მარიამ იოსების ასული ყაუხჩიშვილი დაიბადა 1866 წელს, ქუთაისში, ღარიბი მოქალაქის ოჯახში. 1886 წელს დაასრულა ქუთაისის წმინდა ნინოს სახელობის სასწავლებლის რვა კლასი პედაგოგიური განხრით და ყველა საგნის მასწავლებლად დაინიშნა კათოლიკეთა პირველდაწყებით სკოლაში, სადაც 1892 წლამდე მუშაობდა.
1892 წელს იოსებ ოცხელმა ქუთაისში პირველი საჩვენებელი საბავშვო ბაღი გახსნა მოსამზადებელი კლასით და მარიამი მასწავლებლად მიიწვია. 1895 წელს იგი პეტერბურგში გაემგზავრა, 3 თვით, ფრებელის სისტემით მომუშავე საბავშვო ბაღების მუშაობის გასაცნობად. 1896 წელს, ცოდნის გასაღრმავებლად, ჟენევის (შვეიცარია) პედაგოგიურ კურსებზე შევიდა და საფუძვლიანად დაეუფლა საბავშვო ბაღებისა და საშუალო სკოლის სტრუქტურას, მუშაობის შინაარსსა და მეთოდებს. 1899 წელს სამშობლოში დაბრუნდა და პედაგოგიურ მოღვაწეობას მიჰყო ხელი. ლიდია ანჯაფარიძემ იგი თავის კერძო სასწავლებელში მიიწვია მასწავლებლად.
მე-20 საუკუნის დასაწყისისთვის, ქუთაისში, საკმაო რაოდენობით იყო ოფიციალური სასწავლებლები, მაგრამ მოსახლეობის ღარიბთა ფენას მთავრობის მიერ გახსნილი გიმნაზიები და სასულიერო სასწავლებლები ვერ აკმაყოფილებდა. მარიამ ყაუხჩიშვილმა გადაწყვიტა, გაეხსნა ქალთა კერძო სასწავლებელი და ამით გაეწია დახმარება ღარიბი ახალგაზრდებისთვის. ამ მიზნით, 1903 წელს, გახსნა კერძო ოთხკლასიანი პროგიმნაზია პროფესიონალური განყოფილებით, რომელიც უუფლებო სასწავლებლად ითვლებოდა. მარიამ ყაუხჩიშვილის საზრუნავ საგნად, წლების მანძილზე, ამ სასწავლებლის გიმნაზიად გადაკეთება იქცა.
დიდი ენერგიის, ნებისყოფისა და სულიერი სიძლიერის გამომჟღავნებას მოითხოვდა დასახული მიზნისათვის ბრძოლა. 1909 წელს მარიამმა ქუთაისის საადგილმამულო ბანკის სესხი აიღო და სასწავლებლისათვის შენობა შეიძინა, მოზრდილი ხეხილის ბაღით. ბაღის შემოსავალი სასწავლებლის მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებას ხმარდებოდა. მან ღირსეული პედაგოგები შეარჩია, ასე მაგალითად: ალექსანდრე ჯანელიძე, ჯაჯუ (კონსტანტინე) ჯორჯიკია, ტრიფონ ჯაფარიძე, ქრისტინე შარაშიძე, აგრაფინა იოსელიანი, ფატი ხუნდაძე, ვასილ წერეთელი და სხვ. იმ დროს, როდესაც ოფიციალურ სასწავლებლებში ქართული ენა და ლიტერატურა იდევნებოდა, თავის გიმნაზიაში ამ საგანს წამყვანი როლი მიანიჭა.
მეცნიერებათა საფუძვლების დაუფლებასთან ერთად, მარიამ ყაუხჩიშვილი განსაკუთრებული ყურადღებით ეკიდებოდა მოსწავლეთა შრომით აღზრდას. სასწავლებელში მოწყობილი ჰქონდა ჭრა-კერვის სახელოსნო, სადაც მოსწავლე გოგონები თავად იკერავდნენ სკოლაში სატარებელ ტანსაცმელს. ამას მოითხოვდა იმ დროისათვის მოსახლეობის რეალური პირობები, უმთავრესად კი, სოფლის მაცხოვრებლების (სოფლის გოგონებით ივსებოდა ამ გიმნაზიის კონტინგენტი).
მოსწავლეები, ყოველდღიურად, სოფლებიდან დადიოდნენ სასწავლებელში. დილით ადრე მათთვის ღია იყო მარიამის ოთახის კარი (სასწავლებელში ცხოვრობდა). იქ თბებოდნენ, საუზმობდნენ და ამზადებდნენ გაკვეთილებს. მარიამი მოსწავლეთა მშობლებთანაც ახლო ურთიერთობაში იყო, ყველას ოჯახურ პირობებს იცნობდა, თვითონ დადიოდა სოფლებში ფეხით.
„ყაუხჩიშვილის გიმნაზიაში“ სწავლის გადასახადი, მეფის მთავრობის სხვა სასწავლებლებთან შედარებით, ნაკლები იყო. გარდა ამისა, მოწაფეთა საერთო რიცხვიდან, 25% სწავლის გადასახადისგან თავისუფლდებოდა, ობლები და ძლიერ ღარიბები უფასოდ იზრდებოდნენ.
მარიამ ყაუხჩიშვილს, ღარიბ მოსწავლეთათვის, სტიპენდიები ჰქონდა დაარსებული — ამისათვის იყენებდა სხვადასხვა საშუალებას. მის პირად არქივში შემონახულია სტამბური წესით დაბეჭდილი შემდეგი შინაარსის განცხადება: „ქუთაისის საზოგადოების საკრებულო დარბაზში, კვირას, 23 მარტს, 1918 წელს, მარიამ ყაუხჩიშვილის ქალთა გიმნაზიის ღარიბ მოსწავლეთა სასარგებლოდ გაიმართება დიდი საღამო“. გარდა ასეთი შემოსავლებისა, მარიამი ღარიბ მოსწავლეებს სისტემატურად ეხმარებოდა საკვებით, ტანსაცმლითა და სახელმძღვანელოებით.
მარიამ ყაუხჩიშვილის გიმნაზია, როგორც ვიცით, ქალთა სასწავლებელი იყო, მაგრამ სწავლით დაინტერესებულ ღარიბთა ვაჟიშვილებსაც ღებულობდა და აძლევდა განათლებას. ბევრმა გზააბნეულმა ახალგაზრდამ შეაფარა თავი „ყაუხჩიშვილის გიმნაზიას“ და შემდეგში საზოგადოების ღირსეულ წევრად იქცა.
მარიამი დიდი პედაგოგიური ტაქტით იყო შეიარაღებული. ბუნებრივად, ყოველგვარი სიმკაცრის გარეშე, ახერხებდა მოსწავლეთა ყურადღების მოზიდვას. მის სიტყვას უდიდესი ძალა ჰქონდა, მისი შენიშვნები ყოველთვის სამართლიანი იყო და მიზანსაც აღწევდა. თვით ურჩი მოსწავლეებიც გრძნობდნენ მარიამის საქმისადმი ერთგვარ ფანატიზმამდე მისულ დამოკიდებულებას და სამართლიან მოთხოვნებს უსიტყვოდ ემორჩილებოდნენ.
მარიამ ყაუხჩიშვილის გიმნაზიაში სასწავლო-აღმზრდელობითი საქმე მაღალ დონეზე იყო დაყენებული. ეს სასწავლებელი იძლეოდა ოფიციალური გიმნაზიის კურსის სრულ ცოდნას, მაგრამ, რადგანაც კერძო იყო, უფლება არ ჰქონდათ, გამოსაშვები გამოცდები ადგილზე ჩაებარებინათ. გამოცდები დანიშნული იყო კლასიკურ გიმნაზიაში, ოფიციალური პროგრამით. კავკასიის სასწავლო ოლქის მზრუნველის მიერ გამოყოფილი იყო საგამოცდო კომისია. „ყაუხჩიშვილის გიმნაზიის“ მოსწავლეების სერიოზულ მომზადებასა და აკადემიურ წარმატებას საგამოცდო კომისიის წევრები სიამოვნებით აღნიშნავდნენ.
მარიამ ყაუხჩიშვილი ახალგაზრდა მასწავლებლებს უშუალო ხელმძღვანელობას უწევდა – ესწრებოდა მათ გაკვეთილებს, აძლევდა საჭირო შენიშვნებს, რჩევა-დარიგებებს, გამოცდილების გასაზიარებლად ასწრებდა გამოცდილი მასწავლებლების გაკვეთილებზე. მარიამის გულისხმიერი დამოკიდებულება საქმისადმი აიძულებდა მისი სკოლის ყველა მასწავლებელსა და მოსწავლეს, მთელი თავისი შეგნებითა და შესაძლებლობით, ეღვაწათ სკოლის კეთილდღეობისთვის, რისი მაგალითიც თავად იყო.
ნახევარი საუკუნე ემსახურა მარიამ ყაუხჩიშვილი ახალგაზრდობის აღზრდის საქმეს – მონაწილეობდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც – უფასოდ ასწავლიდა საკვირაო სკოლაში, წლების განმავლობაში. აქტიური წევრი იყო „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ და ქუთაისის ქალთა საზოგადოების.
მისი მოღვაწეობა საგანმანათლებლო სფეროში ნათლად აჩვენებს, რომ ის, რაც დღესაც აქტუალურია სასწავლო დაწესებულებების თანამედროვე მოთხოვნათა გათვალისწინებით განვითარებისთვის, საუკუნის წინაც, სრულიად ბუნებრივი, ერთადერთი სწორი პრინციპი და მეთოდი იყო მარიამ ყაუხჩიშვილისა და მის თანამედროვეთათვის. ვგულისხმობ იმდროინდელი რუსიფიკატორული რეჟიმისგან სრულიად განსხვავებულ, ჰუმანისტურ იდეალებსა და პრინციპებზე დამყარებულ სწავლებას, რასაც მხოლოდ პროგრესული იდეებით განმსჭვალული პედაგოგები თუ შეძლებდნენ. სწორედ ამ ნიშნით შერჩეულთა შორის იყო დიმიტრი უზნაძე.
წარმატებული სწავლა-სწავლების შესახებ საუბრისას, ერთ-ერთ აუცილებელ პირობად სპეციალისტები სასკოლო ცხოვრებაში მშობელთა ჩართულობასაც ასახელებენ. იმავე აზრის იყო, 100 წლის წინ, მარიამ ყაუხჩიშვილიც, თავად ჰქონდა მშობლებთან ახლო ურთიერთობა, თვეში ერთხელ მაინც, ითხოვდა მათგან სკოლაში მისვლას და თუ რომელიმე ვერ ახერხებდა ამას, თავად სტუმრობდა ოჯახებს, შორ სოფლებშიც კი.
21-ე საუკუნის ერთ-ერთი სასწავლო მიზანი თითოეული მოსწავლისადმი ინდივიდუალური მიდგომაა. მარიამ ყაუხჩიშვილისთვისაც პრინციპულად მნიშვნელოვანი სწორედ თითოეულ მოსწავლეზე მორგებული სწავლება იყო, განსაკუთრებით სწავლას ჩამორჩენილ მოსწავლეებთან ინდივიდუალურ მუშაობას ანიჭებდა უპირატესობას: „პედსაბჭო სასურველად მიიჩნევს, რომ ჩამორჩენილი ბავშვებისთვის მოეწყოს დამატებითი საღამოს სწავლება (სკოლის არქივიდან)“.
მარიამ ყაუხჩიშვილის გიმნაზია იმითაც გამონაკლისი იყო, რომ აქ სრულიად იგნორირებული იყო დასჯის მეთოდები. მან, ყოველგვარი მკაცრი წესების გარეშე, მოახერხა მოსწავლეთა, მათ შორის ურჩი მოსწავლეების, სწავლით დაინტერესება, სწამდა, რომ ჯოხით კი არა, დარწმუნებითა და ჰუმანური, კეთილგანწყობილი დამოკიდებულებით შესაძლებელია „კარგი მოქალაქის“ აღზრდა. ამ პრინციპით მუშაობდა მისი სკოლა და გამორჩეულიც იმით იყო, რომ არაერთი გზასაცდენილი ახალგაზრდა დაუყენებია სწორ გზაზე, ამიტომაც ეძახდნენ მის სასწავლებელს „გამოსასწორებელ სკოლას“.
და კიდევ ერთი, ასევე მნიშვნელოვანი და მაშინდელი სისტემიდან გამორჩეული იყო ის, რაზეც ზემოთაც ვთქვით – ჰუმანურობა, ურთიერთპატივისცემის, კეთილგანწყობის, თანადგომისა და თანაგრძნობის, ურთიერთდახმარების მზაობით მოსწავლეების აღზრდა. საგანმანათლებლო მისიის გარდა, მარიამ ყაუხჩიშვილის სკოლისთვის ეს არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო. ამიტომაც იმართებოდა ხოლმე საქველმოქმედო საღამოები, სპექტაკლები, მუსიკალური და პოეზიის საღამოები, სადაც შეხვდებოდით: ზაქარია ფალიაშვილს, ვალერიან გაფრინდაშვილს, ვერიკო ანჯაფარიძეს, პაოლო იაშვილს, ვანო სარაჯიშვილს… შემოწირული თანხით მარიამ ყაუხჩიშვილი მარტო საკუთარ მოსწავლეებს კი არა, სამუსიკო სასწავლებელსაც ეხმარებოდა.
როცა დღევანდელ მიდგომებსა და მოთხოვნებზე ვსაუბრობთ, უნდა ვიცოდეთ, რომ მარიამ ყაუხჩიშვილსაც ზუსტად იგივე მიდგომა ჰქონდა ბავშვის გონებრივი განვითარების საკითხში წიგნზე დამოუკიდებელი მუშაობის უნარის გამომუშავებისადმი, რაც ახლა გვაქვს.
მან სკოლას შეუქმნა მდიდარი ბიბლიოთეკა, საზღვარგარეთიდან გამოწერილი უნიკალური წიგნებით, გერმანიიდან გამოწერილი ფიზიკის ლაბორატორიით, ბიოლოგიის კაბინეტით, თევზების აკვარიუმით, სკოლას ჰქონდა ნიჟარების უნიკალური კოლექცია, რომელიც, მოგვიანებით, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს გადასცა.
მარიამ ყაუხჩიშვილი 1939 წელს გარდაიცვალა საკუთარი სკოლის კედლებში. ნახევარი საუკუნის განმავლობასი უანგაროდ ემსახურა ის ახალგაზრდების აღზრდისა და განათლების უმნიშვნელოვანეს საქმეს იმ საგანმანათლებლო იდეებითა და პრინციპებით, რომელიც მუდმივად აქტუალური და თანამედროვეა.
