ფსიქოლოგ ერიკ ერიქსონის აზრით, ყველა ადამიანი თავის განვითარებაში გადის რვა კრიზისს, ანუ კონფლიქტს.
ერიქსონმა შეიმუშავა პიროვნების განვითარების მოდელი, რომელიც მოიცავს ადამიანის ცხოვრების მთელ პერიოდს. მისი თეორიის უმთავრესი განსაზღვრება – „ეგო-იდენტობა“, ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პიროვნების მთლიანობაა. ეგო-იდენტურობის ფორმირება ადამიანის მთელი ცხოვრების მანძილზე გრძელდება და ეტაპების რიგს გადის.
ერიქსონმა გამოყო პიროვნების განვითარების 8 ეტაპი, დაბადებიდან გარდაცვალებამდე:
1. ჩვილობა: ბაზალური ნდობა/ბაზალური უნდობლობა
ფროიდის შესაბამისად, პირველი ფსიქოსოციალური ეტაპი – დაბადებიდან პირველი წლის ბოლომდე – შეესაბამება ორალურ სტადიას. ამ პერიოდის განმავლობაში, ჯანსაღი პიროვნების საფუძვლები ყალიბდება ნდობის ზოგადი განცდის, „ნდობის“, „შინაგანი დარწმუნების“ სახით. ხალხისადმი ნდობის განცდის განვითარების მთავარ პირობად ერიქსონი მიიჩნევს დედის მოვლის ხარისხს – დედის უნარს მოაწყოს მცირეწლოვანი შვილის ცხოვრება ისე, რომ მას ჰქონდეს თანმიმდევრულობის, უწყვეტობის, გამოცდილების ცნობადობის გრძნობა. ჩვილი, რომელსაც ძირითადი ნდობის გრძნობა აქვს ჩამოყალიბებული, აღიქვამს გარემოს, როგორც საიმედო და პროგნოზირებადს; მას შეუძლია მოითმინოს დედის არარსებობა ზედმეტი ტანჯვისა და მისგან „განშორების“ გამო შფოთვის გარეშე. უნდობლობის, შიშის, ეჭვის შეგრძნება ჩნდება, თუ დედა არასანდოა.
2. ადრეული ბავშვობა: ავტონომია/სირცხვილი და ეჭვი
ფროიდის შესაბამისად, ეს პერიოდი გრძელდება ერთიდან სამ წლამდე და შეესაბამება ანალურ სტადიას. ბიოლოგიური მომწიფება საფუძველს ქმნის ბავშვის დამოუკიდებელი მოქმედების ახალი შესაძლებლობების გაჩენისთვის რიგ სფეროებში (მაგალითად, დგომა, სიარული, ცოცვა, რეცხვა, ჩაცმა, ჭამა). ერიქსონის თვალსაზრისით, ბავშვის შეჯახება საზოგადოების მოთხოვნებთან და ნორმებთან ხდება არა მხოლოდ მაშინ, როდესაც მას ასწავლიან ქოთანს, მშობლებმა თანდათან უნდა გააფართოონ ბავშვებში დამოუკიდებელი მოქმედებისა და თვითკონტროლის შესაძლებლობები. ბავშვის იდენტობა, ამ ეტაპზე, შეიძლება განისაზღვროს ფორმულით: „მე თვითონ“ და „მე ვარ ის, რაც შემიძლია“. გონივრული ნებართვა ხელს უწყობს ბავშვის ავტონომიის ფორმირებას. მუდმივი გადაჭარბებული მეურვეობის შემთხვევაში ან, პირიქით, როდესაც მშობლები ძალიან ბევრს ელიან ბავშვისგან, რაც მის შესაძლებლობებს სცილდება, ის განიცდის სირცხვილს, ეჭვს და საკუთარ თავში დაურწმუნებლობის შეგრძნებას, დამცირებას, სისუსტეს. ამრიგად, კონფლიქტის წარმატებული მოგვარებით, ეგო მოიცავს ნებას, თვითკონტროლს და უარყოფითი შედეგით — სუსტ ნებას. ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანი მექანიზმია კრიტიკული რიტუალიზაცია, რომელიც ეფუძნება სიკეთისა და ბოროტების, კარგისა და ცუდის, ნებადართულისა და აკრძალულის, ლამაზისა და მახინჯის კონკრეტულ მაგალითებს.
3. თამაშის ასაკი: ინიციატივა
სკოლამდელ პერიოდში, რომელსაც ერიქსონმა „თამაშის ასაკი“ უწოდა, 3-დან 6 წლამდე, ვითარდება კონფლიქტი ინიციატივასა და დანაშაულის შეგრძნებას შორის. ბავშვები იწყებენ დაინტერესებას სხვადასხვა სამუშაო აქტივობით, ცდიან ახალ ნივთებს და კონტაქტობენ თანატოლებთან. ამ დროს სოციალური სამყარო ბავშვისგან მოითხოვს, იყოს აქტიური, გადაჭრას ახალი ამოცანები და შეიძინოს ახალი უნარები. მას აქვს დამატებითი პასუხისმგებლობა საკუთარ თავზე, უმცროსებსა და შინაურ ცხოველებზე. ეს არის ასაკი, როდესაც იდენტობის მთავარი გრძნობა გამოიხატება ფორმულაში – „მე ვარ ის, ვინც ვიქნები“. არსებობს რიტუალის დრამატული (თამაშის) კომპონენტი, რომლის დახმარებითაც ბავშვი ხელახლა ქმნის, ცვლის და სწავლობს მოვლენების წინასწარმეტყველებას. ინიციატივა ასოცირდება აქტიურობის ხარისხთან, მისწრაფებაში „შეუტიოს“ შესასრულებელ ამოცანას. ამ დროს ის დამოუკიდებელი მოქმედების სიხარულს გამოხატავს. ამ ეტაპზე, ბავშვი ადვილად იდენტიფიცირდება სხვა ადამიანებთან (არა მხოლოდ მშობლებთან), ადვილად ეუფლება სწავლას.
4. სასკოლო ასაკი: შრომისმოყვარეობა/არასრულფასოვნება
მეოთხე ფსიქოსოციალური პერიოდი შეესაბამება ლატენტურ პერიოდს, ფროიდის შესაბამისად. საკუთარი სქესის მშობელთან მეტოქეობა უკვე დაძლეულია. 6-დან 12 წლამდე ასაკში ბავშვი სცდება ოჯახის საზღვრებს და იწყება სისტემატური სწავლა, მათ შორის კულტურის ტექნოლოგიური მხარის გაცნობა. ერიქსონის კონცეფციის უნივერსალურობა სწორედ სწავლის სურვილშია. ტერმინი „შრომისმოყვარეობა“, „მუშაობის გემო“ ასახავს ამ პერიოდის მთავარ თემას, ბავშვები, ამ დროს, გაათვითცნობიერებენ, რა გამოსდით და რა როგორ მუშაობს. ბავშვის ეგო-იდენტურობა ახლა შემდეგნაირად გამოიხატება: „მე ვარ ის, რაც ვისწავლე“.
ამ პერიოდის საშიშროებაა არასრულფასოვნების ან არაკომპეტენტურობის გრძნობების გამოჩენა, საკუთარ შესაძლებლობებში ეჭვების გაჩენა.
5. ახალგაზრდობა: ეგო-იდენტობა/როლების შერევა
ახალგაზრდობა, ერიქსონის ცხოვრების ციკლის სქემის მეხუთე ეტაპი, ითვლება ადამიანის ფსიქოსოციალური განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვან პერიოდად: „ახალგაზრდობა არის დომინანტური პოზიტიური ეგოს იდენტობის საბოლოო დამკვიდრების ასაკი. სწორედ მაშინ ხდება მომავალი, უახლოეს საზღვრებში, ცხოვრების შეგნებული გეგმის ნაწილი. ერიქსონმა დიდი ყურადღება გაამახვილა მოზარდობაზე და მიიჩნია, რომ ეს ადამიანის ფსიქოლოგიური და სოციალური კეთილდღეობის ჩამოყალიბების ცენტრალური ეტაპია. აღარ არის ბავშვი, მაგრამ ჯერ კიდევ არ არის ზრდასრული (12-13 წლიდან, დაახლოებით, 19-20 წლამდე, ამერიკულ საზოგადოებაში). მოზარდი ახალი სოციალური როლებისა და მასთან დაკავშირებული მოთხოვნების წინაშე დგას. მოზარდები აფასებენ სამყაროს და დამოკიდებულებას მის მიმართ. ისინი ფიქრობენ, რომ შეუძლიათ მოიგონონ იდეალური ოჯახი, რელიგია, ფილოსოფიური სისტემა, სოციალური სტრუქტურა. სტიქიურად ეძებენ პასუხებს მნიშვნელოვან კითხვებზე: „ვინ ვარ მე?“, „სად მივდივარ?“, „ვინ მინდა გავხდე?“. მოზარდის ამოცანაა, შეკრიბოს ამ დროისთვის არსებული ყველა ცოდნა საკუთარი თავის შესახებ (როგორი ვაჟები ან ქალიშვილები არიან ისინი, სტუდენტები, სპორტსმენები, მუსიკოსები და ა.შ.).) და შექმნას საკუთარი თავის ერთიანი გამოსახულება (ეგო-იდენტობა), მათ შორის წარსულის და მოსალოდნელი მომავლის გაცნობიერება. საკუთარი თავის, როგორც ახალგაზრდის აღქმა უნდა დადასტურდეს ინტერპერსონალური კომუნიკაციის გამოცდილებით.
6. ახალგაზრდობა: ინტიმური ურთიერთობის/იზოლაციის მიღწევა
მეექვსე ფსიქოსოციალური ეტაპი გრძელდება გვიან მოზარდობიდან ადრეულ ზრდასრულობამდე (20-დან 25 წლამდე), აღნიშნავს ზრდასრულობის ფორმალურ დასაწყისს. ზოგადად, ეს არის პროფესიის („მოწყობის“) მოპოვების პერიოდი, შეყვარებულობა, ადრეული ქორწინება, დამოუკიდებელი ოჯახური ცხოვრების დასაწყისი. ერიქსონი იყენებს ტერმინს ინტიმური ურთიერთობა (ინტიმური ურთიერთობის მიღწევა), როგორც მრავალმხრივი, მაგრამ, ამავე დროს, მთავარი – ურთიერთობებში ურთიერთგაგების შენარჩუნება, სხვა ადამიანის იდენტობასთან შერწყმა საკუთარი თავის დაკარგვის შიშის გარეშე. ეს არის ინტიმური ურთიერთობის ის ასპექტი, რომელსაც ერიქსონი მიიჩნევს, როგორც აუცილებელ პირობას ხანგრძლივი ქორწინებისთვის. ამ ფსიქოსოციალურ ეტაპზე მთავარი საფრთხეა გადაჭარბებული თვითდამკვიდრება ან ინტერპერსონალური ურთიერთობების თავიდან აცილება. მშვიდი და სანდო პირადი ურთიერთობების დამყარების უუნარობა იწვევს მარტოობის განცდას, სოციალურ ვაკუუმსა და იზოლაციას. დადებითი თვისება, რომელიც დაკავშირებულია „ინტიმურობის/იზოლაციის“ კრიზისიდან ნორმალურ გამოსავალთან, არის სიყვარული. ერიქსონი ხაზს უსვამს რომანტიკული კომპონენტების მნიშვნელობას, მაგრამ უფრო ფართოდ მიიჩნევს ჭეშმარიტ სიყვარულსა და ინტიმურობას – როგორც უნარს მიანდო საკუთარი თავი სხვა ადამიანს და დარჩე ამ ურთიერთობის ერთგული. ამ ტიპის სიყვარული ვლინდება ურთიერთდახმარებაში, პატივისცემასა და პასუხისმგებლობაში სხვა ადამიანის მიმართ.
7. სიმწიფე: პროდუქტიულობა/ინერცია
მეშვიდე ეტაპი მოიცავს 26-დან 64 წლამდე პერიოდს; მისი მთავარი პრობლემაა არჩევანი პროდუქტიულობასა და ინერციას შორის. პროდუქტიულობა მოქმედებს როგორც უფროსი თაობის საზრუნავი მათ შესახებ, ვინც შეცვლის მათ – იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დაეხმარონ უმცროს თაობას გაძლიერებასა და სწორი მიმართულების არჩევაში. ამ შემთხვევაში, კარგი მაგალითია ადამიანის თვითრეალიზაციის გრძნობა, რომელიც დაკავშირებულია მისი შთამომავლების მიღწევებთან. თუ პროდუქტიული საქმიანობის უნარი იმდენად გამოხატულია მოზრდილებში, რომ ის ჭარბობს ინერციას, მაშინ ამ ეტაპის დადებითი ხარისხი გამოიხატება ზრუნვაში. ის მოზარდები, რომლებიც ვერ ხდებიან პროდუქტიულები, თანდათან გადადიან თვითღირებულების მდგომარეობაში, როდესაც შეშფოთების მთავარი საგანია საკუთარი, პირადი საჭიროებები და კეთილმოწყობა. მათ არ აინტერესებთ ვინმე ან რამე, გარდა თავიანთი სურვილებისა. პროდუქტიულობის დაკარგვით, ინდივიდის, როგორც საზოგადოების აქტიური წევრის, ფუნქციონირება წყდება, ცხოვრება იქცევა საკუთარი საჭიროებების დაკმაყოფილებად, ინტერპერსონალური ურთიერთობები ღარიბდება. ეს ფენომენი – „ხანდაზმული ასაკის კრიზისი“ – გამოხატულია უიმედობასა და ცხოვრების უაზრობაში.
8. სიბერე: ეგოს მთლიანობა/სასოწარკვეთა
ბოლო ფსიქოსოციალური ეტაპი (65 წლიდან სიკვდილამდე) ასრულებს ადამიანის სიცოცხლეს. თითქმის ყველა კულტურაში, ეს პერიოდი აღნიშნავს სიბერის დასაწყისს, როდესაც ადამიანი გადალახავს უამრავ საჭიროებას: უნდა მოერგოს იმ ფაქტს, რომ ფიზიკური ძალა მცირდება და ჯანმრთელობა უარესდება, შეეგუოს უფრო მოკრძალებულ ფინანსურ მდგომარეობას და ცხოვრების განმარტოებულ წესს, მოერგოს მეუღლისა და ახლო მეგობრების სიკვდილს, ასევე დაამყაროს ურთიერთობა საკუთარი ასაკის ადამიანებთან. ამ დროს, ადამიანის ყურადღების ფოკუსი გადადის მომავლის შესახებ წუხილიდან წარსულ გამოცდილებაზე, ადამიანები უკან იყურებიან და გადახედავენ თავიანთ ცხოვრებისეულ გადაწყვეტილებებს, ახსოვთ თავიანთი მიღწევები და წარუმატებლობები. ერიქსონი დაინტერესებული იყო ამ შინაგანი ბრძოლით, საკუთარი ცხოვრების გადახედვის ამ შინაგანი პროცესით.
ერიქსონის აზრით, ცხოვრების ამ ბოლო ფაზას ახასიათებს არა იმდენად ახალი ფსიქოსოციალური კრიზისი, რამდენადაც ეგოს განვითარების ყველა წარსული ეტაპის შეჯამება, ინტეგრაცია და შეფასება: „მხოლოდ მათთვის, ვინც რატომღაც ზრუნავდა საქმეებსა და ადამიანებზე, რომლებმაც განიცადეს ტრიუმფები და დამარცხებები ცხოვრებაში, რომლებიც სხვებისთვის შთაგონება იყვნენ და წამოაყენეს იდეები – შეიძლება თანდათან მომწიფდეს შვიდი წინა ეტაპის ნაყოფი. მე არ ვიცი ამის უკეთესი განმარტება, ვიდრე ეგოს ინტეგრაცია (მთლიანობა). ეგოს ინტეგრაციის გრძნობა ემყარება ადამიანის უნარს, გადახედოს თავის მთელ წარსულ ცხოვრებას (მათ შორის ქორწინებას, შვილებს და შვილიშვილებს, კარიერას, მიღწევებს, სოციალურ ურთიერთობებს) და თავმდაბლად, მაგრამ მტკიცედ უთხრას საკუთარ თავს: „კმაყოფილი ვარ“. სიკვდილის გარდაუვალობა აღარ არის საშიში, რადგან ასეთი ადამიანები ხედავენ საკუთარი თავის გაგრძელებას ან შთამომავლებში, ან შემოქმედებით მიღწევებში. ერიქსონი თვლის, რომ მხოლოდ სიბერეში მოდის ჭეშმარიტი სიმწიფე და განვლილი წლების სიბრძნე. ამავე დროს, ის აღნიშნავს: „სიბერის სიბრძნემ იცის ადამიანის მიერ შეძენილი ყველა ცოდნის ფარდობითობა ერთ ისტორიულ პერიოდში. სიბრძნე არის სიცოცხლის უპირობო მნიშვნელობის რეალიზება თავად სიკვდილის წინაშე“. საპირისპირო პოლუსზე არიან ადამიანები, რომლებიც თავიანთ ცხოვრებას არარეალიზებული შესაძლებლობებისა და შეცდომების სერიად აღიქვამენ. ახლა, სიცოცხლის ბოლოს, ისინი ხვდებიან, რომ უკვე გვიანია ყველაფრის თავიდან დაწყება ან საკუთარი თავის მთლიანობის შეგრძნების ახალი გზების ძიება. ინტეგრაციის ნაკლებობა ამ ადამიანებში ვლინდება სიკვდილის ფარული შიშით, მუდმივი წარუმატებლობის განცდით და შეშფოთებით იმის შესახებ, თუ რა „შეიძლება მოხდეს“. ერიქსონი გაღიზიანებულ და აღშფოთებულ ხანდაზმულ ადამიანებში განწყობის ორ ძირითად ტიპს ასახელებს: სინანულს, რომ ცხოვრებას თავიდან ვერ იცხოვრებ და საკუთარი ნაკლოვანებებისა და დეფექტების უარყოფას, მათი გარე სამყაროზე პროექციით.
ნინო მაჩხანელი
სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მასწავლებელთა მომზადების 60-კრედიტიანი პროგრამის სტუდენტი
გამოყენებული ლიტერატურა
1. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис / пер. с англ.; общ. ред. и
предисл. А. В. Толстых. – М.: Прогресс, б.г. (1996).
2. Э. Элкинд. Эрик Эриксон и восемь стадий человеческой жизни . [Пер.
с. англ.] – М.: Когито-центр, 1996.
