ნათელა მაღლაკელიძე
პედაგოგიკის მეცნიერებათა დოქტორი
„ახალი განათლების“ 17 ოქტომბრის ნომერში დაიბეჭდა ქეთევან აბრამიშვილის საინტერესო წერილი „ერთი ტენდენციის შესახებ“. მასში განხილულია ძალზე აქტუალური საკითხი, რომელიც შეეხება სკოლაში საკითხავი ტექსტების შემოკლება/ადაპტირებას, „პოეზიის გაპროზაულებასა და ეპოსის გაშინაარსებას“. ვეთანხმებით ავტორს – ამ ტენდენციამ ბოლო წლებში მზარდი ხასიათი მიიღო. თუ ჯერ კიდევ რამდენიმე წლის წინ მხოლოდ „ვეფხისტყაოსანი“ იბეჭდებოდა ასეთი გაშინაარსებული სახით და ისიც სპეციალისტთა დიდ უკმაყოფილებას იწვევდა, დღეს ის უკვე ძველი ქართული მწერლობის სხვა ნიმუშებსაც შეეხო. ასე თუ გაგრძელდა, ალბათ შორს არ არის ის დრო, როდესაც მოსწავლე მხოლოდ ლიტერატურული ნაწარმოების სიუჟეტს გაეცნობა, რაც შეეხება მხატვრულ ღირებულებასა და გამოხატვის წმინდა ესთეტიკურ მხარეს, იგი მისთვის სამუდამოდ შეუცნობი დარჩება.
ლიტერატურა რომ ხელოვნების დარგია, დღეს ამაზე უკვე აღარავინ დავობს. „მწერლობაზე მსჯელობისას ორი მთავარი საკითხია გასარკვევი – რა არის გამოხატული (გადმოცემული, ასახული) ნაწარმოებში, და როგორ. ჩვეულებრივ, პირველ კითხვას ადვილად გაეცემა ხოლმე პასუხი… მეორე კითხვაზე პასუხის გაცემა კი გაცილებით ხანგრძლივ დაკვირვებასა და კვალიფიციურ ანალიზს ითხოვს“ (ელენე თაბორიძე, ქართული ლიტერატურა სკოლაში, თბ. 2022წ). აი, ამ მეორე კითხვაზე პასუხის მიღებისაგან ვათავისუფლებთ მოსწავლეს, როდესაც მას ე.წ. „გაშინაარსებულ“ მხატვრულ ტექსტებს ვთავაზობთ. მხატვრული სიტყვა სადღაც უკანა პლანზე გადადის და ლიტერატურული ტექსტი ზღაპარს ან საინფორმაციო ტექსტს ემსგავსება.
პირადად მე არ მიმაჩნია სწორად არც პოემების გაშინაარსება და არც ჩვენი აგიოგრაფიული ნაწარმოებების შინაარსობრივ დონეზე განხილვა. მწერალს სწორედ განსხვავებული ენობრივი საშუალებებით მიაქვს მკითხველამდე სათქმელი, სწორედ მხატვრული გამოსახვის ხერხებით გვაზიარებს იგი ისტორიულ ეპოქასა და გმირის ხასიათთან. ვრცელი პროზაული ტექსტის (განსაკუთრებით მაშინ, თუ მასში ძველი ქართული ენის ელემენტები ჭარბობს) გარკვეული შემოკლება, ადაპტირება ალბათ აუცილებელიც არის, მაგრამ აქვე წარმოდგენილი უნდა იყოს მეთოდური აპარატიც, რომელიც მოსწავლეს ტექსტის მხატვრული ნაწილის აღქმასა და გააზრებაში დაეხმარება.
როდესაც საკითხავი ტექსტების შესახებ ვსაუბრობთ, ერთმანეთისაგან უნდა გავმიჯნოთ ხალხური ზღაპარი, როგორც ზეპირსიტყვიერების ნიმუში, და ლიტერატული ტექსტი, რომელსაც კონკრეტული ავტორი ჰყავს. რაც შეეხება ხალხური შემოქმედების ნიმუშებს, აქ ცოტა განსხვავებული ვითარება გვაქვს. მოგეხსენებათ, რომ მათ ერთი ავტორი არ ჰყავთ, საუკუნეების განმავლობაში ჰქმნიდა თავად ხალხი; ხშირად ერთი და იმავე ზღაპრის (ამ შემთხვევაში ზღაპარზე ვამახვილებთ ყურადღებას) მრავალი ვარიანტი არსებობს განსხვავებული ფინალითა და განსხვავებული ენობრივი საშუალებებით. ისიც მოგეხსენებათ, რომ ეს ზღაპრები ყოველთვის ბავშვებისთვის არ იქმნებოდა. ამიტომაც არც თუ იშვიათად ხდება მათი ადაპტირება სასკოლო პროცესთან, მოსწავლის ასაკობრივ თავისებურებებთან. ნიმუშად ყველასათვის ნაცნობ ზღაპარს „მელასა და ჩიტს“ დავასახელებ. გვახსოვს, როგორ უყრიდა შეშინებული ჩიტი ჩიორა თავის ბარტყებს მსუნაგ მელას იმ იმედით, რომ ერთს მაინც გადაარჩენდა. არ ვიცი, ეს სიუჟეტი რამდენად გავრცელებულია სხვა ქვეყნების ფოლკლორში, ჩვენს ხალხს კი ალბათ ჩვენმა ისტორიულმა სინამდვილემ უკარნახა მისი შექმნა. რა ვქნათ, არ წავაკითხოთ იგი ბავშვებს? არადა მისი ადაპტირებული ვარიანტი განსხვავებული ფინალით (მონადირე მაშინვე გამოჩნდა და მელა გააგდო, ჩიტსაც ყველა ბარტყი უვნებლად დარჩა). ადაპტირება თავად იაკობ გოგებაშვილს ეკუთვნის, ამ სახით შეიტანა მან იგი „დედა ენის“ 1912 წლის გამოცემაში, მაშინ როდესაც „დედა ენის“ პირველ გამოცემაში ტექსტი სრული სახით არის წარმოდგენილი. 1944 წელს იაკობისეული ადაპტირებული ვარიანტი შეიტანეს ნ. ბოცვაძემ და ეკ. ბურჯანაძემაც „დედა ენის“ ახალ გამოცემაში, ადაპტირებული ვარიანტია წარმოდგენილი ვ. რამიშვილის „დედაენაშიც“ 1969 წელს და ამით არაფერი დაშავებულა.
საერთოდ კი ძალიან სასიამოვნოა, რომ თქვენი გაზეთი ხშირად გვთავაზობს მსგავს წერილებს და გვაძლევს დაფიქრების, ანალიზის საშუალებას. სასწავლო პროცესში (და ბუნებრივია, ქართული ლიტერატურის სწავლებაშიც) ძალიან ბევრია საკამათო და მოსაგვარებელი.
