, ამ ნახატში კალეიდოსკოპურად ასახავს მოცეკვავეებსა და თანამედროვე ქალაქის აუდიტორიის ცხოვრებას. სევერინმა სხვადასხვა შემოქმედებითი სტილი გააერთიანა, მათ შორის, პუანტილიზმიც და კაშკაშა ფერებით გადმოსცა პერსონაჟთა საზეიმო განწყობა. სევერინის მოტივაცია კონსერვატორთა ახალი შემოქმედებითი მიმართულებით გამოწვევა და თანამედროვე ეპოქის ვიბრაციის გადმოცემა იყო.
განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ჟან კოქტოს სპექტაკლების ჩანაწერებმა, რომელიც დღესაც სრულიად თანამედროვედ აღიქმება. როგორც ვიცით, მისი შემოქმედება ყველა ავანგარდისტულ მიმდინარეობას აერთიანებდა, ხოლო ანტიკური თემები სტილიზებულად იყო დამუშავებული.
დამთვალიერებელი რენე კლერის, ფერნარ ლეჟესა და ჩარლი ჩაპლინის მოკლემეტრაჟიან შედევრებსაც გაეცნობა.
„მოდერნის პარიზი“ აშუქებს ყველა იმ შემთხვევითობასა და სკანდალურ მოვლენას, რომლითაც ცნობილია მეოცე საუკუნის მიმდინარეობები და რომელიც ეტაპობრივად ქმნიდა თანამედროვე ეპოქას.
გამოფენის ერთი ნაწილი პირველი მსოფლიო ომის გამოცდილებასა და პეტიტ პალეს მნიშვნელოვან როლს ეძღვნება. აღსანიშნავია, რომ ომის პერიოდში, პეტიტ პალემ შეაგროვა და შეულამაზებლად მოაწყო საბრძოლო მოქმედებებით დაზიანებული ხელოვნების ნიმუშების გამოფენა. აქვეა წარმოდგენილი ანდრე ბრეტონისა და გიიომ აპოლინერის შემოქმედება. ანდრე ბრეტონი სანიტრად იყო ომში, სადაც გიიომ აპოლინერი გაიცნო. ექსპოზიციაზე წარმოდგენილია გიიომ აპოლინერის ომის შემდგომი გამოცემა, რომელიც პიკასომ გააფორმა. ომში, ლექსების კითხვისას დაჭრილი და გადარჩენილი აპოლინერი, მოგვიანებით, გრიპის ეპიდემიამ იმსხვერპლა. მეგობრის ხსოვნისთვის მატისმა და პიკასომ ორი ნამუშევარი აუქციონზე გაყიდეს და მემორიალი შექმნეს, რომლის ავტორიც პიკასო გახლავთ.
აქვე გავიგეთ, რომ მხატვართა გაერთიანებები მებრძოლებს კამუფლაჟის ხელოვნებას ასწავლიდნენ. პირველ მსოფლიო ომში, ცალკე შეიქმნა ფრანგ ხელოვანთა რაზმი, ორასამდე მხატვარი, არქიტექტორი, სკულპტორი, დეკორატორი საგანგებოდ ესწრებოდა სემინარებს პარიზელ დეკორატორ, ემილ ბერტანთან, რომ კამუფლაჟის ხელოვნება შემდეგ სხვა მებრძოლებისთვის ესწავლებინა. მართლაც, სამაგალითო ამბავი აღმოჩნდა. ყურადღებას იპყრობს კარტიეს პატრიოტულ თემაზე ომის შემდგომ შექმნილი სამკაულები, როგორიც არის ტრიუმფალური თაღი და საფრანგეთის დროშა.
მომდევნო დარბაზში, პირველი მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდია წარმოდგენილი, რომელიც ისტორიული მოვლენების აღწერით გრძელდება. 1920 წელს, ამერიკაში ალკოჰოლით ვაჭრობის აკრძალვა მსოფლიოზე აისახა. 1920-იან წლებში, ომამდე, არტ ნუვოს მიმდინარეობას არტ დეკო ენაცვლება, რაც არქიტექტურული ნიმუშებით არის წარმოდგენილი. ამავე წელს, პარიზში, დადაიზმის მიმდევართა პირველი გამოფენა გაიმართა, ხოლო თეატრის მოყვარულებმა შვედური ბალეტი შანზ-ელიზეს ახალ თეატრში პირველად იხილეს. 1921 წელს, პარიზის კონფერენციის შემდეგ, ეიფელის კოშკიდან პირველი რადიოპროგრამა გავიდა ეთერში. კომპოზიტორთა ჯგუფი „ექვსი“ სულ უფრო პოპულარული ხდება, ხოლო სპორტსმენ ქალთა პირველ მსოფლიო ოლიმპიადასა და ფრანგი მწერლის, ისტორიკოსისა და პუბლიცისტის, ვიქტორ მარგერიტის ახალ რომანს „ქალაბიჭა“ საზოგადოებაში დიდი რეზონანსი და აზრთა სხვადასხვაობა მოჰყვა. ნაწარმოების ინგლისური თარგმანი, 1923 წელს, ალფრედ კნოფმა გამოსცა. რომანი გვიამბობს ახალგაზრდა ქალზე, რომელმაც მას შემდეგ, რაც საქმროს ღალატი გაიგო, ქორწინება ჩაშალა და დამოუკიდებელი ცხოვრება დაიწყო. ამ ნაწარმოების გამო, ავტორი საპატიო ლეგიონიდან გარიცხეს, თუმცა, მის მიერ მოთხრობილი ამბავი რეალურ ცხოვრებაში ხშირად გვხვდებოდა.
1924 წელს, ანდრე ბრეტონი სიურეალიზმის მანიფესტს ქმნის. როგორც აღვნიშნეთ, ანდრე ბრეტონი მედიცინასა და ფსიქიატრიას სწავლობდა და პირველი მსოფლიო ომის დროს, ნევროლოგიურ კლინიკაში მსახურობდა, სადაც კონტუზიამიღებულ ჯარისკაცებს ფროიდის მეთოდით კურნავდა. ბრეტონი ფიქრობდა, რომ 1920-იანი წლების, ომის შედეგებით დაავადებული, საზოგადოების გაუმჯობესების გზა ხელოვნებაში ლოგიკისგან თავისუფალი მიდგომები იყო. ასევე, 1924 წელს, სიტროენის ხელშეწყობით, აფრიკაში პირველი რალი იმართება. აღსანიშნავია ისიც, რომ ფრანგი მფრინავი ქალი, ადრიენ ბოლანი ახალ რეკორდს ამყარებს. წარმოშობით ბელგიელი მფრინავის ანდებზე, არგენტინაში საჩვენებელი გადაფრენა საფრანგეთის კონსულს საპირველაპრილო ხუმრობა ეგონა. დღეს ადრიენ ბოლანი არგენტინის საფოსტო მარკაზეა გამოსახული. იგი საფრანგეთის გამათავისუფლებელი მოძრაობის აქტიური წარმომადგენელი იყო და საფრანგეთის ლეგიონის ორდენით დაჯილდოვდა.
1905 წლიდან, სოციალური ცვლილებების ფონზე, სულ უფრო მეტი ქალი ხელოვანი გამოდის ასპარეზზე, მათ შორის, მარი ლორანსენი, ჟაკლინ მარვალი, სონია დელონი, მარი ვასილიევა, თამარა დე ლემპიცკა, რომლებიც ავანგარდულ ხელოვნებას ქმნიან. მჩქეფარე ოციანი წლების სიმბოლოდ ქალი ფლეპერის პერსონაჟი იქცა, რომელიც ჯაზის პერიოდებიდან მარგალიტის მძივითა და საცეკვაო მოედნებით გვახსენდება.
1924 წელს, საფრანგეთმა მიიღო კანონი ფერადკანიანთა დაცვის შესახებ. ამ პერიოდში ჩამოდის საფრანგეთში ჟოზეფინ ბეიკერი, ფერადკანიანი მოცეკვავე, რომელიც საფრანგეთის მრავალეროვანი კულტურის კაშკაშა წარმომადგენელი გახლავთ. აღსანიშნავია, რომ ბეიკერი აქტიურად მონაწილეობდა საფრანგეთის გამათავისუფლებელ მოძრაობაში მეორე მსოფლიო ომის დროს და გენერალმა შარლ დე გოლმა საპატიო ლეგიონის კავალრად აღიარა. პლანტაციებში დაბადებული ბეიკერი პირველი ფერადკანიანი ქალია, რომელიც სრულმეტრაჟიან ფილმში გადაიღეს, ხოლო ჟოზეფინა ადამიანის უფლებების დაცვისთვის რამდენჯერმე დაჯილდოვდა. მისი შემოქმედება მრავალი ხელოვანის შთაგონება იყო, გამოფენაზე წარმოდგენილი პორტრეტები და ჩანაწერები მოცეკვავის პიროვნებაზე სრულ წარმოდგენას გვიქმნის.
ალტერნატიული მოძრაობიდან დიდ სცენამდე, ხელოვანებს არაერთი ფილანტროპი ეხმარებოდა, მათ შორის, მწერლები – მაქს ჯაკობი და გერტრუდ შტაინი. მათ მიერ აღმოჩენილ ხელოვანებს გამოფენაზე მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობათ.
გამოფენის კურატორები არიან ამავე მუზეუმის დირექტორი, ანიკ ლემუ და ჟულიეტ სინგერი, სცენოგრაფია ეკუთვნის პარიზის არქიტექტორს, ფილიპ პუმეს, რომლებმაც, ქრონოლოგიურად და თემატურად, სრულად წარმოგვიდგინეს დიდი ეპოქის თვალისმომჭრელი მრავალფეროვნება და მრავალხმიანობა.
გამოფენა „მოდერნის პარიზის“ ქრონოლოგია 1925 წელს სრულდება, როდესაც დეკორატიული და ინდუსტრიული ხელოვნების პირველი საერთაშორისო გამოფენა მოეწყო და სინათლის ჯადოქრად წოდებული, ფერნარდო ჯაკოპოზის პროექტით, ეიფელის კოშკი დეკორატიული განათებით აციმციმდა. სწორედ ამ მომენტს ასახავს რობერტ დელონის მზისფერი ნამუშევარი „ქალაქი პარიზი, ქალი და ეიფელის კოშკი“, რომელიც გამოფენის აფიშას ამშვენებდა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ 1922 წელს, რობერტ დელონმა ილიაზდის, ილია ზდანევიჩის პორტრეტიც შექმნა, რომელიც, ფიროსმანთან ერთად, ევროპალიის ქართული გამოფენის ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟია. პარიზის გამოფენაზე წარმოდგენილი არაერთი მხატვარი მასთან მჭიდროდ თანამშრომლობდა.
გამოფენა „მოდერნის პარიზი“ კიდევ ერთხელ გვახსენებს იმ კავშირებს, რაც მეოცე საუკუნის დასაწყისის ქართველ იმხატვრებისთვის ქართული ტრადიციების მართლაც ორგანული განვითარება იყო ევროპულ სივრცეში.
მაია სიმონიშვილი
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის მთავარი სპეციალისტი,
საერთაშორისო საბიბლიოთეკო ფედერაციის ევროპის კომიტეტი
