ნათელა მაღლაკელიძე
განათლების მეცნიერებათა დოქტორი,
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის განათლების სკოლის პროფესორი
საქართველო ისტორიულად ყოველთვის მრავალეროვანი ქვეყანა იყო. მე-11 საუკუნის ისტორიკოსის – ლეონტი მროველის – მიხედვით, ჯერ კიდევ მე-6 საუკუნეში, ისტორიული ქართლის ტერიტორიაზე, ქართულის გარდა, კიდევ 5 ენაზე საუბრობდნენ: ბერძნულად, სომხურად, ასურულად, ებრაულად და ხაზარულად.
ასეა დღესაც. საქართველოს ტერიტორიაზე შეხვდებით ბერძნულად, აზერბაიჯანულად, სომხურად, რუსულად, ასურულად, აფხაზურად, ოსურად, ხუნძურად, უდიურად, ქისტურად, ქურთულად/იეზიდურად… მოსაუბრე მოქალაქეებს. ქართული სკოლების გვერდით, აქ ფუნქციონირებენ არაქართულენოვანი სკოლები და სექტორები: აზერბაიჯანული, სომხური, რუსული.
დღეს ამ სკოლებში ქართული ენა, როგორც სახელმწიფო ენა, ისე ისწავლება პირველივე კლასიდან. მისი შესწავლა გრძელდება სასკოლო განათლების ყველა საფეხურზე. მიუხედავად ამისა, ფაქტია, რომ ხშირად არაქართული სკოლების კურსდამთავრებულებმა არ იციან (ან ძალიან სუსტად იციან) სახელმწიფო ენა. უფროსი თაობისათვის ერთიან საბჭოურ სივრცეში ინტეგრირების საშუალება გახლდათ რუსული ენა, კერძო ურთიერთობებში ისინი მშობლიურ ენას მოიხმარდნენ, რაც შეეხება ქართულს, მათმა დიდმა ნაწილმა არ იცოდა (და არც სჭირდებოდა) იგი. ეს საბჭოური მემკვიდრეობა მძიმე ტვირთად დააწვა ახალგაზრდა თაობასაც, რომელიც დაიბადა და გაიზარდა საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებში. ამ ინერციით ვერც მან შეძლო სახელმწიფო ენის დაუფლება. სავალდებულო სასკოლო სწავლების დასრულების შემდეგ ქართულად უბრალო საუბრის წარმართვაც კი უჭირთ, ვერ ფლობენ უმარტივეს საკომუნიკაციო ჩვევებს. ბუნებრივია, ამის გამო უძნელდებათ ერთიან სამოქალაქო სივრცეში ინტეგრაცია.
ძნელია ცალსახად იმის თქმა, დღეს რა არის ამის მიზეზი: სასწავლო პროცესის ხარვეზები თუ მოსწავლეთა მოტივაცია, რომელიც განპირობებულია მთელი რიგი სოციალური თუ პოლიტიკური ფაქტორებით. მიზეზები ორივეგან არის.
ჯერჯერობით ვერ უშველა ამ საქმეს ვერც უამრავმა გრანტმა და სწავლების უახლესი მეთოდებით შედგენილი ქართული ენის ძვირადღირებული სახელმძღვანელოების გამოცემამ, ვერც პედაგოგთა გადამზადება-გადმომზადების ძვირადღირებულმა პროგრამებმა, ვერც ნაირ-ნაირმა სასწავლო პროექტმა (მაგ. „ასწავლე და ისწავლე საქართველოსთვის“, რომელიც არაქართულ სკოლებში სასწავლო პროცესში ქართულენოვანი პედაგოგ-ბაკალავრების ჩართვას ითვალისწინებდა…), ვერც ე.წ. „ბილინგვური სწავლების“ მოდელის დანერგვამ.
ამ საგაზეთო წერილში, ამჯერად, მხოლოდ სწავლების პრობლემებს შევეხებით. აზერბაიჯანელებით კომპაქტურად ჩასახლებულ რაიონებში (მარნეული, გარდაბანი) ადგილობრივი მოსახლეობის გამოკითხვით შევეცადეთ დაგვედგინა, რა უშლიდათ ხელს სახელმწიფო ენის დაუფლებაში.
პასუხები ასეთი იყო:
- მასწავლებლების კვალიფიკაციის დაბალი დონე: უმრავლესობა თავადაც ვერ ფლობს სახელმწიფო ენას სათანადო დონეზე; თუ ფლობს, არ აქვს მიღებული პედაგოგიური განათლება და არასპეციალისტია; ბევრს საბჭოთა პერიოდში აქვს მიღებული პედაგოგიური განათლება და ამის შემდეგ გადამზადება არ გაუვლია…
- სკოლის უპასუხისმგებლობა: სასწავლო რესურსების ნაკლებობა, ნაკლები მოთხოვნები ქართული ენის პედაგოგების მიმართ, უყურადღებობა სკოლის დირექტორების მხრიდან…
- სახელმძღვანელოების არაეფექტურობა: არ არის მათში შეტანილი მოსწავლეთათვის საინტერესო საკითხავი მასალა, გადატვირთულია მათთვის გაუგებარი გრამატიკული კატეგორიებით; თითქმის მთლიანად არის გამორიცხული საკონტაქტო ენა, რაც აგრეთვე ძალიან ურთულებს მოსწავლეებს დამოუკიდებლად მუშაობას; ნაკლებად არის გამოყენებული მოსმენის კომპონენტი…
- ქართულ ენაზე კომუნიკაციის არარსებობა/ნაკლებობა;
- სახელმწიფო ენის ცოდნის გაუაზრებლობა – მოტივაციის არქონა.
(კვლევა ჩატარდა 2021 წლის იანვარ/თებერვალში, მონაწილეობა მიიღო 111-მა რესპონდენტმა, კვლევა ჩაატარეს განათლების სკოლის სტუდენტებმა: ავსანე ხალილოვამ და აიგულ ნაზაროვამ).
დაახლოებით მსგავს მიზეზებს ასახელებენ ადგილობრივი მაცხოვრებლები სომხებით კომპაქტურად ჩასახლებულ ჯავახეთის ტერიტორიაზეც. ეს არის:
ა) მასწავლებლების დაბალი ენობრივი კომპეტენცია;
ბ) სახელმძღვანელოების გაუმართაობა;
გ) ბილინგვური სისტემის ნაკლოვანი მხარეები (ყველა საგანში საჭირო გახდა, სულ მცირე, 2 მასწავლებელი. ერთს ქართულად უნდა აეხსნა მასალა, მეორეს _ მშობლიურ ენაზე. საბოლოოდ დარჩა მხოლოდ ერთი მასწავლებელი, რომელიც გაკვეთილის `ქართულ ნაწილს~, როგორც წესი, უგულებელყოფს);
დ) სერტიფიცირებულ პედაგოგთა სიმცირე.
როგორც ამ გამოკითხვიდან ჩანს, რესპონდენტთა უმრავლესობა, მასწავლებელთა კვალიფიკაციის დაბალ დონეს თვლის სახელმწიფო ენის უცოდინრობის მთავარ მიზეზად. მათ დიდ ნაწილს არ აქვს მიღებული პედაგოგიური განათლება, არ აქვს სათანადო ენობრივი კომპეტენციები და რაც ყველაზე სამწუხაროა, ხშირად ქართული ენის გაკვეთილი აზერბაიჯანულად/სომხურად ტარდება. პედაგოგები ამას იმ ფაქტით ხსნიან, რომ მოსწავლეებმა საერთოდ არ იციან ქართული ენა, უჭირთ მათთან კომუნიკაციის დამყარება.
პირადად ჩვენც, სახელმწიფო ენის არცოდნის მთავარ მიზეზად მივიჩნევთ ამ დარგში კვალიფიციური პედაგოგიური კადრების სიმცირეს, უფრო სწორად _ არარსებობას. დღეს საქართველოს არც ერთ უმაღლეს სასწავლებელში არ მზადდება ქართული ენის მასწავლებლები ამ სკოლებისათვის. ხოლო ის მასწავლებლები კი, რომლებიც ქართული სკოლებისთვის მზადდებიან, თავს ვერ გაართმევენ იმ გამოწვევებს, რომლებიც ამ სკოლებში ხვდებათ. არავისთვის არ არის საკამათო, რომ მშობლიური და უცხო ენის/მეორე ენის მასწავლებლების მომზადება განსხვავებული მეთოდებითა და სასწავლო გეგმით ხდება. რა თქმა უნდა, კარგია, რომ არაქართული სკოლების ქართული ენის მასწავლებლებს, 2013 წლიდან, ეძლევათ თავიანთი ცოდნის დადასტურების შესაძლებლობა სასერტიფიკატო გამოცდაზე, კარგია ისიც, რომ მოქმედებს მასწავლებელთა გადამზადების 60-კრედიტიანი პროგრამა, მაგრამ ეს სურათს ჯერ ვერ ცვლის.
რაც შეეხება სახელმძღვანელოებს, აქაც არის პრობლემები, რომლებიც მათმა ავტორებმა სამომავლოდ უნდა გაითვალისწინონ.
დავამატებდი კიდევ ერთ საკითხს _ ეს არის რამდენიმე ენის ერთდროული სწავლება. ამ სკოლებში, მშობლიურ ენასთან ერთად (აზერბაიჯანული, სომხური, რუსული), პირველივე კლასიდან ისწავლება ქართულიც, როგორც სახელმწიფო ენა, და უცხო ენა, რომელიც უმრავლეს შემთხვევაში ინგლისურია; მე-5 კლასიდან კი, ამას არჩევით ემატება მეორე უცხო ენა (რუსული, გერმანული, ფრანგული…). ამგვარად, უკვე პირველ კლასში, 6 წლის მოსწავლეს, ერთდროულად, უწევს სამი ენის შესწავლა, ხოლო სკოლის დამთავრებისას კი მას, სხვადასხვა დონეზე, 4 ენის ფლობა მოეთხოვება. აქ არ შევუდგები საუბარს იმის შესახებ, თუ რა სირთულეებს ვაწყდებით რამდენიმე ენის ერთდროული სწავლებისას. შედეგი ის გახლავთ, რომ სკოლის კურსდამთავრებულმა, მშობლიური ენის გარდა, თითქმის არც ერთი ენა არ იცის.
ბოლო წლებში შეიმჩნევა სასიკეთო ძვრები, რომლებიც ხელს უწყობენ არაქართველ მოსახლეობას, მიიღოს უმაღლესი განათლება. ამოქმედდა პროგრამა `1+4~ (ქართულ ენაში მოსამზადებელი 60-კრედიტიანი კურსი+ბაკალავრიატი). აღნიშნული პროგრამის ფარგლებში, აბიტურიენტები უმაღლეს სასწავლებელში ირიცხებიან მხოლოდ უნარების გამოცდით, რომელსაც მშობლიურ ენაზე აბარებენ. მინიმალური ბარიერის გადალახვის შემდეგ ისინი გადიან ერთწლიან სავალდებულო კურსს ქართულ ენაში და შემდეგ სწავლას აგრძელებენ სასურველ ფაკულტეტზე. ყველა სახელმწიფო უნივერსიტეტი ამ სტუდენტების ქართულ ენაში მომზადებას განსხვავებული, ინდივიდუალური პროგრამით წარმართავს.
ასეთი პროგრამა გვაქვს ილიას უნივერსიტეტშიც, რომლის კურსმოსმენილებიც შემდეგ სწავლას აგრძელებენ ამავე უნივერსიტეტის სხვადასხვა ფაკულტეტზე, მათ შორის _ განათლების მიმართულებით.
პირადად მე არაქართველი სტუდენტების სიმცირეს ნამდვილად არ ვუჩივი. ყველა ჯგუფში მყავს რამდენიმე ეთნიკურად არაქართველი სტუდენტი, რომელთაც არაქართული სკოლები აქვთ დამთავრებული. მათმა ძალიან დიდმა ნაწილმა, 60-კრედიტიან პროგრამაზე ჩარიცხვამდე, საერთოდ არ იცოდა ქართული ენა. უჭირთ თუ არა მათ ქართულ სექტორზე სწავლა? რა თქმა უნდა, უჭირთ. მაგრამ იმდენად დიდია მათი მოტივაცია, რომ საკმაოდ კარგ შედეგებს აღწევენ. ეს კი იმედს გვაძლევს, რომ სულ მალე უკეთესი შედეგები გვექნება სახელმწიფო ენის ფლობის თვალსაზრისით.
