ლეილა ხონელიძე
სსიპ ილ. ჭავჭავაძის სახელობის ქალაქ ფოთის №5 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
არა მარტო სიტყვიერების მასწავლებლები, არამედ ყველა, ვისაც ოდნავ მაინც აწუხებს ქვეყნის, მშობლიური ენის, მომავლის ბედი, გულისტკივილით აკვირდება, როგორ ვაღარიბებთ ქართულ ენას, როგორ ვამახინჯებთ ტელეეკრანებიდან თუ პრესის ფურცლებიდან, როგორ დავიდა ჩვენი მოსწავლეების სამეტყველო ლექსიკა რამდენიმე ათეულ (უკეთეს შემთხვევაში!) სიტყვამდე.
ჰოდა, როცა მორიგი სატელევიზიო „მარგალიტი“ მოვისმინე ერთ-ერთი გადაცემიდან, რომელშიც წამყვანი გადაცემის გმირზე ამბობდა, რომ დაიბადა, შვიდი თვისა იყოო (სავარაუდოდ, დღენაკლულს გულისხმობდა), მით უმეტეს, რომ ამას ჩვენს სკოლაში ქართული ენის დღისადმი მიძღვნილი კვირეულის გახსნა დაემთხვა, გადავწყვიტე, რამდენიმე კითხვა დამესვა ყველა იმ კლასის მოსწავლისათვის, რომელთაც ვასწავლი და რომელთაც არაერთგზის მოუსმენიათ (და არამხო ლოდ ჩემგან), როგორი გაფრთხილება და მოვლა სჭირდება ქართულ ენას, რა უნდა გავაკეთოთ ამისთვის, როგორ „არ უნდა შევეხოთ ენას ცოდვილის ხელით“.
კითხვები ამგვარი გახლდათ:
1) რა იცით დედაენის დღის – 14 აპრილის შესახებ?
2) თქვენი აზრით, რა მდგომარეობაშია დღეს ქართული ენა? ემუქრება თუ არა მას რაიმე საფრთხე და თუ ემუქრება, რა საფრთხეა ეს?
3) როგორია თქვენი დამოკიდებულება დედაენისადმი? აკეთებთ თუ არა ყველაფერს მის დასაცავად?
4) თქვენი აზრით, რით შეიძლება ეშველოს ენასთან დაკავშირებულ პრობლემებს?
5) როგორია დღევანდელი ტელევიზიების ენა და ახდენს თუ არა ის გავლენას საზოგადოების მეტყველებაზე?
6) რომელი ქართული სიტყვა გიყვართ გამორჩეულად?
7) რომელ სიტყვებს ხმარობთ ყველაზე ხშირად?
8) რომელი ქართული სიტყვა გეხამუშებათ?
9) რა არის თქვენთვის დედაენა?
პასუხების ანალიზმა მეც ძალიან დამაფიქრა, ზოგმა გამაკვირვა, ზოგმა აღმაშფოთა კიდეც, ზოგმა იმედის ნაპერწკალიც გამიჩინა.
სამწუხაროდ, მიუხედავად ჩვენ მიერ არაერთხელ ჩატარებული საუბრისა, ღონისძიებისა, აქტივობისა, მოსწავლეთა დიდმა ნაწილმა არაფერი იცოდა (ან არაფერი ახსოვდა) დედაენის დღის შესახებ: „არაფერი ვიცი, გარდა იმისა, რომ დედაენის დღეა“; „სამწუხაროდ, არაფერი ვიცი, მიუხედავად ჩემი მასწავლებლის ბევრჯერ მონაყოლისა“.
იყვნენ ბავშვებიც, რომელთაც გარკვეული წარმოდგენა ჰქონდათ ამ დღის ისტორიაზე: „36 წლის წინ, 1978 წლის 14 აპრილს საქართველოს მოსახლეობამ მასობრივი გამოსვლა მოაწყო და წინ აღუდგა საბჭოთა კავშირის გადაწყვეტილებას საქართველოში ქართული ენის, როგორც სახელმწიფო ენის, გაუქმების შესახებ“ (სტილი დაცულია – ლ.ხ.); „14 აპრილს რუსთაველის გამზირზე ათასობით მოქალაქე გამოვიდა, რათა ქართული ენისათვის სახელმწიფო ენის სტატუსი არ ჩამოერთმიათ“; „14 აპრილს გადავარჩინეთ ქართული ენა!“; „14 აპრილს მოვიპოვეთ თავისუფლება, რომ გვესაუბრა ჩვენს მშობლიურ ენაზე“.
როცა ქართული ენის დღევანდელ მდგომარეობაზე საუბრობდნენ, საფუძველს მოკლებული დამაჯერებლობით ბევრმა განაცხადა: „ქართულ ენას არანაირი საფრთხე არ ემუქრება!“; „დარწმუნებული ვარ, რომ დღეს ქართულ ენას არანაირი საფრთხე არ ემუქრება“; „დღეს ქართული ენა კარგ მდგომარეობაშია“; თუმცა აქვე იყო პასუხებიც, რომლებშიც კარგად ჩანს, რაში ხედავენ ამ საფრთხეს ბავშვები (უპირველესად, ბარბარიზმების მოძალებაა, მათი აზრით, მთავარი საფრთხე): „ადამიანების უმეტესობა (განსაკუთრებით – ახალგაზრდები), ყოველდღიურ ცხოვრებაში საუბრობს ჟარგონებით, რაც ქართულ ენას უქმნის საფრთხეს“; „დღეს თითქმის ყველა იყენებს ბარბარიზმებს, ჟარგონებს, სლენგს, ეს ყველაფერი კი ამახინჯებს ენას და შეიძლება, იმდენად მივეჩვიოთ უცხო ენიდან შემოტანილ სიტყვებს, რომ ჩვენი ენა დაგვავიწყდეს“; „ძალიან სახიფათო მდგომარეობაში ვართ, მართალია, 1978 წლის 14 აპრილს გადავურჩით ენის დაკარგვას, მაგრამ საფრთხე დღესდღეობითაც არსებობს“; „ქართულ სიტყვებს უცხოური სიტყვებით ანაცვლებენ, იყენებენ ბარბარიზმებს, რაც საფრთხეს უქმნის ენის არსებობას“; „მართალია, არავინ ცდილობს ჩვენთვის ენის წართმევას, თუმცა ქართველები ვერ და არ ვუფრთხილდებით მას, ვიყენებთ ბარბარიზმებს, იმის მიუხედავად, რომ ულამაზესი სიტყვები გვაქვს ქართულში“; „ქართველების უმრავლესობა ერთ წინადადებაშიც კი მრავალ შეცდომას უშვებს“; „ბევრ ბარბარიზმს ვიყენებთ და დამახინჯებული და მწირი ქართულით ვმეტყველებთ“; „რა თქმა უნდა, ქართულ ენას ემუქრება საფრთხე ჩვენი უდიერი დამოკიდებულების გამო, ვლაპარაკობთ გაუმართავად, ვწერთ გაუმართავად“; „ქართულ ენას საფრთხე ემუქრება ჩვენგან, რადგან ჩვენი თაობა ვერ ხვდება ენის მნიშვნელოვან როლს“.
პასუხებიდან ისიც კარგად ჩანდა, რომ საკუთარ „წვლილსაც“ აცნობიერებდნენ ამ საფრთხის არსებობაში, ერთმა ისიც კი დაწერა: „დიახ, ემუქრება ქართულ ენას საფრთხე ჩვენისთანების ხელში“.
წავიკითხე ბევრი გულწრფელი აღიარება იმისა, რომ არაფერს (ვერაფერს) ან თითქმის არაფერს (ვერაფერს) აკეთებს უმრავლესობა ქართული ენის დასაცავად: „მის დასაცავად, სამწუხაროდ, ვერაფერს ვაკეთებ“; „ვცდილობ, ყველაფერი გავაკეთო მის დასაცავად, მაგრამ ხანდახან მეც მეშლება“; „ქართული ენა კი მომწონს და მიყვარს, მაგრამ, ჩემი აზრით, მე მის დასაცავად ვერაფერს ვაკეთებ“; „სიმართლე რომ ვთქვა, სამწუხაროდ, საკადრისად ვერ ვიცავ, როცა სხვა ბარბარიზმებით საუბრობს, ვაძლევ შენიშვნას, თუმცა ზოგჯერ მეც იმას ვამბობ, რასაც სხვას ვუწუნებ“; „ჯერჯერობით ვერაფერს ვაკეთებ მის დასაცავად, მის შესანარჩუნებლად კიდევ ბევრია სასწავლი“; „ყველაფერს ვერ ვაკეთებ, მაგრამ ვცდილობ, რომ სწორად ვიმეტყველო“; „ვერ ვიტყვი, რომ რამეს განსაკუთრებულს ვაკეთებ, მაგრამ ვცდილობ, სწორი და გამართული ქართულით ვისაუბრო“; „ვცდილობ, ქართული ენა „დავიცვა“ და ვისაუბრო გამართული ქართულით, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში არ გამომდის, სამწუხაროდ, მეც იმ ახალგაზრდების სიაში ვარ, რომლებსაც ხშირად ავიწყდებათ ბარბარიზმების ქართული შესატყვისები“; „ვცდილობ, ჩემი ლექსიკა გავამდიდრო წიგნების კითხვით“; „მე არ ვაკეთებ ყველაფერს ჩემი ენის დასაცავად, მარტო ენის სიყვარული არ კმარა“; „ზოგჯერ ჩემი ოჯახის წევრებსაც ვუსწორებ ხოლმე“; „როცა ვხედავ, რომ სიტყვებს არასწორად წარმოთქვამენ, ვცდილობ, ყოველთვის შევუსწორო“; „ასე სათქმელად მარტივია, შემიძლია, დავწერო: „დიახ, მე ყველაფერს ვაკეთებ“, „მაგრამ მთავარია, საქმით როგორ დავიცავ ენას“. თითქმის ყველა მათგანმა იცის, რომ ენასთან დაკავშირებულ პრობლემებს ეშველება მეტი კითხვით, საფუძვლიანი განათლებით, ყოველდღიურ მეტყველებაში ბარბარიზმებზე უარის თქმით, ადამიანებისათვის იმის მუდმივი შეხსენებით, როგორი რთული იყო ქართული ენის შენარჩუნება და რის ფასად დაუჯდათ ეს ქართველებს.
ფაქტია, რომ ქართულ ტელევიზიებს ჩვენი ბავშვები ნაკლებად უყურებენ (მე შენ გეტყვი, მრავალფეროვანი არჩევანი დახვდებათ შემეცნებითი გადაცემებისა!), მაგრამ, ვისაც ყური მოუკრავს ან თვალი უდევნებია რომელიმე გადაცემისათვის, დასკვნასაც ასეთს აკეთებს: „ენას ისე ამახინჯებენ, რომ მათ მოსმენას აჯობებს, ტელევიზორი საერთოდ გამოვრთოთ“. ერთმა კი სულაც ასეთი პასუხი გამცა კითხვაზე: როგორია დღევანდელი ტელევიზიების ენა?: „ჟურნალისტებს რომ ერთ წინადადებაში შეცდომები აქვთ, ამდენს მეც კი არ ვუშვებ შემაჯამებელშიო“.
რაც შეეხება მათთვის გამორჩეულად საყვარელ ქართულ სიტყვებს, აქაც სტანდარტული ჩამონათვალი გახლდათ: მიყვარხარ, მენატრები, შემოგევლე, აღფრთოვანება, ულამაზესი, საგანძური, დედა, ოჯახი, დედაენა, ბუნება, ცისკარი, შთამბეჭდავი, სიყვარული, გასაოცარი, საიდუმლო, საუნჯე, სატრფო, გამარჯობა, კუსკუსი, ნარნარი, ბოდიში; სასიამოვნო იყო ამ ჩამონათვალში „თავისუფლების“, „პასუხისმგებლობის“, „მადლიერების“ ვაჟასეული „აფორთქლებულის“ აღმოჩენა, ერთმა გამორჩეულ სიტყვად „ჟრჟოლა“ დაასახელა („ვერცერთ სხვა ენაში ვერ მოძებნით ამ სიტყვის განმარტებას, მე კი ზუსტად ვგრძნობ, რა იგულისხმება“), მეორემ – „მიყვარხარ“ („ბანალურად ჟღერს, მაგრამ გამორჩეული სიტყვაა ჩემთვის „მიყვარხარ“ – ხშირად არ ვამბობ, მაგრამ ძალიან ლამაზია“) მესამემ – „თავქუდმოგლეჯილი“ („მე მიყვარს „თავქუდმოგლეჯილი“ – არ ვიცი, რად, მაგრამ მომწონს“).
მათი დღის რეჟიმის წარმოდგენაც მარტივად შეიძლება ამ კითხვაზე პასუხით – ყველაზე ხშირად რომელ სიტყვებს იყენებენ? ასეთი აღმოჩნდა სიტყვები: მინდა, თამაში, ვისწავლე, დედა, გამარჯობა, ნახვამდის, კი, არა, გაჩერდი, ამიტომ, ნაკლებად, თითქოს, ალბათ, მეძინება, მშია, მეზარება, ვნახოთ, შეიძლება, დამავიწყდა, სკოლა, გაკვეთილები, დავალება, მეცადინეობა, ვიმეცადინე; ფრაზები: თავი დამანებე, არ მომწონს, ვიმეცადინე უკვე, არ მაქვს დასაწერი, აუ, ცუდად ვარ, გადი რა…
როცა უნდა ეპასუხათ კითხვისთვის, რომელი ქართული სიტყვა ეხამუშებათ, ყურადსაღებად მომეჩვენა ერთი პასუხი: „გააჩნია, ადამიანი როგორ წარმოთქვამს, თორემ ისე არც ერთი სიტყვა არ მეხამუშება“. ამ თანმხლები ინტონაციის გამო ხომ არ ეხამუშებათ ნეტა ის სიტყვები და ფრაზები, რომლებიც ჩამოთვალეს და რომელთაც ინტონაციის გარეშეც არ აკლიათ უარყოფითი კონოტაცია (უზრდელი, დებილი, ჩლუნგი, თავხედი, ტუტუცი, ლაჩარი, მეზიზღება, ვნახოთ, შეიძლება, მგონი, სულელი, რატომ ვერ წერ? რა გჭირს? ვერ შეძლებ!). მრავლისმთქმელი ჩამონათვალია, დამეთანხმებით!
ბოლო კითხვა ამგვარი იყო – რა არის თქვენთვის დედაენა? განსხვავებული პასუხები მივიიღე, ზოგი – გაუცნობიერებლად მაღალფარდოვანი, ზოგი – გულწრფელად მარტივი: სიყვარული, ღმერთი, განძი, თბილი და ტკბილი დედასავით; მამულივით სანუკვარი და რწმენასავით გასაფრთხილებელი; ჩვენი წარსული და ისტორია; „ის, რაც მე ჩემს სამშობლოსთან მაკავშირებს“; „ის, რასაც, ვფიქრობ, ყველაზე მეტად უნდა გავუფრთხილდე“; „ყველაფერი, რაც საქართველოს მახსენებს“ და ჩემთვის გამორჩეულად დასამახსოვრებელი პასუხი – „დედაენა ჩემთვის არის ის, რის გარეშეც სულ სხვა პიროვნება ვიქნებოდი“.
