როგორი ურთიერთობა უნდა იყოს მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის; რა მექანიზმები არსებობს იმისათვის, რომ ბავშვმა უსაფრთხოდ და კომფორტულად იგრძნოს თავი სკოლაში, როგორც პიროვნებამ; როდის უნდა მიმართოს მშობელმა ან მასწავლებელმა ფსიქოლოგს; რა სჭირდება თანამედროვე მოსწავლეს? – გვესაუბრებიან ელენე ყიფიანი, ფსიქოლოგი და ნანა სამუშია, თბილისის 30-ე საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი.
ნანა სამუშია: დღეს ძალიან საინტერესო თემაზე უნდა ვისაუბროთ – მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობა. დავიწყოთ ზოგადი მიმოხილვით, როგორი ურთიერთობა უნდა იყოს მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის, მათ უფლება-მოვალეობებზე რომ ვისაუბროთ, ზოგადად, ერთმანეთთან თუ სკოლასთან მიმართებით.
ელენე ყიფიანი: მართლა ძალიან მნიშვნელოვანი თემაა – მოსწავლის და მასწავლებლის ურთიერთობა. ეს არის საკითხი, რომელიც, ფაქტობრივად, გადაწყვეტს ბავშვის მომავალ ცხოვრებას. მოსწავლის ცხოვრების დიდი ნაწილი სკოლასთანაა დაკავშირებული და მასწავლებელია ის პიროვნება, რომელმაც მას არა მარტო განათლება უნდა მისცეს, არამედ მისი მთავარი ფუნქციაა აღზრდა. შესაბამისად, ურთიერთობა უნდა იყოს ორმხრივი – როგორც მოსწავლის მხრიდან, ასევე მასწავლებლის. გარემო რაც შეიძლება პოზიტიური, ჰარმონიული უნდა იყოს. მნიშვნელოვანია, წარმოვიდგინოთ, რომ თვითონ სკოლა ერთიანი სისტემაა, ეს არ არის ცალკე აღებული მასწავლებელი, ცალკე – მოსწავლე, ამ სისტემაშია, როგორც მთლიანად სკოლის შემადგენელი ნაწილი, დირექტორიდან დაწყებული, ყველა პედაგოგი, რომელიც მოსწავლესთან ურთიერთობს და ასევე მშობელი, რომელიც უნდა იყოს მოსწავლის ცხოვრებაში ჩართული. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ბავშვმა იგრძნოს, მას პატივს სცემენ, უსმენენ და იღებენ ისეთს, როგორიც არის. ვიცით, რომ ბავშვობა, დაწყებითი საფეხური, სასწავლო პროცესში ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ბავშვის შემდგომ ჩამოყალიბებაში, მის აკადემიურ თუ ფსიქოემოციურ განვითარებაში; ასევე, მასწავლებლებისთვის ძალიან ნათელია, რომ მოზარდობის პერიოდი გამოწვევებითაა სავსე და შესაბამისად, მზად უნდა იყვნენ ამ გამოწვევებისთვის. სკოლას უნდა ჰქონდეს ერთიანი სისტემა, ერთიანი მიდგომა, როგორ გაუმკლავდება ამ გამოწვევებს მასწავლებელი.
ნ.ს.: ძალიან საინტერესოა კითხვა როგორ – როგორ უნდა გაუმკლავდეს მასწავლებელი ამ გამოწვევებს, როგორ უნდა შექმნას ბავშვისთვის უსაფრთხო, პოზიტიური გარემო, რომ ბავშვმა სასკოლო საზოგადოების სრულფასოვან წევრად იგრძნოს თავი და უხაროდეს სკოლაში მოსვლა.
ე.ყ.: ჩვენ ხშირად ვსაუბრობთ მხოლოდ ერთ მხარეზე, რომ მასწავლებელმა უნდა იმუშაოს საკუთარ თავზე. გარდა იმისა, რომ უნდა იყოს პროფესიონალი თავისი საგნის, რომელსაც ასწავლის, ის უნდა შეეცადოს, პროფესიულად გაიზარდოს, მუდმივად იყოს განათლებაში ჩართული; მაგრამ გვავიწყდება მეორე მხარე, როდესაც მასწავლებელი უნდა იყოს კმაყოფილი. ამ კმაყოფილებას საიდან იღებს?, მთელი სისტემის მოვალეობაა, რომ სკოლაში ჩართული მასწავლებელი, მოსწავლე თუ სხვა პირი იყოს კმაყოფილი, მოტივაცია უნდა ჰქონდეს მასწავლებელს. აქ ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის არ მოხდეს იმ უფლება-მოვალეობების გადაჭარბება, რაც მათ აქვთ გაწერილი და ბავშვმაც იგრძნოს სკოლაში თავისუფლად თავი, ეს მისთვის სასიამოვნო გარემო იყოს და უხაროდეს იქ მისვლა. მასწავლებელი უნდა შეეცადოს, თითოეულ მოსწავლეს მიუდგეს ინდივიდუალურად, დაინახოს მასში პიროვნება და დაეხმაროს სირთულეების გადალახვაში, დააკვირდეს და გაითვალისწინოს, რით არის განპირობებული ბავშვის ქცევა თუ კონფლიქტური სიტუაცია, რასაც აწყდებიან, ხშირ შემთხვევაში, ვთქვათ, არ ემორჩილება იმ წესებს, რაც სკოლას აქვს და რასთან შეგუებაც, ადაპტაცია უწევს ბავშვს. მასწავლებელი უნდა აკვირდებოდეს პროცესს, თითოეულ ინდივიდს. მესმის, რომ ძალიან რთულია იმიტომ, რომ საჯარო სკოლებში ბევრი მოსწავლეა კლასში. მასწავლებელი მოსწავლეების ინდივიდუალური საჭიროებებიდან გამომდინარე უნდა მიუდგეს მათ.
რა თქმა უნდა, გარემო არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული, ძალადობის შემცველი და ის წესები, რასაც, ვთქვათ, ბავშვებს ვთავაზობთ, პირველ რიგში, თვითონ მასწავლებელმა უნდა დაიცვას, რომ მასწავლებელი იყოს მოდელი. ხშირ შემთხვევაში, რა არის ბავშვის რთული ქცევის გამომწვევი მიზეზი? შეიძლება იყოს ის, რომ უჭირს ადაპტირება ახალ სასკოლო გარემოსთან (თუ დაწყებითებს ვგულისხმობთ), ან ყურადღების მიქცევის მიზნით იყოს. იმ შემთხვევაში, როდესაც მასწავლებელი ხვდება, რომ მისი შესაძლებლობები, ამ პრობლემასთან გამკლავებაში, უკვე ამოწურულია, მნიშვნელოვანია, რომ მშობელი იყოს ჩართული და ასევე ფსიქოლოგი, რომელიც დაეხმარება ასეთი სიტუაციების მართვაში.
ნ.ს.: დავუშვათ, გაითვალისწინა ყველა რჩევა მასწავლებელმა, აქვს პროფესიული მზაობაც, მოტივაციაც პიროვნული, რომ მოსწავლე ჩართოს ჯანსაღ სასწავლო პროცესში, მაგრამ მისი ქცევა მაინც უარესდება, უცხოვდება თანაკლასელებისა და მასწავლებლის მიმართ. თქვენ, როგორც ფსიქოლოგი, რის გათვალისწინებას ურჩევდით სასკოლო საზოგადოებას ამ დროს. მშობელთა ჩართულობაზე უკვე ისაუბრეთ და მეც, როგორც მასწავლებელს, მიმაჩნია, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანია; ფსიქოლოგის ჩართულობაზეც ისაუბრეთ; კიდევ რა მექანიზმები არსებობს იმისთვის, რომ უსაფრთხოდ და კომფორტულად იგრძნოს ბავშვმა თავი სკოლაში, როგორც პიროვნებამ.
ე.ყ.: გამომწვევი მიზეზები ძალიან ინდივიდუალურია. ერთი შეხედვით, ვერ ვიტყვით რა შეიძლება იყოს მიზეზი. მოზარდობის ასაკი ის პერიოდია, როდესაც ბავშვი უკვე ცდილობს, დაამტკიცოს თავისი დამოუკიდებლობა, ხდება მისი იდენტობის ჩამოყალიბება, საკუთარი აზრის გამოხატვის მნიშვნელობას იძენს, სჭირდება, რომ გამოხატოს, დაამტკიცოს თავისი ინდივიდუალურობა. შეიძლება ესეც იყოს გამომწვევი მიზეზი, ამიტომ, მისი თავისებურებები უნდა ესმოდეს დამრიგებელს, უნდა იცნობდეს თითოეულ პიროვნებას. ამ შემთხვევაში, კარგია, რომ მშობელიც საქმის კურსში იყოს. აქ მეორე საკითხიცაა – მშობელს მარტო პრობლემებზე არ უნდა ვესაუბროთ, პოზიტიური მხარეც უნდა მივაწოდოთ, რა გამოსდის კარგად. მასწავლებელი უნდა შეეცადოს, რომ, ძირითადად, ამ კუთხით გაამახვილოს ყურადღება.
სკოლებში არიან მანდატურები, რომლებიც ასევე ჩართული არიან ბავშვის კეთილდღეობის, უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში. ამ სერვისს ვთავაზობთ, რომ მოსწავლემ უსაფრთხოდ იგრძნოს თავი; გარდა ფსიქოლოგისა, ზოგიერთ სკოლაში სოციალური მუშაკები გვყავს და თუ მასწავლებელმა ამოწურა საკუთარი შესაძლებლობები, ერთობლივად, გუნდურად, ყველას ჩართულობით მივიღოთ გადაწყვეტილება, რა პრობლემასთან გვაქვს საქმე ამ კონკრეტული ბავშვის სასკოლო ცხოვრებაში, რა არის მიზეზი. თუ სპეციალური საჭიროების მქონე ბავშვებთან გვაქვს საქმე, აქაც უნდა იყოს მორგებული გარემო, ჩართული უნდა გვყავდეს სპეციალური მასწავლებელი, ფსიქოლოგი და თვითონ მასწავლებელსაც ჰქონდეს მზაობა იმისა, რომ შეიმუშაოს გარკვეული მიდგომები ასეთ ბავშვებთან.
ჩემი აზრით, ძალიან მნიშვნელოვანია, როდესაც ბავშვის სასკოლო ცხოვრებაზე ვსაუბრობთ, მასწავლებელი, პირველ რიგში, მის აღზრდაზე იყოს ორიენტირებული. ვახსენე კიდეც – პიროვნების მიღება, როგორც ინდივიდის, მისი ფასეულობების, ღირებულებების (რა ღირებულებები და ფასეულობები აქვს) გათვალისწინებით და მათ ჩამოყალიბებაში წვლილის შეტანა. მაქსიმალურად უნდა შეეცადოს მასწავლებელი, რომ თავისი საგანი საინტერესოდ მიაწოდოს (რომ მოსწავლემ მხოლოდ იმისთვის არ ისწავლოს, რომ მასწავლებელს ჩააბაროს). გააჩნია როგორ მივაწოდებთ საგანს. ძალიან ბევრი მნიშვნელოვანი თემაა იმავე ქართულში, ისტორიაში, ბევრი მოვლენაა ისეთი, რომელიც შეიძლება როგორც აღზრდის საკითხი, ისე გამოვიყენოთ. ამიტომ, პირველივე წელს ეყრება საფუძველი იმას, თუ რამდენად მოტივირებული იქნება ბავშვი, როგორ გარემოს დავახვედრებთ. უსაფრთხო გარემო ვახსენეთ – როგორც ფიზიკურად, ისე ფსიქოემოციურად უსაფრთხო გარემო უნდა გქონდეს. შესაბამისად, მასწავლებელი უნდა შეეცადოს, რომ ჰარმონიული, თბილი, საინტერესო გარემო დაახვედროს ბავშვს, რაც უკვე შემდგომ ხელს უწყობს მის აკადემიურ მიღწევებს, მის მოტივაციას და გავლენას მოახდენს არასასურველი ქცევის შემცირებაზე. ბევრი კვლევაა ამ მიმართულებით ჩატარებული, სადაც ჩანს, რომ მოსწავლეები, რომლებსაც უყვარდათ თავიანთი მასწავლებლები, უფრო აქტიურად იყვნენ ჩართული სასწავლო პროცესში, ნაკლები იყო არასასურველი ქცევები, ვიდრე მათთან, ვინც ამბობდა, რომ არ უყვარდა მასწავლებელი. ახლაც, ჩემს პრაქტიკაში, ხშირად ვხვდები ისეთ სიტუაციებს, როდესაც ბავშვები სკოლასთან მიმართებაში რა პრობლემასაც ასახელებენ, ძირითადად, არის მასწავლებლების მიდგომა. როდესაც ვეკითხები, რა გჭირდებათ იმისთვის, რომ კარგად იგრძნოთ თავი, ამბობენ, არ მინდა, რომ მიყვიროდეს; არ მინდა, რომ შენიშვნას მაძლევდეს; მინდა, რომ გამიგოს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ხაზია, რომ მასწავლებელი შეეცადოს, მოუსმინოს მოსწავლეს, ესმოდეს მისი, ჩაერთოს მის ცხოვრებაში, დაინტერესდეს რატომ შეიცვალა მისი ქცევა, უფრო როგორც მხარდამჭერი, პარტნიორი, ისე მიუდგეს მოსწავლეს.
ნ.ს.: ამავე დროს, ალბათ, მან უნდა იცოდეს მოსწავლის პირადი სივრცე, პატივი უნდა სცეს მის პირად სივრცესაც. ძალიან საინტერესო მიმართულებით წარმართეთ თქვენ საუბარი და არ შემიძლია არ დაგისვათ ასეთი კითხვა – რა სჭირდება თანამედროვე მოსწავლეს მასწავლებლისგან? თქვენ სხვადასხვა ასპექტზე საუბრობდით, მაგრამ მაინც რომ ჩამოვაყალიბოთ – თანამედროვე, 21-ე საუკუნის მოსწავლეს რა სჭირდება თანამედროვე მასწავლებლისგან, გარდა იმისა, რომ არ უნდა უყვიროს, აღიქვას როგორც პიროვნება, პატივი სცეს მის საჭიროებებს, გაიგოს და დაინახოს მისი ინდივიდუალური საჭიროება და ა.შ. სწავლისადმი პოზიტიური დამოკდებულება, დამეთანხმეთ, ის მნიშვნელოვანი ფუნდამენტია, რაზეც უნდა ავაგოთ მერე ყველაფერი სწავლა-სწავლების პროცესში. როგორ უნდა გაუჩნდეს მოსწავლეს სწავლისადმი პოზიტიური დამოკიდებულება და რა სჭირდება თანამედროვე მოსწავლეს? ეს ორი კითხვა რომ გავაერთიანოთ.
ე.ყ.: ეს ძალიან მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ გადავხედოთ გასულ წლებს, თუნდაც ჩვენი თაობის დროინდელ სკოლაში სწავლებას, ბევრი რამ შეიცვალა, სულ სხვა გარემო აქვთ მოსწავლეებს. პირველ რიგში, ბავშვს სჭირდება, რომ მასწავლებელი იყოს მეგობარი, მისი მხარდამჭერი, თუმცა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მასწავლებელს არ უნდა ჰქონდეს კონტროლი, აუცილებლად უნდა ჰქონდეს, ასევე, უნდა იყოს დისციპლინა და მოტივაცია. როგორც აღვნიშნე, ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორ გარემოს ვახვედრებთ, რომ შევაყვაროთ სწავლა. ეს არ უნდა ხდებოდეს იძულებით, მე, მასწავლებელი, მივიდე სკოლაში და ჩავატარო გაკვეთილი იმიტომ, რომ გეგმა მაქვს შესასრულებელი, მერე მოსწავლისგან იგივე მოვითხოვო, ძალდატანებით, რა თქმა უნდა, ამას უარყოფა მოჰყვება. როდესაც რაღაცას გვაძალებენ, თავდაცვის მექანიზმი გვერთვება, რომ ჩემი თავისუფლება შეიზღუდა და მე ამას არ გავაკეთებ.
მოზარდებთან ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ეს ის ასაკია, როდესაც მოტივაცია ვარდება, სწავლისადმი ინტერესი იკლებს იმიტომ, რომ ამ პერიოდში, პირველხარისხოვანი, მათთვის მნიშვნელოვანი ხდება თანატოლთა წრე, რამდენად მიღებული ვიქნები. შესაბამისად, ეს პატარა, პატარა არა, ძალიან მნიშვნელოვანი ნიუანსები მასწავლებელმა უნდა გაითვალისწინოს. ჩვენ ფეხდაფეხ უნდა მივყვეთ მოსწავლის განვითარების ეტაპებს და მასთან ერთად გავიზარდოთ. ძალიან მნიშვნელოვანია, ასევე, მასწავლებლის განწყობა, მას უნდა უყვარდეს ის საქმე, რომელსაც აკეთებს. თუ მასწავლებელს აქვს განწყობა, რომ ეს არის მისი სამუშაო, რომელიც უბრალოდ უნდა შეასრულოს, რომ შესაბამისი ანაზღაურება აიღოს და დაბრუნდეს სახლში, ეს განწყობა აუცილებლად რაღაც ქცევით აისახება – აგრესიით, შენიშვნებით და მოსწავლისგანაც აუცილებლად წამოვა მსგავსი უკუკავშირი. როგორც ვთქვით, ამ ყველაფერს საფუძველი ეყრება დაწყებით კლასებში, პირველივე დღიდან, როგორ გარემოს დავახვედრებთ. არსებობს ძალიან ბევრი აქტივობა და მთლიანად სასკოლო სისტემა უნდა იყოს ამაზე აგებული, რომ ბავშვს შეუყვარდეს იქ სიარული. უნდა დავახვედროთ სითბოთი და სიყვარულით აღსავსე გარემო, რაც ხელს უწყობს მის დაინტერესებას. კიდევ – რამდენად საინტერესოდ მიაწოდებს მასწავლებელი თავის საგანს, რამდენს ჩადებს ამაში, შესაბამისად, უნდა გვიყვარდეს ეს საქმე და ვზრუნავდეთ ჩვენს პროფესიულ განვითარებაზე. მასწავლებელსაც სჭირდება მოტივაცია, აქ მარტო ერთი მხარე არ არის და, რა თქმა უნდა, მშობელიც უნდა იყოს ჩართული. ხშირ შემთხვევაში, მასწავლებელი ძალიან ბევრს ცდილობს, მაგრამ მშობლის მხრიდან არ მოდის თანადგომა. ამიტომ, ეს ერთიანი, მთლიანი სისტემაა, რომელშიც ოჯახი, სკოლა, სახელმწიფოა ჩართული ერთად.
ნ.ს.: და ალბათ ისიც გასათვალისწინებელია, რომ მოსწავლემ ის, რასაც სწავლობს, დაუკავშიროს ყოველდღიურ ცხოვრებას, თავის გამოცდილებას. ამ მხრივ, მნიშვნელოვანია მეთოდი – კონსტრუქტივიზმი, როდესაც ის თვითონ აგებს სწავლას, ალბათ ესეც ქმნის პოზიტიურ გარემოს და პოზიტიურ დამოკიდებულებას მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის.
რთული ქცევის მართვაზეც მინდა გკითხოთ, ეს ის საკითხია, რომელიც ყველას აინტერესებს. რას ნიშნავს რთული ქცევა და როგორ უნდა მოიქცეს მასწავლებელი ასეთ დროს?
ე.ყ.: რთული ქცევის ქვეშ ძალიან ბევრი რამ შეიძლება მოიაზრებოდეს. დაწყებით კლასებში, ეს არის, ვთქვათ, ტანტრუმები, როდესაც ბავშვს უჭირს გაჩერება, აგრესია, კონფლიქტი, ბულინგი… ეს ინდივიდუალურია, ვთქვათ, იგივე რაღაცის გაპროტესტება, ყურადღების მიქცევის მცდელობა თუ გარკვეული სახის დიაგნოზთან გვაქვს საქმე. ამიტომ, მთლიანად პროცესს უნდა აკვირდებოდეს მასწავლებელი, თითოეულ ინდივიდს. ძალიან რთულია, მაგრამ გასაკეთებელია, ეს არის საჭიროება, მერე, იქიდან გამომდინარე, რასთან გვაქვს საქმე, შესაბამის ნაბიჯებს ვდგამთ.
ნ.ს.: ელენე, როდის უნდა მიმართოს მშობელმა, მასწავლებელმა ფსიქოლოგს, როდესაც საქმე გვაქვს რთულ ქცევასთან?
ე.ყ.: მასწავლებელმა ფსიქოლოგს შეიძლება მიმართოს მაშინ, როდესაც მისი რესურსი ამოიწურა და ვერ ახერხებს პრობლემის გადაჭრას. ამ შემთხვევაში, ვრთავთ მშობელს და შემდეგ უკვე ერთვება ფსიქოლოგი, რომელიც აკვირდება და რეკომენდაციას აძლევს მასწავლებელსაც და მშობელსაც ამ ქცევის სამართავად. ყველა შემთხვევა ძალიან სპეციფიკურია. ნებისმიერ შემთხვევაში, ბავშვის ქცევა გვატყობინებს და მიგვანიშნებს მის ინდივიდუალურ საჭიროებებზე. აქ არ არის მარტო რთული ქცევა, არის შემთხვევები, როდესაც ძალიან ჩაკეტილია ბავშვი, კომუნიკაციის პრობლემები აქვს, დეპრესიული განწყობა აქვს. იგივე რთულ ქცევად შეიძლება მივიჩნიოთ, როდესაც ბავშვი აგრესიულია, კონფლიქტური, ფიზიკურ დაზიანებაზე გადადის სხვა ბავშვების მიმართ ან მასწავლებელს უშლის საგაკვეთილო პროცესს, ამ შემთხვევაში აუცილებელია, ფსიქოლოგის ჩართვა.
ნ.ს.: მინდოდა, რჩევების სახით ჩამოგვეყალიბებინა ის, რაზეც ახლა ვისაუბრეთ – რჩევები მასწავლებლებს და რჩევები მოსწავლეებს.
ე.ყ.: მასწავლებლებისთვის ცოტა ზოგადად, გამზადებული რეცეპტები არ გვაქვს, რა თქმა უნდა, იმიტომ, რომ თითოეულ შემთხვევაზე სხვადასხვანაირად ვიქცევით ბავშვებთან მიმართებაში. აქ მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებელი, პირველ რიგში, საკუთარ თავს დააკვირდეს, გააცნობიეროს რა საჭიროება აქვს, პირველ რიგში, მას. უდავოა ის, რომ უნდა უყვარდეს ბავშვები, სწავლა მარტო ცოდნის მიცემა არ არის, იმიტომ, რომ ბავშვი ცხოვრების უმეტეს ნაწილს სკოლაში ატარებს, ამიტომ მასწავლებელი აღმზრდელია და ის დამოკიდებულებები, ღირებულებები და ფასეულობები, რასაც ის მოსწავლეს ჩამოუყალიბებს, მას მთელი ცხოვრების მანძილზე მიჰყვება. ის უფლებები და მოვალეობები, რაც კანონმდებლობით აქვთ გაწერილი ორივეს, დაცული უნდა იყოს, რა თქმა უნდა. თუ მასწავლებელი რაღაცით უკმაყოფილოა, ეს ბავშვზე არ უნდა გადაიტანოს, ამის გარკვევა შეიძლება დირექციასთან და მოსწავლემაც, თავის მხრივ, პატივი უნდა სცეს მასწავლებელს.
ნ.ს.: დიდი მადლობა საინტერესო საუბრისთვის და რჩევებისთვის.
