ეკატერინე რევაზის ასული თარხნიშვილი-გაბაშვილისა დაიბადა 1851 წლის 16/28 ივნისს ქალაქ გორში. 5 წლისა იყო, როცა დედა გარდაეცვალა და მისი აღზრდა დიდედამ იკისრა. დიდედა (დედის მხრიდან) ბაბალე მტკიცე ნებისყოფის, მკაცრი დისციპლინისა და ტრადიციული წესების დამცველი ყოფილა. იგი შვილიშვილს ფუფუნებაში როდი ზრდიდა, პირიქით, პატარა კატომ რვა წელიწადი გლეხის ბავშვებთან გაატარა, რამაც წარუშლელი გავლენა მოახდინა მასზე და იგი სოფლის გულწრფელ მეგობრად, მშრომელი გლეხობის მოყვარულ და მოსარჩლე ხალხოსან მწერლად, სახალხო განათლების უანგარო მოღვაწედ ჩამოყალიბდა.
კატო თბილისის „მადამ ფავრის პანსიონში“ შეიყვანეს, რომელიც 1868 წელს დაასრულა და მაშინვე დაიწყო მასწავლებლობა გორში. მისი იდეალი ხალხში გასვლა, ხალხის სამსახური იყო, ეს მისწრაფება მკაფიოდ გამოამჟღავნა მოთხრობაში „სოფლის მასწავლებელი“. მოთხრობის გმირების — ალექსანდრესა და ნინოს დიალოგში აშკარად ისმის ახალგაზრდა ხალხოსნის ხმა. მათი აზრით, ცხოვრებაში სამოღვაწეოდ გამოსვლისათვის მთავარი და პირველი ნაბიჯია ხალხში განათლების შეტანა. ამ მხრივ, ქალებსაც ბევრი შეუძლიათ გააკეთონ: „ქალი საუკეთესო შემტანია სინათლისა უკუნეთში. ასრულებისათვის კი მხოლოდ სურვილი და შეგნებაა საჭირო…“
პანსიონდამთავრებული ეკატერინე, გორში დაბრუნებისთანავე, კერძო მასწავლებლობას შეუდგა. მაშინ გორში მხოლოდ სასულიერო სასწავლებელი არსებობდა. ქალთა სასწავლებელზე ხომ ლაპარაკი ზედმეტი იყო, ისინი ოჯახებსა და შინაურ მასწავლებლებთან სწავლობდნენ წერა-კითხვას. ეკატერინე ყოველგვარი სასყიდლის გარეშე ასწავლიდა მათ და შეგირდებიც საკმაოდ შეუგროვდა, რაც მეტად ახარებდა ახალგაზრდა მასწავლებელს. მას სწამდა მხოლოდ ადამიანი და ისიც მშრომელი, ხალხის კეთილდღეობისათვის მზრუნველი. მისი ამგვარი ზრუნვის პირველი ნაბიჯი იყო მასწავლებლობა, რითაც ხალხის პატივისცემა და სიყვარული დაიმსახურა. უკვე შორეული სოფლებიდანაც კი მოჰყავდათ მასთან ბავშვები.
ეკატერინე გაბაშვილის ამგვარმა მოქმედებამ დაარწმუნა გორის მაშინდელი საზოგადოება, რომ იქ აუცილებელი იყო ქალთა სამრევლო სკოლის გახსნა. მისივე ინიციატივითა და უშუალო ხელმძღვანელობით, სკოლაც დაარსდა და საუკეთესო სასწავლებელიც გახდა. აქ მიიღეს პირველდაწყებითი განათლება ცნობილმა მოღვაწე ქალებმა: ნატო გაბუნიამ და მარიამ დემურიამ. ამ სკოლაში ეკატერინე ყველა საგანს ქართულად ასწავლიდა.
არც ალექსანდრე გაბაშვილზე გათხოვებისა და სამუდამო საცხოვრებლად თბილისში გადასვლის შემდეგ ანებებს თავს პედაგოგიურ მოღვაწეობას, ხდება ერთ-ერთი აქტიური წევრი „ქართველ ქალთა საქველმოქმედო საზოგადოების“ და ზედამხედველი ამავე საზოგადოების მიერ დაარსებულ ქალთა ჭრა-კერვის პროფესიული სკოლისა. გატაცებული იყო ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის სულისკვეთებით გაჟღენთილი ქართველი ქალების აღზრდით, რომელთაც დღეს თუ ხვალ ოჯახი უნდა შეექმნათ და ღირსეული დედები ყოფილიყვნენ.
ეკატერინე გაბაშვილის წერილი ქალთა განათლების შესახებ
ამ თიბათვის პირველს კვირაზე დავესწარი „საქართველოში წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ კრებას. საზოგადოებას შეადგენდნენ ჩვეულებისამებრ ჩვენი ყმაწვილკაცები, რომელნიც, თუ საქმით არა, სიტყვით მაინც მხურვალედ ეკიდებიან საზოგადო საქმეებს. არც ერთი ჩვენი ჩინებით და სხვადასხვა ამ ქვეყნიერების ბედნიერებით შემკულნი არა სჩანდნენ ზალაში.
საზოგადოების მმართველობის წლის ანგარიშის წაკითხვის შემდეგ გაიმართა გაცხარებული ბაასი სხვადასხვა საგნებზედ. ბაასობდნენ იმაზედ, თუ რა საშუალება იხმაროს მმართველობამ, რომ უკეთ მოიხმაროს საზოგადოების შეწირული ფული და საზოგადოების აზრი და განზრახვა უკეთ შეასრულოს.
მართლაც გასაკვირია, როგორ ერთს ან საზოგადოების წევრს, ან საზოგადოების მმართველებს ფიქრადაც არ მოუვიდათ ქალების ბედის გახსენება! ორიოდე სიტყვა ითქვა ხონში ქალების შკოლის გამართვაზედ, მაგრამ ეს სიტყვები ისე საჩქაროთ იყვნენ ჩაფარცხული, თითქოს ეს მომეტებული საგანი ყოფილიყოს საზოგადოების არსებითის აზრებისთვის. როგორ დავიჯერო, რომ ჩვენი წერა-კითხვის საზოგადოების მმართველნი საჭიროდ არა რაცხდნენ ქალებისთვის ზრუნვას?
თუ აგრე არის, რისგან მოხდა, რომ არც ერთი სიტყვა, არც ერთი მანეთი არ იყო შეწირული ქართველი ქალებისათვის და არც მომავალი წლისთვის იქნება? განა ცუდი იქნებოდა, როგორც ბათუმისა და თბილისის შკოლებზე ლაპარაკობენ, ესეც გადაეწყვიტნათ, რომ ყველა შკოლა საქალ-ვაჟო იყოს?
მართალია, ჩვენს სასოფლო შკოლებში ქალებიც სწავლობენ, მაგრამ ეს სრულიად მასწავლებელზეა დამოკიდებული. თუ სურვილი აქვთ, ქალებსაც ასწავლიან, თუ არა და არა. რათ არის ასე? რატომ ყველა შკოლა ვალდებული არაა ერთნაირათ მიიღოს მსურველნი ვაჟებიცა და ქალებიცა? რატომ პედაგოგიურ კურსებზე ქალებიც არ უნდა იყვნენ მიღებული?
განა ჩვენში ცოტა ქალები არიან, რომლებიც სიამოვნებით იკისრებენ სასოფლო-სამეურნეო შკოლების მასწავლებლობას, ამ საქმისათვის სპეციალური მომზადება რომ ჰქონდეთ? განა არ მოგეხსენებათ, რომ ევროპაში და მომეტებულად ამერიკაში საუკეთესო და მომეტებული რიცხვი მასწავლებლებისა ქალები არიან? რატომ ჩვენ არ უნდა გამოვცადოთ? თქვენ თვითონვე არ ამბობთ – ჩვენს კაცებში იშვიათად იპოვნით რიგიანს მასწავლებელსო? ნუთუ ჩვენი წერა-კითხვის საზოგადოება უადგილოთა სახავს ქალების განათლებას საერთო სიკეთისათვის საქართველოში?
მე კი ჩემის აზრით, ქალებისთვის უფრო საჭიროდ ვხედავ ქართულის ენის ცოდნას, იმიტომ, რომ ქალი არის პირველი მასწავლებელი შვილებისა: ყმაწვილს თუ ბავშვობიდანვე სიყვარული არა აქვს სწავლისა და თავის დედა ენისა, ის შემდეგშიაც ძნელად შეითვისებს იმას, და თუ ჩვენმა წერა-კითხვის საზოგადოებამ ქართველი ქალების აღზრდა ინსტიტუტსა და ზავედენიებს მიანდო, სადაც ქალებს სრულიად არა აქვთ ღონის-ძიება, პრაქტიკის უქონლობის გამო, ქართული ენის შესწავლისა, იმასაც ჩქარა მოვესწრებით, რომ ჩვენ ბავშვებს, დიდების მოწყალებით, სასირცხვილოდ მიაჩნდებათ თავის დედა ენაზედ ლაპარაკი. ამის მაგალითები ახლაც ბევრია ჩვენში. ამაზედ ბევრი დამემოწმება.
წარსულის კვირის კრებაში ვიყავით რამდენიმე ქალი და ვერც ერთმა ჩვენთაგანმა ვერ მოვახერხეთ ხმის ამოღება ქალების გამოსასარჩლებლად. რატომ? იმიტომ, რომ შევკრთით, ვერ გავბედეთ ხმამაღლა გამოგვეთქვა ჩვენი აზრი, არა ვართ ქალები შეჩვეული საზოგადო საქმეებში მონაწილეობის მიღებას.
იმედი გვაქვს, საქართველოს წერა-კითხვის საზოგადოება მიიღებს მხედველობაში ამ აზრს და შემდეგისთვის მისცემს ღონის-ძიებას ქართველ ქალებს თავის დედა-ენის შესწავლისას; ვგონებთ, საქმითაც მალე გამოჩნდეს, რომ ეს საზოგადოების ზრუნვა უსარგებლოთ არ ჩაივლის.
ეკატერინე გაბაშვილი
1880 წელი
◊ ◊ ◊
ეკატერინე გაბაშვილმა, ჯერ კიდევ 80-იან წლებში, გაილაშქრა გაზეთ „ობზორის“ ფურცლებზე სათავადაზნაურო ბანკის დამფუძნებელთა კრების იმ გადაწყვეტილების წინააღმდეგ, რომელიც მხოლოდ ვაჟთა სკოლების გახსნასა და გავრცელებას გულისხმობდა. მოითხოვდა, რომ ვაჟებთან ერთად ქალებსაც მისცემოდათ განათლების მიღების საშუალება და შეიმუშავა კიდეც პროექტი ახალგახსნილ სკოლებში ქალ-ვაჟთა გაერთიანებული სწავლების შესახებ.
თბილისში გადასვლით, სამოქმედო სარბიელი გაუფართოვდა. ახლა მარტო მასწავლებელი როდია, უკვე ცნობილი ბელეტრისტი ქალი აქტიურად ეხმარება ყველას კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობაში, ამასთანავე, თვითგანვითარების გზით, იღრმავებს ცოდნას და როგორც მწერალი, გამოჩენილი ქართველი მოღვაწეების: ილია ჭავჭავაძის, იაკობ გოგებაშვილისა და სხვათა ყურადღებას იპყრობს. 1880 წელს ეკატერინე გაბაშვილი აირჩიეს ახალჩამოყალიბებულ „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ პირველი შევსებული გამგეობის წევრად, რაც იმას ნიშნავდა, რომ იმ ხანების მოღვაწე ქალთა შორის მას ყველაზე მოწინავედ მიიჩნევდნენ. როცა ეკატერინემ აღნიშნულ საზოგადოებას წარუდგინა თავისი პროექტი ქალთა პროფესიული სკოლების დაარსების შესახებ, საზოგადოების თავმჯდომარემ, ილია ჭავჭავაძემ, იგი მოიწონა და გამგეობას მისი გახსნა ურჩია.
ილია ჭავჭავაძემ მოიწონა „ივერიაში“ გამოქვეყნებული ეკატერინეს სტატია და გაზეთის ერთ-ერთ მეთაურ წერილში აღნიშნა:
„ჩვენ ამ წერილისა ის მოგვწონს და ის გვიხარია, რომ ჩვენს ქალებს თავის თავის შველა მოუწადინებიათ და სათავედ დაუდვიათ საკუთარი მხნეობა, საკუთარი მეცადინეობა… უკეთეს სახსარს, უკეთეს ღონეს სხვას ვერას იპოვიან… რაც გინდა ბევრი დაბრკოლება აღმოუჩნდეს პირველ ხანებში ამ ქალებისაგან განზრახულ საქმეს, ბოლო მაინც გამარჯვებაა და გამარჯვება, რადგანაც იშვიათი ამბავია, რომ დაუღალავს მხნეობასა და საქმის ბოლომდე მედგრად მიყოლას თავი არ გაეტანოს…“
ილიას ამგვარი წახალისებით გამხნევებული ეკატერინე გაბაშვილი უფრო მეტი მონდომებითა და ენთუზიაზმით ჩაება ქართველ ქალთა საქველმოქმედო საზოგადოების მუშაობაში. გასაოცარია, ამ მხრივ, მისი დაუშრეტელი ენერგია და დაუცხრომელი შრომისმოყვარეობა. იგი ბოლომდე დარჩა ქალთა განათლების ენთუზიასტად. მისი ღრმა რწმენით, მხოლოდ განათლების მიღებითა და ცხოვრებისათვის მომზადებით, შეიძლებოდა ქალის, როგორც კაცობრიობის მეორე ნახევრის, ზნეობრივი ამაღლება და საზოგადოებრივ სარბიელზე გააქტიურება.
მისთვის საკუთარი ოჯახი და სკოლა ერთი მთლიანი და განუყოფელი ორგანიზმი იყო, თანაბრად მზრუნველი და მოამაგე იყო თავისი შვილებისა და მოსწავლეებისა, რომლებსაც უკანასკნელ ხანებში საკუთარ ბინაში ამეცადინებდა. როცა შესაძლებლობა მიეცა, ასევე საკუთარ სახლში, 1897 წელს, გახსნა ქალთა ახალი პროფესიული სკოლა ჭრა-კერვისა და ქარგვა-ქსოვის (გაბაშვილის შესახვევი, 3). ცხადია, ამ სკოლის ხელმძღვანელი და ერთ-ერთი მასწავლებელიც თავად იყო. სკოლაში მხოლოდ ღარიბთა შვილები ან ობლები სწავლობდნენ. ისინი, ოთხი-ხუთი წლის განმავლობაში, გარკვეულ სპეციალობასთან ერთად, საერთო განათლებასაც იძენდნენ. საგულისხმოა ისიც, რომ ეს სკოლა, ერთხანად, საბჭოთა წყობილების დამყარების შემდეგაც განაგრძობდა არსებობას.
განათლების გავრცელებისადმი ამგვარ ზრუნვას უკავშირდება ეკატერინე გაბაშვილის ნაყოფიერი ღვაწლი ქართული საბავშვო ლიტერატურის განვითარებაში. თავის ბრწყინვალე ბელეტრისტიკაში გარკვეულ ადგილს უთმობდა საბავშვო მწერლობას, პრაქტიკულადაც იბრძოდა საბავშვო ლიტერატურისა და მოზარდთა პრესის შექმნისა და განვითარებისათვის. ილია ჭავჭავაძესთან, იაკობ გოგებაშვილთან, გიორგი წერეთელთან და სხვა გამოჩენილ ქართველ მოღვაწეეებთან ერთად, აქტიურად მონაწილეობდა, 1884 წელს, პირველი საბავშვო ჟურნალის „ნობათი“ (რედაქტორი – ა. ღულაძე) დაარსებაში.
„ნობათის“ დახურვის შემდეგ კიდევ უფრო მწვავედ იგრძნობოდა ამგვარ გამოცემაზე მოთხოვნილება. საჭირო იყო ახალი, კიდევ უფრო პროგრესული და ჰუმანური მიმართულების საბავშვო ჟურნალის არსებობა. ეკატერინე გაბაშვილი დაუკავშირდა ცნობილ ქართველ მოღვაწე ქალს, ანასტასია თუმანიშვილ-წერეთლისას, რომლის თანადგომითა და რედაქტორობით, 1889 წელს, დაარსდა ჟურნალი „ჯეჯილი“ (სახელი აკაკი წერეთლის წინადადებით დაერქვა). ეკატერინე ამ ჟურნალის მუდმივი თანამშრომელი, სარედაქციო კოლეგიის წევრი და ერთი ბურჯთაგანი იყო, თითქმის, 30 წლის განმავლობაში.
არანაკლები ღვაწლი მიუძღვის მას მესამე საბავშვო ჟურნალის „ნაკადული“ დაარსებაშიც. როგორც თვითონვე იხსენებს, ეს სახელწოდება თავად გამოუძებნა ჟურნალს.
სამწერლო ასპარეზზე ეკატერინე გაბაშვილი 1870 წელს გამოვიდა. ამ წელს დაიბეჭდა გაზეთ „დროებაში“ მისი პირველი ნაწარმოები – „გლეხი კაცის აზრი სასოფლო სკოლაზე“, რომლითაც მან, როგორც მწერალმა, მასწავლებელმა და საზოგადო მოღვაწემ, მკაფიოდ გამოამჟღავნა თავისი დამოკიდებულება მემამულურ-თავადაზნაურული წრეებისადმი, გამოესარჩლა ჩაგრულ-გაღატაკებულ ფენებს და თავისი მახვილი კალამი გაბატონებული წოდების აღვირახსნილობით გამოწვეული უკუღმართობისა და სიდუხჭირის წინააღმდეგ მიმართა. მისმა მშვენიერმა მოთხრობამ „კონა“, რომელიც 1881 წლის ჟურნალ „ივერიაში“ გამოქვეყნდა, ახალგაზრდა ბელეტრისტ ქალს საკმაო პოპულარობა მოუხვეჭა. ამ ხანებიდან მოკიდებული, საქართველოში არ ყოფილა ისეთი პერიოდული გამოცემა, რომლის მუშაობაშიც ეკატერინეს მონაწილეობა არ მიეღოს.
„მაგდანას ლურჯას“ და „ღვინია გადაიჩეხას“ ავტორი მეტად პოპულარული და ცნობილი მწერალი გახდა საქართველოში. მისი მრავალი მოთხრობა, რომლებითაც დამშვენებული იყო ქართული გამოცემები, შემდეგ სასკოლო სახელმძღვანელოებსა და ქრესტომათიებში შედიოდა, რაც მნიშვნელოვან მისიას აკისრებდა ნიჭიერ ავტორს.
ეკატერინე გაბაშვილის ნაწარმოებებიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია: „კონა“, „რომანი დიდხევში“, „სოფლის მასწავლებელი“, „მეურმის ფიქრები“, „სხვადასხვა ქორწილი“, „მაგდანას ლურჯა“, „ორენა და ქუჩე“, „სოფლის მევახშენი“, „ღვინია გადაიჩეხა“, „თამარის ნუგეში“, „გამარჯვებული ნიკო“, „სოფლის მეგობარი და სხვ. ამ სათაურებიდანაც აშკარაა მწერლის თემატიკა და მისი პროზის უმთავრესი საგანი – სოფელი, მისი ყოფა-ცხოვრება და იმდროინდელი გლეხობის დუხჭირი მდგომარეობა.
ეკატერინე გაბაშვილს, ღრმად მოხუცებულობის მიუხედავად, კალამი ხელიდან სიკვდილამდე არ გაუგდია. ჩვეული ენერგიით, ხალისითა და სიყვარულით განაგრძობდა მოთხრობებისა და მემუარების წერასა და გამოქვეყნებას საბჭოთა პერიოდულ პრესაში („მნათობი“, „ლიტერატურული საქართველო“ და სხვ.), განსაკუთრებით კი საბავშვო ჟურნალებში – „ოქტომბრელი“, „პიონერი“ და „ქართველ ქალთა ალმანახში“, რომლის დაარსების ინიციატორი თვითონვე იყო.
მწერალთა წრეების პატივისცემით, მასწავლებლების, მოსწავლეების სიყვარულითა და ყოველდღიური ალერსით გარემოსილი სახელოვანი ქართველი ქალი, 9 შვილის დედა, ეკატერინე გაბაშვილი, 1938 წლის 7 აგვისტოს, მშობლიურ სოფელ ახალქალაქში გარდაიცვალა. მადლიერმა ქართველმა ხალხმა თავისი გულის მესაიდუმლე მხატვრისა და მოამაგის ცხედარი დედაქალაქში გადმოასვენა და ქართველ მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა დიდუბის პანთეონში დაკრძალა.
მასალა მომზადებულია ლელა გაფრინდაშვილის საავტორო პროექტის – „განმანათლებლობა საქართველოში: იდეები და მოღვაწეები“ – მიხედვით
