ქეთევან გარაყანიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
დუმილი ხშირად ხმაურზე მეტია. ის, რაც არ ითქვა, შესაძლოა, უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე რაც ითქვა. მსოფლიო ლიტერატურაში არაერთი ავტორი ეძებს იმ ზღვარს, სადაც ნათქვამზე მნიშვნელოვანი ისაა, რაც სტრიქონებს შორის იკითხება. ამ ორ პოლუსს შორის მოძრაობს ავტორი, გმირი და ტექსტი, საბოლოოდ – მკითხველიც.
კნუტ ჰამსუნის „შიმშილის“ პერსონაჟი გვიჩვენებს, თუ როგორ კარგავს ადამიანი თხრობის ძალას. ის დუმს, იმიტომ, რომ ლაპარაკი აღარ შეუძლია; სხეულმა, შიმშილის გამო, აზრის გამოთქმის ძალა დაკარგა. ნათქვამის გულთან ახლოს მიმტანიც აღარავინაა, სიტყვა თანაგრძნობას ვეღარ იწვევს.
სემუელ ბეკეტის გმირები „გოდოს მოლოდინში“ განუწყვეტლივ ლაპარაკობენ, თუმცა მათი საუბარი დუმილის იმიტაციაა, რადგან არსებითად არაფერს ამბობენ. აბსურდი სწორედ იქ იბადება, სადაც ხმაური აზრს ვეღარ ბადებს.
მაქს ფრიშის ლიტერატურაში დუმილი შინაგან კონფლიქტს ასახავს, ხმაური კი შინაგანი არეულობის (გადაუწყვეტელობის) გამომხატველია. მასში ასახულია ყალბი კომუნიკაციისა და პიროვნული სიყალბის მკაფიო სურათები. სათაურად გამოტანილი ფრაზა – „ვიქნები თუნდაც განტენბაინი“ – პერსონაჟის მიერ საკუთარი თავისთვის ადგილის ძიების (ადამიანთა შორის თავის დამკვიდრების) მცდელობის ფორმაა. დუმილი მაქს ფრიშთან ერთგვარი საშუალებაა, მკითხველი დაფიქრდეს, თუ როგორ იხლიჩება ინდივიდის სამყარო ხმაურსა და დუმილს შორის.
ჯონ უილიამსის „სტოუნერში“ ერთ-ერთი ყველაზე მდუმარე გმირის პორტრეტს ვხვდებით. მისი დუმილი არც ნიჰილისტურია, არც – მტკივნეული, ეს გმირის მორალური არჩევანია. სტოუნერი არასოდეს საუბრობს საკუთარ განცდებზე – სიყვარულზე, დანაკარგზე – მაგრამ ამ დუმილით სწორედ იმ ღირებულებებზე მიგვითითებს, რომლებიც სიტყვებით ვერ გამოხატა, რადგან გარშემო ყველა ყრუ და ბრმაა.
ერიხ მარია რემარკის „დასავლეთის ფრონტი უცვლელია“ მრავალშრიანი და საინტერესო ტექსტია. ეს რომანი ადამიანთა დუმილის შედეგებს ნათლად მაშინ წარმოაჩენს, როცა ყველაფერი ამაზრზენ სახეს იძენს. აქ მოქმედება მსოფლიო ომის ფონზე ვითარდება: ჭურვების აფეთქების ხმა, ტყვიების ზუზუნი, დაჭრილთა შემზარავი ყვირილი – ეს ხმაური სისასტიკითაა გაჯერებული. რომანში დუმილის შრეც არის. ის არაა სიმშვიდის მომგვრელი დუმილი, არამედ ესაა უაზრობის, უნუგეშობის, შიშისა და სინანულის დუმილი. ომის გმირებსა და დანარჩენ სამყაროს შორის გაუგებრობის დუმილიც ჩნდება. დუმილი აუტანელია მაშინ, როცა რომანის ერთ-ერთი ახალგაზრდა პერსონაჟი, რომელიც ომში სკოლის მერხიდან მოტყუებით წაიყვანეს, სიკვდილის სარეცელზე წევს და მას თავისი მეგობარი ცოცხალს უკანასკნელად ხედავს. პერსონაჟის სიკვდილის ჟამს ფრონტის ყველა მებრძოლი დუმს და ეს დუმილი იმ უაზრო მსხვერპლის გააზრების დუმილია, რომელსაც კაცობრიობისგან ომები მოითხოვს.
ჟან-პოლ სარტრი – მის ტექსტებში სიტყვას განუზომელი ძალა აქვს. სარტრი ყველაფერს სიტყვებით ქმნის და პასუხისმგებლობასაც სიტყვებს აკისრებს. მისი გმირები საუბრობენ აწონილ-დაწონილი ტექსტებით, მათი საუბარი სავსეა ეგზისტენციალური ტკივილით, შინაგანი დიალოგებითა და, საბოლოოდ, იმით, რაც უთქმელი არ უნდა დარჩეს.
ალბერ კამიუს ლიტერატურაში სიტყვა იმდენად აღარაფერს ნიშნავს, რომ ერთ-ერთი მთავარი გმირი, მერსო, ლაპარაკს საერთოდ ივიწყებს. ის არაფერს ეწინააღმდეგება, თუმცა გარშემო არსებულ სინამდვილეს ვერ ეგუება. კამიუს დუმილი საზოგადოების ამორალურობისკენ მიმართული გულისწყრომაა.
გაბრიელ გარსია მარკესის ლიტერატურაში თემა ფაქიზად, ავტორის მაღალი ოსტატობით, არის ნაქსოვი. მის მაგიურ რეალიზმში პერსონაჟთა დუმილი ხშირად იმაზე მეტს ამბობს, ვიდრე – სიტყვა. აქ ხმაური დროისა და ისტორიის ხმაა. ძალიან საინტერესოა მოვლენათა დინება ხმაურისა და დუმილის მონაცვლეობის ფონზე. მარკესთან ხმაური და დუმილი ერთნაირადაა ფიზიკურიც და მეტაფიზიკურიც. მის რომანში, „გამოცხადებული სიკვდილის ქრონიკა“, დუმილი და ხმაური თანაარსებობენ, ეს ორი ფუნქციურად ებმის საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას გარდაუვალი ტრაგედიის დროს. აქ დუმილი უმოქმედობის (დანაშაულის) მეტაფორაა, ხოლო ხმაური – ყრუ ჟღერადობა. დუმილი ასახავს იმ სოციალურ კრიზისს, რომელმაც მკვლელობა დაუშვა, ხოლო ხმაური ეს არის სოციალური აქტივობების ერთობლიობა: ბაზრის, ქორწილის, კინკლაობის ხმები.
მარკესი ამგვარი დამოკიდებულებით ნათელს ჰფენს ცრუ კომუნიკაციების რეალურ ბუნებას. მთელი რომანი პასიური დუმილისა და არაფრისმომცემი ხმაურის დაპირისპირებაა, რომელიც საბოლოოდ ქმნის ტრაგედიას: ყველამ იცოდა, მაგრამ არავინ არაფერი თქვა.
ფრანც კაფკას პროზის საყრდენი ცნებები სწორედ დუმილი და ხმაურია. ხმაური ბიუროკრატიული სისტემის უსულო ჟღერადობაა, დუმილი კი ინდივიდის სივრცე. კაფკას გმირები ეძებენ პასუხებს, მაგრამ მათი კითხვები ან არავის ესმის, ან ამ კითხვებზე პასუხები არ არსებობს. ფრანც კაფკას დუმილი არის ღმერთის, კანონის, სამყაროს სიჩუმე ინდივიდის მგრძნობელობის მიმართ. მისი გმირები აჯანყებებს არ აწყობენ, წინააღმდეგობა მდუმარებაშია. გრეგორი ზამზა, „მეტამორფოზაში“, დუმს, მაგრამ მკითხველის ყურებში სამყარო ზანზარებს ყოფიერების აუტანელ წნეხში მოქცეული ადამიანის სევდით. სასამართლო, ციხე, კანცელარია – ყველა მათგანის ხმაური მჭახე ჟღერადობაა უგულობისა და უზნეობისა. აი, კაფკას გმირების დუმილისა და მეტამორფოზის ორი მიზეზი.
ჰენრი გრაამ გრინის „ჩუმჩუმა ამერიკელის“ ანალიზისას ხვდები, რომ რომანში ინგლისელი რეპორტიორისა და ახალგაზრდა ამერიკელი სახელმწიფო მოხელის ურთიერთობის ფონზე პრობლემა მთელი სიცხადით იჩენს თავს. ინგლისელი რეპორტიორი, გარკვეულ დრომდე, მხოლოდ კონფლიქტის გაშუქებითაა დაკავებული და ხმამაღალ განცხადებებს ერიდება – თავის საქმეს ჩუმად აკეთებს, მაგრამ ეს დუმილი, მოგვიანებით, მძვინვარებაში გადაიზრდება ამერიკელი სახელმწიფო მოხელის მიმართ, რომელიც აზიურ კონფლიქტში ამერიკის სახელმწიფოს გაუმართლებელ ზრახვებს განასახიერებს. დუმილი ამ რომანში ვიეტნამელი ხალხის მდგომარეობის მეტაფორაა, დამონებულთა ცხოვრების მეტაფორა: ამბავი იმ ხალხისა, სხვის ომში რომ არის ჩართული. მწერალი გრაამ გრინი პაციფისტია. მას ომის ხმა ზარავს და საკუთარ პერსონაჟს უმძიმეს მორალურ ტვირთს ჰკიდებს: ახალგაზრდა ამერიკელის სიკვდილში რევს. ეს განაჩენია დიდი და გაუმართლებელი ავანტიურის მიმართ, რომელსაც რიგითი ვიეტნამელების სიცოცხლე ეწირება.
ბოჰუმილ ჰრაბალის პროზაში ხმაური და დუმილი ყველაზე მძაფრი ალეგორიებია, რომლებიც იმ კულტურულ და სოციალურ ნარჩენებს ინახავს, რასაც კაცობრიობა ყოველდღე ანადგურებს. ბოჰუმილ ჰრაბალის რომანი, „მეტისმეტად ხმაურიანი მარტოობა“, დუმილისა და ხმაურის ურთიერთქმედების შესანიშნავი ლიტერატურული მეტაფორაა. მთავარი გმირი, ჰანტა, ყოველდღე ათასობით წიგნს აქცევს წნეხში. თითქოს ამას გულგრილად ეკიდება, მაგრამ სინამდვილეში მკითხველს შემეცნების, აზროვნებისა და კულტურის განადგურების ხმაური ესმის. ჰანტას გონებაში აღბეჭდილი ციტატები პერსონაჟის ინტელექტუალურ მარტოობას აჩვენებს. ჰანტას მარტოობა ხმაურით სავსე იზოლაციაა. ის იმ საზოგადოებაში ცხოვრობს, სადაც სულიერება ვერ გადარჩება. ჰანტას მიერ წიგნების ყოველდღიური განადგურება შეიძლება აღვიქვათ, როგორც სათქმელის ისტორიისთვის შემონახვა. დუმილი არქივია, რომელიც არ ხმაურობს, მაგრამ იტევს კაცობრიობის სიბრძნეს.
ოსამუ დაძაის პროზა აღნიშნულ თემატიკაში შესანიშნავად თავსდება. მის ეგზისტენციალურ (შინაგანი დიალოგებით სავსე) ტექსტებში ხშირად ვხვდებით ადამიანებს, რომლებიც გარესამყაროს ხმაურში კარგავენ საკუთარ ხმას და არსებობას დუმილში იწყებენ. მისი ერთ-ერთი პერსონაჟი, იოძი ობა, თითქოს სიტყვებითაა სავსე, მაგრამ რეალურად მას ნამდვილი კომუნიკაცია არავისთან აქვს, რადგან მისი არავის ესმის. იოძი ობას ხმაური შინაგანია, დუმილი – საჯარო. ის ვერ თავსდება ყოფიერების „ნორმალურ“ ხმაურში და სწორედ ამიტომ მისი ცხოვრება გადარჩენისთვის უწყვეტი ბრძოლაა. დაძაის პერსონაჟების დუმილი ხშირად უხერხულობითაა გამოწვეული, ამიტომ დუმილი მათი მორალური განადგურების მანიშნებელი ერთ-ერთი ფორმაა.
ოსამუ დაძაი ენის მიმართ სკეპტიკურია. მის გმირებს არ სჯერათ, რომ სიტყვებს რამის შეცვლა შეუძლიათ, ამიტომ მის პროზაში ხმაური კვდება და რჩება დუმილის მტკივნეული საჭიროება. ოსამუ დაძაის დუმილის ინტიმურობა მკითხველთან ძლიერ კომუნიკაციას ამყარებს. ამ დუმილს ერთეულები იგებენ, მაგრამ მასში ჩაღრმავება სულიერი შვების არნახული შესაძლებლობაა.
ჟოზე სარამაგუსთან სიტყვები საკუთარ არსებობაში ხმაურობენ. მისი ტექსტები — გრძელი აბზაცებითა და ზოგჯერ გრამატიკულად გაუმართავი ფორმებით – გამოხატავს ადამიანთა მცდელობას, აჯობონ სიჩუმეს. სარამაგუს გმირები დუმილში არ იხარშებიან, მათ ლაპარაკი სჭირდებათ – თუნდაც გაუგებარი – მაგრამ სავალდებულო აზრთა ჭიდილი – უსაგნო და უშინაარსო ხმაური ყოფიერებაში მარტივი კომუნიკაციის გადასარჩენად.
ისმაილ კადარეს პერსონაჟებთან დუმილისა და ხმაურის საზღვრად ისტორიის, სახელმწიფოსა და ტრადიციების დამთრგუნველი ზემოქმედება გვევლინება. აქ პერსონაჟი დუმს, რადგან არ იცის, რა უნდა თქვას და მისი ყოველი მოქმედება შინაგანი რეფლექსებითაა ნაკარნახევი: ვერბალური დუმილი და პროტესტი მოქმედებებში.
ჯონ მაქსველ კუტზეეს რომანებში დუმილი პოსტკოლონიური სამყაროს მიმართ ეთიკურ პასუხად იქცევა: მაგალითად, ერთ-ერთი გმირი, პროფესორი ლური, თავიდან კომუნიკაციას ხმაურითა და დაპირისპირებით იწყებს, მაგრამ როცა ყრუ კედელს ეჯახება, ხმაურს დუმილი ცვლის. კუტზეეს გმირების დუმილი ნებაყოფლობითი დუმილის ფორმას იღებს, რომელიც მიმართულია უსამართლობისა და ადამიანთა უპასუხისმგებლობისაკენ.
გუსტავ ლე კლეზიოს პროზაში დუმილისა და ხმაურის სივრცე ოკეანესავითაა, საზღვარს მარტივად ვერ მიჯნავ. ხმაური კოლონიური ძალაუფლების გავლენაშია, დუმილი – კულტურაში, რომელიც თავის ხმას თავისთვის იტოვებს და მოკრძალებით უზიარებს მკითხველს. გუსტავ ლე კლეზიოს რომანებში ხმაური და დუმილი თანაარსებობენ.
დავით ქართველიშვილის რომანში „მეგაპოლისი და ფიზიკური პირები“ თემა მრავალშრიანია და მჭიდროდაა დაკავშირებული როგორც პერსონაჟების შინაგან სამყაროსთან, ისე მეგაპოლისების კულტურულ და პოლიტიკურ კონტექსტებთან. ქალაქის რუტინაში ჩაკარგული ადამიანებისთვის დუმილი, შესაძლოა, გახდეს იმ უცხო წინააღმდეგობის ფორმა, რომელიც უხილავ სისტემას უპირისპირდება. როდესაც სიტყვებს აზრი ეკარგება ან კომუნიკაცია მექანიკურია, დუმილი ხდება ბრძოლისა და გამოხატვის იარაღი, რათა გმირმა პიროვნული იდენტობა შეინარჩუნოს. მეგაპოლისის ხმაურიან, მაგრამ სულიერად ცარიელ სივრცეში დუმილი, შეიძლება, პერსონაჟის გარიყულობის მეტაფორა იყოს. კომუნიკაციის სურვილის დაკარგვა უკავშირდება იმას, რომ გმირი საკუთარ თავშიც ვერ პოულობს საიმედო საყრდენს. დუმილი აქ ასევე შეიძლება იყოს ტრავმული ან მძიმე გამოცდილების სიჩუმე, რომლის გახმოვანებაც შეუძლებელია. ეს დუმილი სევდისა და დანაშაულის გამოუთქმელი განცდებით არის გაჟღენთილი. დუმილი ასევე შეიძლება აიხსნას, როგორც ენისადმი უნდობლობის სიმბოლო, სადაც სიტყვა გაუფასურებულია და მას რეალობის გამოხატვა აღარ შეუძლია. ამავე რომანის ზოგიერთ ეპიზოდში დუმილი შეიძლება აღქმულ იქნას პოზიტიურ მოვლენად – შინაგანი სიღრმისა და დაკვირვების სივრცედ, სადაც გმირი სამყაროს არსის წვდომას ცდილობს.
საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ მსოფლიო ლიტერატურა ხშირად დუმილის მეტაფორას ირჩევს, რადგან აღარ ენდობა ხმაურს.
რევოლუციური ლიტერატურა დროს ვეღარ უმკლავდება.
ხმაური ისეთი ძალით შემოიჭრა ადამიანთა ცხოვრებაში – პოლიტიკასა და მედია სივრცეში, ყოველდღიურ ურთიერთობებში – მკითხველს იზიდავს დუმილის მეტაფორა და იმაზე ფიქრი, რომ იქნებ რაღაც ჯერ კიდევ დარჩა სათქმელი.
