კომპოზიტთა მართლწერის წესებში გასარკვევად არსებითი მნიშვნელობა აქვს რთული სახელის შედგენილობის ცოდნას მეტყველების ნაწილთა მრავალფეროვნებისა და ფუძეთა მიხედვით:
ვარჩევთ რთულ სახელთა შედგენილობის რამდენიმე სახეს:
- რთულ სახელში შედის ერთი და იგივე მეტყველების ნაწილი: თავშალი (თავი და შალი ორივე არსებითი სახელია);
- შეიძლება შემადგენელი კომპონენტები ერთი და იგივე მეტყველების ნაწილი იყოს, მათი შემცვლელი რთული სახელი კი _ განსხვავებული მეტყველების ნაწილი, მაგ: გ უ ლ ი არსებითი სახელია, ქ ვ ა ც არსებითია, მაგრამ გ უ ლ ქ ვ ა ზედსართავია.
- რთული სახელის კომპონენტები, კერძოდ, პირველი კომპონენტი გვხვდება სხვადასხვა ბრუნვის ფორმით, ზოგჯერ ბრუნვის ნიშანი მოკვეცილია და ორივე კომპონენტი თითქოს ერთნაირი ფორმითაა, მაგ.: ნათესაობითი და სახელობითი _ შვილიშვილი, ტანისამოსი, მამულიშვილი, ბატონიშვილი; თუ პირველი კომპონენტი მიცემითი ბრუნვის ფორმითაა, ბრუნვის ნიშნის მოკვეცის შედეგად იგი ფუძის სახითაა წარმოდგენილი _ თავ(ს)მჯდომარე, თავ(ს)ზარი, პირ(ს)ჯვარი…
- რთული სახელია გ რ ძ ე ლ უ ლ ვ ა შ ა. ზედსართავი პირველ ადგილზეა წარმოდგენილი ფუძის სახით. ულვაშა ნაწარმოები სახელია (ა სუფიქსი ქონების სახელებს აწარმოებს). მაშასადამე, რთული სახელის შედგენილობაში შეიძლება შედიოდეს როგორც მარტივი, ისე ნაწარმოები სახელიც.
- რთულ სახელში ტ ა ნ დ ი დ ი არსებითი სახელი პირველ ადგილზე დგას, ხოლო ზედსართავი – მეორეზე. ტ ა ნ დ ი დ ი ზედსართავი სახელია.
- რთული სახელის პირველი კომპონენტი გვხვდება მრავლობითი რიცხვის ფორმით: ფეხებწვრილი, ტოტებგაშლილი.
- რთული სახელის წაბლისფერი პირველი კომპონენტი ნათესაობით ბრუნვაში დასმული არსებითი სახელია, მეორე კომპონენტიც – არსებითი, ხოლო რთული სახელი ზედსართავია.
- 8. რთული სახელის ბერიკაცი პირველი კომპონენტი ზედსართავი სახელია, მეორე – არსებითი, რთული სახელი არსებითია.
- 9. რთული სახელის თვალთახედვის პირველი კომპონენტი მრავლობითი რიცხვის ნათესაობით ბრუნვაში დასმული არსებითია, მეორე ხედვა ზმნით გამოხატული მოქმედების სახელი, თვალთახედვა არსებითი სახელია.
- 10. რთული სახელის ბატონიშვილის პირველი კომპონენტი არსებითი სახელია, ნათესაობით ბრუნვაში ს თანხმოვანკვეცილი, მეორე კომპონენტიც არსებითი სახელია, მთლიანად რთული სიტყვა არსებითია.
ჩამოთვლილი რთული სახელები მნიშვნელობის მიხედვით ერთცნებიანია და ამიტომ ერთად, უდეფისოდ იწერება. ეს წესი ვრცელდება შემდეგ შემთხვევებზე:
- ისეთი ტოლად შერწყმული სახელები, რომელთა კომპონენტები კარგავენ დამოუკიდებელ მნიშვნელობას, მაგ.: ლომგული, ვაჟკაცი…
- მაწარმოებელი აფიქსის მქონე კომპოზიტი: უდედმამო, უსახლკარო, დაძმობა, დედმამიშვილობა…
- ტოლადშერწყმული კომპოზიტი, რომელსაც დართული აქვს მესამე კომპონენტი, მაგ.: ხელფეხშეკრული, ცხვირპირდასისხლიანებული, წვერულვაშგათეთრებული და სხვ.
- ისეთი რთული სიტყვები, როცა მეორე კომპონენტი თვისების აღმნიშვნელი სიტყვებია (ზედსართავი სახელები ან მიმღეობები): გულწითელი, გულღია, თვალსისხლიანი; თავგასული, თავმომწონე, თავგადადებული; გულწასული, გულდამწვარი, თვალდახუჭული, თვალნათელი…
- ისეთი კომპოზიტები, რომელთა პირველი ნაწილი ნათესაობითი ბრუნვის ფორმით არის წარმოდგენილი: ჭირისუფალი, თავისუფალი, ყავისფერი, შინდისფერი, გულისპირი, ჯარისკაცი, დისწული…
- თანა თანდებული ხშირად წინდებულის როლშია, სიტყვას თავში დაერთვის და ახალ ლექსიკურ ერთეულებს წარმოქმნის, მაგ.: თანატოლი, თანაკლასელი, თანამგზავრი, თანაზიარი, თანამგრძნობი, თანასწორი, თანამედროვე…
ფუძეგაორკეცებული რთული სახელების მართლწერა
გაორკეცება ხდება როგორც სხვადასხვა მეტყველების ნაწილისა, ისე მნიშვნელობის უქონელი მარცვლებისა.
გაორკეცებული სახელები აგებულების მიხედვით შეიძლება ასე დავაჯგუფოთ:
- ერთი და იგივე მეტყველების ნაწილია გაერთიანებული და ერთად იწერება: თვალთვალი, წამწამი,თავთავი;
- ფუძეგაორკეცებულ სიტყვებში და კავშირია ჩასმული: გზადაგზა, პირდაპირ, ფეხდაფეხ, ხელდახელ… ასეთი სიტყვები ერთად იწერება;
- ერთნაირი მარცვლებია გაორკეცებული და ერთად იწერება: კაჭკაჭი, ტიკტიკი, ლასლასი, წივწივი, ლიკლიკი, ჭუკჭუკი, ჩიფჩიფი;
- ფუძეგაორკეცებულ რთულ სიტყვებში ხდება ბგერათა შენაცვლება: დაგადუგი, სხაპასხუპი, პანტაპუტი, რაკარუკი, ჩახაჩუხი, უზარმაზარი და სხვა. ასეთი ტიპის სიტყვები ერთად იწერება.
- თუ ერთი და იგივე სიტყვაა გაორკეცებული, მათ შორის დეფისი იწერება: ნელ-ნელა, პატარ-პატარა, ლამაზ-ლამაზი, წყვილ-წყვილად… მნიშვნელობის მიხედვით ერთზე მეტცნებიანი კომპოზიტები დეფისით იწერება. ასეთ შემთხვევაში კომპოზიტის წევრებს შენარჩუნებული აქვთ დამოუკიდებელი მნიშვნელობა და მათ შორის შეიძლება და კავშირის ჩასმა, მაგ: დედ-მამა, სახლ-კარი, ცხვირ-პირი, მშვილდ-ისარი.
დეფისით იწერება სინონიმური და ანტონიმური მნიშვნელობის რთული სახელები: დაბეჟილ-დაჩეჩქვილი, ბედ-იღბალი, სიცილ-კისკისი; სიკვდილ-სიცოცხლე, მთა-ბარი, დიდ-პატარა და სხვ.
ლუკა კვეტენაძე – ზესტაფონის მუნიციპალიტეტის სოფელ ცხრაწყაროს საჯარო სკოლის მეათე კლასის მოსწავლე
