კატო მიქელაძე
„მსურს, დროს წარვტაცო შენგან განვლილი, მრავალი წელი მწარ-ნაღვლიანი და სიჭაბუკის სიცოცხლის ძალა, მარად ცეცხლმფრქვევი იმედიანი. ორივე ერთად მსურს დაგიბრუნო ძვირფას სიცოცხლის სადღეგრძელებლად, მით ხნოვანების ჩამოგხსნა ტვირთი, ძილის და ღონის შესაზავებლად. რომ ჩვენს სამშობლოს შენ ტურფა სატრფოს, ბრძოლის ველს ჰყავდე მაშველად, კიდევ და კიდევ ნაღარა სცადე მის ტყვეობიდან გამოსახსნელად.“
ლექსი წარმოთქმული აკაკი წერეთლის სტუდენტებთან შეხვედრაზე
♦ ♦ ♦
„როცა შეტყობა უნდათ წინასწარ ამინდის, ბარომეტრს დადგამენ ხოლმე. რომელიმე ერის, ხალხის გაცნობა თუ გვინდა, ჯერ ქალები უნდა გავიცნოთ, როგორც ეროვნების ბარომეტრი. როცა საქართველო თავის სიმაღლეზე იდგა, მაშინ ქართველი ქალიც, როგორც ცოლი, როგორც დედა და როგორც მოქალაქე, განთქმული იყო იმ საუკუნეში. როცა საქართველო დასცეს, ეს დაკნინება ქალებს უფრო დაეტყოთ – დღეს ბევრ ქალს ნახავთ ჩვენში, რომ დავიწყებული ჰქონდეს მისი წმიდათაწმიდა და ქართულად ვერ ახერხებს ლაპარაკს… ამის შემხედავი იმედმიხდილი ვიყავი ამ სიბერის დროს, მაგრამ ახალმა მოძრაობამ სხვა დამანახა. ახალგაზრდა ქალები მზად იყვნენ საქართველოსთვის სამსხვერპლოდ თავი დაედვათ… დღევანდელმა ქალებმა ძველი დედების სული გამოიჩინეს… გისურვებთ ამ უცხო, თავისუფალ ქვეყანაში წარმატებას, რომ სასურველად დაუბრუნდეთ სამშობლოს,“ – ამ სიტყვებით მიმართა აკაკი წერეთელმა 1909 წელს, პარიზში, მის პატივსაცემად შეკრებილ ქართველ სტუდენტებს და ფეხზე ადგომით, პერსონალურად შესვა ახალგაზრდა პოეტი ქალის, კატო მიქელაძის სადღეგრძელო.
ბუნებრივია, აკაკის იგი შემთხვევით არ გამოურჩევია დანარჩენი ახალგაზრდებისგან, მაგრამ ვიდრე კატოს შესახებ მოგიყვებით, მინდა მისი პასუხიც გაგაცნოთ: „დიდო მგოსანო! დღეს ჩვენთვის უცხოეთის ცივი თუ უჩვეულო ატმოსფერო თბილი და საამტკბილო გრძნობით შეიცვალა. ის, რაც ბავშვობიდან სატრფიალო, საყვარელი იყო ჩვენთვის, აქ გვყავს იგი – ჩვენი ერის ბურჯი, სათაყვანო აღმზრდელი. 50 წელი იბრძოდით ჩვენი ტანჯული სამშობლოს გამოსახსნელად, ჩვენი ეროვნული ცხოვრების ასაღორძინებლად. ამ ნიადაგზე ერთხელაც არ შეგიწყვეტია არც შენი უკვდავი ჩანგის ჟღერა და არც მამა-შვილური ბრძოლა, რომ სასოწარკვეთილი და მიძინებული ერისთვის ძილი დაგეფრთხო და კვლავ სასიცოცხლო გმირული სული შთაგებერა… გთხოვთ, მიიღოთ, დიდო მგოსანო, ჩვენი გულითადი მადლობა იმ მამულიშვილობისა და ფაქიზი გრძნობებისათვის, რომელსაც გვიღვიძებდა შენი უკვდავი ჩანგის სიმთა ჟღერა, როგორც ადამიანს და როგორც ქართველს. მოგილოცავ რა სასურველად დაგვირგვინებულს დიდ მიღწევებს, სასოებით ვსვამ შენს სადღეგრძელოს და გისურვებ მრავალ წელს გვყავდე თავმოსაწონებელ ნიმუშად, ჩვენო სიამაყევ, ჩვენო დიდებავ…“
კატო მიქელაძის სადღეგრძელოს არ სჭირდება რაიმე კომენტარი, მხოლოდ იმას გეტყვით, რომ იგი ამ დროს მხოლოდ 21 წლის სტუდენტია სორბონის უნივერსიტეტის.
ადამიანი, რომელსაც ცოტა რამ მოსწონდა ამ ქვეყნად – ასე ახასიათებდნენ მისი თანამედროვე მწერლები კატო მიქელაძეს.
„არავისთან არაფერი ჰქონდა საფარისევლო, ბუნებით ამაყი, საოცრად პრინციპული იყო, კეთილი და უბრალო, მეტყველი, ჭკვიანი თვალებით“, „სათნო და მიმზიდველი ახალგაზრდა ქალი“…
კიდევ ბევრ საინტერესო ეპითეტს წააწყდებით მის ბიოგრაფიაში, ყველაზე მთავარი დასაწყისშივე მოგახსენეთ.
ახლა კი თავიდან დავიწყოთ. ჩვენ, ძირითადად, ქართველ განმანათლებელ ქალებზე გიყვებით ხოლმე. კატო მიქელაძე მათგან განსხვავებული იმითაა, რომ საგანმანათლებლო მოღვაწეობის გარდა, ქალთა უფლებების აქტიური დამცველი იყო. პოეტური ნიჭით დაჯილდოებულ ახალგაზრდა ქალს ინტერესი ამ მიმართულებით მას შემდეგ გაუჩნდა, რაც პარიზში ყოფნისას (ბრიუსელის სოციალურ-პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის დამთავრების შემდეგ პარიზში დასახლდა) საფუძვლიანად გაეცნო ქალთა მოძრაობის ევროპულ გამოცდილებას.
კატო დავითის ასული მიქელაძე 1878 წლის 18 სექტემბერს დაიბადა სოფელ კულაში (ქუთაისის მაზრა), აზნაურის ოჯახში. დედის ადრე გარდაცვალების შემდეგ მისი აღზრდა ნათლიამ იკისრა, რომელიც მეზობელ სოფელში ცხოვრობდა; დაწყებითი განათლება წმ. ნინოს სასწავლებელში მიიღო, თუმცა, მისი ერთადერთი ჭირისუფლის გარდაცვალების გამო, მან სასწავლებელი მიატოვა და თბილისში ნათესავთან გადმოვიდა საცხოვრებლად. სწავლის გაგრძელებაზე მეოცნებე გოგონა ბევრს კითხულობდა თვითგანვითარებისთვის. 1900 წელს წარჩინებით დაამთავრა საბებიო ინსტიტუტი და სამუშაოდ ცხინვალში გაემგზავრა. ამ დროიდან იწყება მისი საგანმანათლებლო და უფლებადამცველობითი საქმიანობა. იქაურმა გაუსაძლისმა და არაადამიანურმა ყოფამ, დაბეჩავებული, გაუნათლებელი ადამიანებისადმი დახმარების სურვილმა დააწყებინა ახალგაზრდა კატო მიქელაძეს მათზე ფიქრი და ზრუნვა, რასაც მალევე მოჰყვა კონკრეტული საქმეებიც – დააარსა ბიბლიოთეკა, სცენის მოყვარულთა წრე, დგამდა უფასო წარმოდგენებს და, როგორც თავად წერდა, „სინათლე შეჰქონდა ხალხში“. აქ იგი მესამედასელებსაც დაუახლოვდა და ეხმარებოდა კიდეც მათ არალეგალური ლიტერატურის გავრცელებაში, იროდიონ ევდოშვილის დახმარებით გაზეთ „ბრძოლაში“ აქვეყნებდა რევოლუციური ხასიათის ლექსებს.
კატო მიქელაძე აქტიური მხარდამჭერი იყო წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების იდეებისა და საქმეების. ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ეკატერინე გაბაშვილთან, ნატო გაბუნიასთან, მარიამ დემურიასთან… სწორედ მათი დამსახურებისა და დიდი ძალისხმევის შედეგია, რომ კატოს ცხოვრება, მისი სწავლა-განათლებისა და შემდგომ მრავალფეროვანი მოღვაწეობის იმდროინდელი საქართველოსთვის ასე საჭირო გზა მან ისე განვლო, რომ დიდი მოღვაწეების გვერდით დამსახურებულად დაიმკვიდრა ადგილი.
ჯერ კიდევ 25 წლის კატოს, მარიამ დემურიასა და ნატო გაბუნიას რეკომენდაციით, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება მოსკოვში გზავნის პედაგოგიურ კურსებზე სასწავლებლად. სწორედ აქედან გაემგზავრა იგი ევროპაში (3 წლის შემდეგ), სოფიო ამირეჯიბისა და ალექსანდრე ხახანაშვილის დახმარებით. 1916 წელს კი, სამშობლობში დაბრუნებული იწყებს თანამოაზრეთა შემოკრებას და ქალის სამოქალაქო-პოლიტიკური უფლებებისათვის ბრძოლას. ჩამოაყალიბა რეგიონული ქსელი „ქალთა ლიგა“, გამოსცემდა და რედაქტორობდა გაზეთს „ხმა ქართველი ქალისა“, სადაც თავმოყრილი იყო ქალთა განმათავისუფლებელი მოძრაობის დასავლური გამოცდილება და ქართული პრობლემების მთელი პალიტრა. „არსებულ უსამართლობასთან საბრძოლველად საჭიროა ქალებისათვის არა მამაკაცების კუდში დევნა, არამედ თავიანთი ინდივიდუალურობის განვითარება, რომ პოულობდნენ სულიერ კმაყოფილებას თავიანთი პიროვნული სიმაღლით, რათა ორთავე სქესის აზროვნებისა და აქტიურობის განვითარებით შესაძლო იყოს იმ სიცარიელის აღმოვსება, რომელიც ერთი სქესის გონებრივმა და სულიერმა მოქმედობამ წარმოშვა… ჩვენ ვებრძვით არა ადამიანს მამაკაცის სახით, არამედ იმ ტრადიციულ უსამართლობას, რომელიც მამაკაცთა უმრავლესობას შეუთვისებია და რომელსაც მიჰყავს ერის ნახევარი ნაწილი გონებრივ და სულიერ გამოფიტულობამდე. ჩვენ არ გვსურს ამ დუხჭირ მდგომარეობაში კვლავ დარჩენა და, რაც არ უნდა მოხდეს, თავი უნდა გავითავისუფლოთ მისგან… ჩვენ მოვითხოვთ სამართალს და არა შურისძიებას…“ (გაზეთი „ხმა ქართველი ქალისა“, 1918, 32).
როგორც აღვნიშნეთ, კატო მიქელაძეს მჭიდრო საქმიანი ურთიერთობა ჰქონდა წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებასთან, განსაკუთრებულ პატივს სცემდა ეკატერინე გაბაშვილის მოღვაწეობას, მის ამაგს ქალთა ემანსიპაციისა და მათი განათლების უფლების მოპოვების საქმეში, ისინი ხშირად თათბირობდნენ საქართველოში ქალთა მოძრაობის გასაფართოებლად. როგორც მათი მიწერ-მოწერიდან ირკვევა, ეკატერინე გაბაშვილმა კატოს ნაწარმოებიც მოსთხოვა ქალთა მოძრაობის შესახებ გამოსაქვეყნებლად, რაზეც იგი პასუხობს, რომ მას ასეთი ნაწარმოები არ აქვს: „მე მაქვს სიტყვა, მომზადებული „ქართველი ქალის სოციალური მდგომარეობა ძველსა და თანამედროვე საქართველოში“, რომელიც ქალთა მოძრაობას სრულიადაც არ შეეხება“, და ხსნის, რატომ არ არის ის ეკ. გაბაშვილის „ქალებთან“… „ეს ჯგუფი არ სდგას დღევანდელის მომენტის შესაფერ ნიადაგზე… მე მათთან მუშაობა არ შემიძლია, რადგან არც ერთი მათგანი არც გულისწვას და არც ინტერესს არ იჩენს ნახევარი კაცობრიობის ადამიანური ღირსებისა და ცხოვრებისადმი. ეს ჯგუფი ლაპარაკობს, რომ ის პოლიტიკის გარეშე სდგას და ემსახურება წმინდა ხელოვნებას… განა ხელოვნებაში არ შეიძლება გამოიხატოს ის, რაც გულით გწადია და რასაც ელტვი?“
კიდევ ერთი წერილი, უკვე სხვა ხასიათისა და სულისკვეთების, რომელსაც კატო მიქელაძე ეკ. გაბაშვილისადმი გამოხატავს, ასე იწყება: „ჩვენო საყვარელო დიდო დედავ, კატო!“ იგი მადლიერია, რომ მისი უფროსი მეგობარი, თანამებრძოლი და თანამოაზრე, წერილთან ერთად, საკუთარ მოთხრობას აახლებს კატოს. ვრცელ წერილში კატო მიქელაძე ისევ ქალთა უფლებებზე საუბრისას აღნიშნავს, რომ „ვერავითარი ზემოდან ბოძებული უფლება ჩვენ ვერ გვიხსნის, თუ თვით ქალები არ მოვინდომებთ ჩვენი ადამიანური პიროვნების აღდგენას… ჩვენ უნდა შევქმნათ ნამდვილი სულიერი კავშირი, რომ არავითარმა წინააღმდეგობამ არ შეგვაშინოს და არ გაგვაცალკეოს… საჭირო არ არის სიმრავლე ხალხისა. ძალა ერთობაშია და არა – რიცხვში. პირველი ქრისტიანები 12 კაცი იყო და მათ გადატრიალება მოახდინეს… ქალები თავდაპირველად გაბედულებას უნდა მიეჩვიონ…“
დასასრულ, კატო მიქელაძის ერთ პიროვნულ შტრიხზეც უნდა ითქვას. მწერალი გიორგი ქავთარაძე იხსენებს, როგორ გაიცნეს იგი ახალგაზრდებმა მარიამ გარიყულის სახლში და დასძენს: „ახლა ჩვენთან მოვა მწერალი კატო მიქელაძე. ფრიად განსწავლული ქალია… უბრალო რამე არ გეგონოს, ივანე ჯავახიშვილთან და ნიკო მართან უკამათია“. მას დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა, ზოგადად, ქართულ საზოგადოებაში. საოცარი მზრუნველი და ყურადღებიანი იყო ახალაგზრდების მიმართ. დღე არ გავიდოდა, რომ მისი პატარა საცხოვრებელი ოთახი (რუსთაველის თეატრის უკან) სავსე არ ყოფილიყო ახალგაზრდა მწერლებითა და პოეტებით: ანდრო თევზაძე, შალვა ამისულაშვილი, სერგო ჟღენტი, ლადო ასათიანი… დიდი ამაგი დასდო საფო მგელაძეს — რომ არა კატო, არც საფო მგელაძის რომანი „ლიანა ლორდია“ ექნებოდა ქართველ მკითხველს. იგი ბოლომდე აგრძელებდა ურთიერთობას მის ქალიშვილებთან.
მეორე მსოფლიო ომის დროს, უკვე ასაკოვანი, პენსიითა და ფრანგული ენის კერძო გაკვეთილებით ირჩენდა თავს. მის მიმართ განსაკუთრებულ მზრუნველობას იჩენდა გიორგი ქავთარაძე, რომელსაც კატო შვილობილად მოიხსენიებდა: „ჩემო ძვირფასო გიორგი, დიდი მადლობა ძღვენისათვის, ლამაზი გრძნობებისათვის… მე შენ დღეიდან ისე გიყურებ, როგორც საკუთარ შვილს და ყოველი ღონითა და სურვილით მოვინდომებ შენს სიკეთესა და წარმატებას“.
კატო მიქელაძე 1943 წლის 1 იანვარს გარდაიცვალა და, როგორც გიორგი ქავთარაძე წერს, მის დასაფლავებას მხოლოდ რამდენიმე მწერალი და მისი პირადი მეგობარი დაესწრო. სამწუხაროდ, საფლავი დაკარგულია.
მასალა მომზადებულია ლელა გაფრინდაშვილის საავტორო პროექტის მიხედვით –
განმანათლებლობა საქართველოში: იდეები და მოღვაწეები (webbreeze.net)
