მეორე მსოფლიო ომი 76 წლის წინ დასრულდა. დასრულდა უდიდესი მსხვერპლით, ომს უამრავი უდანაშაულო ადამიანი შეეწირა — ბავშვები, ქალები, მოხუცები ჯარისკაცები… ბევრი უგზო-უკვლოდ დაიკარგა, უამრავი ქართველი მეომარი შინ აღარ დაბრუნებულა… არავინ იცის რეალური ისტორიები მათზე, რა გზა გაიარეს, სად, როდის და რა ვითარებაში იბრძოდნენ, ბრძოლის ველზე გარდაიცვალნენ თუ ტყვეობაში. არიან ადამიანები, რომლებიც დღესაც ეძებენ დაკარგული წინაპრების საფლავებს, ეძებენ და ელოდებიან თითქმის მთელი ცხოვრება.
გერმანიაში მცხოვრები ქართველი ემიგრანტი მეგი სტემპენი, რამდენიმე წელია, უგზო-უკვლოდ დაკარგულად გამოცხადებული ქართველი ჯარისკაცების მონაცემებს აგროვებს. მათი კვალი დრომ ვერ წაშალა. ფაშიზმს შეწირული ათასობით ქართველი მეომარი გერმანიაში, ძმათა საერთო სასაფლაოზე განისვენებს. უსახელო გმირების ხანმოკლე ცხოვრების ისტორიები ერთმანეთს ძალიან ჰგავს. უგზო-უკვლოდ დაკარგულად გამოცხადებულ ბიჭებზე ყოველ ახალმოძიებულ ინფორმაციას მეგი სოციალურ ქსელში შექმნილი გვერდის — „მზის ბიჭების“ საშუალებით გვიზიარებს და საქართველოში ეძებს ჯარისკაცების ოჯახებს, რათა ხმა მიაწვდინოს, რომ კიდევ ერთი დაკარგული ქართველი ჯარისკაცი იპოვა.
გვარი: #ლომთაძე
სახელი: #გალაკტიონი
მამის სახელი: გიორგი
დედა: ლომთაძე ანა
დაბადების თარიღი: __.__.1922
დაბადების ადგილი: ცაგერის რაიონი, სოფელი #თაბორი
ტყვედ ჩავარდნის თარიღი: 02.09.1942
ტყვედ ჩავარდნის ადგილი: #სტალინგრადი
ბანაკი: შტალაგი XI B
ბანაკის ნომერი: 128980
გარდაცვალების თარიღი: 11.05.1944
ჭრილობა: მარცხენა ცერა თითის დაზიანება
გარდაცვალების ოფიციალური მიზეზი: ტუბერკულოზი
პირველადი დაკრძალვის სავარაუდო
ადგილი: #ბერგენ #ბელზენი
#ჩვენ ის ვიპოვეთ!
⇒ ვინ არის მეგი სტემპენი, გვიამბეთ თქვენზე
მე ვარ მეგი სტემპენი. 14 წელია გერმანიაში ვცხოვრობ და 4 წელია, რაც მოხალისეობრივ საქმიანობას ვეწევი. ვარ მკვლევარი და ვეძებ მეორე მსოფლიო ომში უგზო-უკვლოდ დაკარგულად გამოცხადებული ქართველი მეომრების საფლავებს, რომლებიც ტყვეობაში დაიღუპნენ.
⇒ როდის და რატომ დაინტერესდით ომში დაკარგული ქართველი ტყვეების კვლევა-ძიებით?
ჩემი საქმიანობის მთავარი მიზეზი დიდი ბაბუა — ჭოლა თედორაძეა, მეორე მსოფლიო ომში უგზო-უკვლოდ დაკარგული. რამდენიმეწლიანი ძიების შემდეგ გავედი კვალზე, მაგრამ ჯერ კიდევ ბევრი ღია კითხვაა, რასაც პასუხი უნდა გაეცეს და ბევრი დეტალია, რასაც გარკვევა და დადგენა სჭირდება.
როდესაც 2016 წელს ქალაქ ფრანკფურტიდან ქემნიცში (აღმოსავლეთი გერმანია, საქსონიის მიწა) გადმოვედი, გადავწყვიტე ამ ქალაქში არსებული სასაფლაოები მომეძებნა. ვიცოდი, რომ აღმოსავლეთ გერმანიაში ბევრი სასაფლაო და მუზეუმია. ქემნიცში არსებულ სასაფლაოზე 1 330 ადამიანი განისვენებს. 1946-1948 წლებში, აქ, ქემნიცის გარშემო დასაფლავებული საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში მყოფი ქვეყნების სამხედრო ტყვეები, იძულებით სამუშაოზე ჩამოყვანილი ადამიანები და ბრძოლაში დაღუპული ბიჭები გადმოასვენეს. გადმოსვენებები 1956 წლამდე გრძელდებოდა.
სწორედ აქ ვნახე ქართველი ბიჭის — დიმიტრი ფოცხვერაშვილის საფლავი. მესაფლავეს მისი წარმომავლობა ვკითხე, გაიკვირვა, როცა გაიგო, რომ დიმიტრი ქართველი იყო. მისი თქმით, დიმიტრის საფლავი ერთადერთი იყო, სადაც არასდროს ჩამოსულა ჭირისუფალი. ეს ის სიტყვები იყო, რამაც დამაფიქრა და გადავწყვიტე, ინტერნეტის საშუალებით, დიმიტრის ოჯახი მომეძებნა. მივხვდი, რომ შეიძლებოდა ოჯახს წინაპრის შესახებ არაფერი სცოდნოდა.
გრძელვადიანი ძებნის შემდეგ, შევძელი და ვიპოვე დიმიტრის ძმის ოჯახი. დიმა არ იყო დაოჯახებული, მაგრამ არაჩვეულებრივი შთამომავლობა ჰყავს, რომელთაც დღემდე ახსოვთ და ბევრ მოგონებებს ინახავენ ჩვენს მზის ბიჭზე. ოჯახის ინფორმაციით, დიმიტრი უგზო-უკვლოდ დაკარგულად ითვლებოდა და დაკრძალვის ადგილზე არანაირი ინფორმაცია არ ჰქონდათ. სწორედ ამ ბიჭის მაგალითზე დავიწყე ძიება. დრეზდენის ფონდს დავუკავშირდი, დავდიოდი სასაფლაოებზე და ვაგროვებდი ინფორმაციებს. დიმიტრი იყო პირველი „მზის ბიჭი“, რომელმაც მაგრძნობინა, რომ კიდევ უამრავი ასეთი ბიჭია, ვინც დღემდე ელოდება, რომ ვიპოვით და „დავუბრუნებთ“ ოჯახებს, შთამომავლობას.
⇒ საინტერესოა, რატომ უწოდეთ „მზის ბიჭები“ მეორე მსოფლიო ომში დაკარგულად გამოცხადებულ მეომრებს?
როდესაც სოციალურ ქსელში ომში დაკარგულ ბიჭებზე საინფორმაციო გვერდის შექმნა გადავწყვიტე, პირველი იყო სახელწოდების შერჩევა, თუ რას დავარქმევდი გვერდს. პირველი წიგნი, რომელიც ამ თემატიკაზე წავიკითხე, არის ვადიმ ბოიკოს „სიტყვა სიკვდილით დასჯის შემდეგ“ და სწორედ ეს წიგნი იდო ჩემს საწერ მაგიდაზე, რომლის ყდაზე მავთულხლართებში და ღრუბლებში გახვეული მზეა გამოსახული. ჩემი არჩევანი მზეზე შევაჩერე და ამიტომ ვუწოდე მათ „მზის ბიჭები“, ბიჭები, რომლებიც სიცოცხლის ბოლო წუთამდე ელოდნენ მზის ამოსვლას — თავისუფლებას… მზეს, რომელიც, სამწუხაროდ, მათთვის არ ამოვიდა.
⇒ როდის გაიხსნა ცაითჰაინის ბანაკის ტერიტორიაზე არსებული მუზეუმი და რა ექსპონატებია იქ დაცული?
ცაითჰაინის სამხედრო ბანაკი 1941-45 წლებში არსებობდა. თავდაპირველად, ამ ბანაკს Stalag IVH ერქვა, შემდეგ ლაზარეთად გადაკეთდა. აქ მხოლოდ დაავადებული სამხედრო ტყვეები შემოჰყავდათ, ადამიანები, რომლებიც სამუშაოებისთვის „გამოუსადეგრად“ ითვლებოდნენ. სიკვდილიანობის მთავარი მიზეზი ტუბერკულოზი იყო. ბანაკის ტერიტორიაზე რამდენჯერმე გავრცელდა სხვადასხვა დაავადებები, ერთხელ მთლიანად კარანტინზე გადასვლაც კი მოუწიათ. საერთო ჯამში, ამ ტერიტორიაზე, 25 000-დან 30 000-მდე საბჭოთა და 900-მდე სხვა ქვეყნის სამხედრო ტყვე დაიღუპა, მათ შორს, 100-ზე მეტი ქართველი. ამ ტერიტორიის რეაბილიტაცია, საფლავებზე დაფების აღმართვა და სხვა საორგანიზაციო საკითხების მოგვარება მას შემდეგ მოხდა, რაც 90-იან წლებში, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, დაიწყო მოლაპარაკებები სამხედრო არქივების გახსნაზე, როცა რუსეთი დათანხმდა ინფორმაციის გაცემაზე. სწორედ აქედან დაიძრა პროცესები.
ცაითჰაინში სასაფლაოს დაფების განახლება და თავიდან გადაწერა იგეგმება, რადგან გვარებსა და სახელებში ბევრი ცდომილებაა, ინფორმაცია ტყვედ ჩავარდნისას შევსებულ საბუთებს ეყრდნობა, რომელიც, ხშირ შემთხვევაში, არასწორად იყო შევსებული.
ცაითჰაინში 4 დიდი სასაფლაოა. მუზეუმის ტერიტორიაზე ომის დროინდელი სამხედრო ბარაკი დგას, სადაც სამხედრო ტყვეები იმყოფებოდნენ. იქ ინახება არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოჩენილი ნივთები, რომლებიც ტყვეებს ეკუთვნოდათ, აგრეთვე ნახატები, საინფორმაციო ბროშურები და ბანაკის არსებობის დროს გადაღებული ვიდეომასალა.
⇒ მეგი, რატომ იყო ომის დროს უგზო-უკვლოდ დაკარგულთა შესახებ ინფორმაცია გასაიდუმლოებული?
სტალინის სიტყვებმა — „ჩვენ არ გვყავს სამხედრო ტყვეები, ჩვენ გვყავს სამშობლოს მოღალატეები“ — ასიათასობით ბიჭის ბედი გადაწყვიტა. ტყვედ ჩავარდნილებს მძიმე ხვედრი ხვდათ წილად არა მარტო გერმანიის სამხედრო ბანაკებში ყოფნის პერიოდში, არამედ ომის დამთავრების შემდეგაც, როდესაც სამშობლოში დაბრუნება მოისურვეს. საბჭოთა კავშირში ბევრი ყოფილი სამხედრო ტყვე დააპატიმრეს და სამხედრო ტრიბუნალით გაასამართლეს, ბევრი მათგანი დახვრიტეს ან მრავალი წლით იძულებით სამუშაოებზე გაგზავნეს. ბევრი ახალგაზრდა გადაურჩა ომს, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნება ვერ გაბედა და სამუდამოდ დარჩა ქვეყნის საზღვრებს გარეთ. ოჯახებთან დაკავშირებას ვერ ბედავდნენ, ვერც მიწერას, რადგან ეს ამბავი თუ გამჟღავნდებოდა, ოჯახსაც იძულებით სამუშაოებზე გაგზავნა ემუქრებოდა.
ომის დამთავრების შემდეგ, როდესაც საბჭოთა კავშირმა მთლიანად წაიღო გერმანიაში ომს გადარჩენილი საბუთები, სადაც საბჭოთა სამხედრო ტყვეებზე იყო ინფორმაცია, რუსულად გადაწერეს და დააარქივეს. დღეს, ამ საბუთების უმეტესობა, რუსეთში, ქალაქ პოდოლსკში ინახება. ეს მოხდა, დაახლოებით, 50-იან წლებში. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთმა თავიდანვე იცოდა ტყვედ ჩავარდნილი ადამიანების ბედი, ეს ინფორმაცია გასაიდუმლოებულად დატოვა და მხოლოდ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გახდა ცნობილი.
⇒ სულ რამდენი ქართველია დაკრძალული ცაითჰაინის ძმათა სასაფლაოზე, ვინ უვლის და რა მდგომარეობაშია დღემდე უცნობი ჯარისკაცების საფლავები?
ცაითჰაინში, ოთხ სასაფლაოზე, 30 000-მდე საბჭოთა სამხედრო ტყვეა დაკრძალული. აქ არის, აგრეთვე, მეხუთე სასაფლაოც, სადაც 5 000 იტალიელი იყო დაკრძალული. ომის დამთავრების შემდეგ, იტალიელების ექსგუმაცია და სამშობლოში გადასვენება მოხდა. საფლავებზე დგას დაფები, სადაც ამ ბიჭების გვარ-სახელებია მითითებული. გამომდინარე იქიდან, რომ ომის დამთავრების შემდეგ, საბჭოთა კავშირმა საფლავების რუკები რუსეთში წაიღო, რაც შემდეგ დაიკარგა, საფლავების ზუსტი მონახაზი, სამწუხაროდ, აღარ არსებობს. ასევე, ვერ გეტყვიან დაკრძალვის ზუსტ ადგილს. 1945 წლის 23 აპრილს, როდესაც ბანაკი გათავისუფლდა, მოხდა საფლავების გაჭრა და გვამების ექსგუმაცია, დაღუპულთა რაოდენობა რომ დაედგინათ და მომხდარიყო მათი იდენტიფიცირება. პროცედურების შემდეგ, ისინი, ნუმერაციისა და რიგის დაცვის გარეშე, საერთო საფლავებში დაკრძალეს, ამიტომ დაკრძალვის მხოლოდ სავარაუდო ადგილის ნახვაა შესაძლებელი.
სასაფლაოები კარგად მოვლილია, მათზე ცაითჰაინის ბანაკის მუზეუმია პასუხისმგებელი. სწორედ ამ მუზეუმთან ხდება ოჯახის წევრების დაკავშირება, ბიოგრაფიების გამოთხოვა და საფლავის ქვების დამაგრება. ამ ეტაპზე, ორი ქართველის საფლავის გაკეთება შევძელით — ზოსიმე კილაძისა და ზაქრო ექიზაშვილის.
⇒ გვიამბეთ „მზის ბიჭების“ შესახებ საინტერესო ისტორიები… რა შინაარსისაა თქვენ მიერ მოძიებული ჯარისკაცების უცნობი სამკუთხა წერილები?
სამკუთხა წერილები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს. ბიჭები ოჯახისა და ახლობლების ამბებს კითხულობენ… შორიდან ეფერებიან ახლობლებს და გამოხატავენ იმ დიდ მონატრებას, რასაც განშორების დროს გრძნობს ადამიანი.
♦ დიმიტრი ფოცხვერაშვილი, როგორც გითხარით, პირველი „მზის ბიჭი“ იყო, ვინც ვიპოვე. წარმოშობით ზესტაფონიდან იყო, ასაკით პატარას, ოფიციალურად, ომში წასვლა არ ეკუთვნოდა და არც გაწვევის წერილი მისდიოდა. მამამისი — მაკარი იძულებით სამუშაოებზე გაუგზავნიათ და დიმიტრის, როგორც „ქვეყნის მოღალატის“ შვილს, ომში „არაფერი ესაქმებოდა“. ძალიან ნიჭიერი და მომავალზე ორიენტირებული ბიჭი ყოფილა. ოჯახის უფროსობაც საკუთარ თავზე აუღია და სწავლას და მუშაობას ერთმანეთს უთავსებდა. გულმა ვერ მოუთმინა და სტალინს წერილი მისწერა, სადაც ომში წასვლის ნებართვას ითხოვდა. ნება დართეს და წავიდა… წავიდა სამუდამოდ… ის ყველას 22 წლის ახალგაზრდად დაამახსოვრდა.
ტყვედ ჩავარდნისას გრძელი და ტკივილიანი გზა განვლო. ძლიერ და ჯან-ღონით სავსე ბიჭს ბევრს ამუშავებდნენ და ბევრი ბანაკის გამოცვლაც მოუწია. ბოლოს შტოლბერგში, ქვანახშირის ქარხანაში მუშაობდა. მეამბოხემ, თავისუფლების მოყვარულმა პატარა ბიჭმა ტყვეობას ვერ გაუძლო და, 3 ბიჭთან ერთად, გაქცევა სცადა… სამწუხაროდ, დიმამ გაქცევა ვერ შეძლო, მცდელობისას მოკლეს. პირველადი დაკრძალვის ადგილი შტოლბერგია, რამდენიმე წლის შემდეგ ის ქალაქ ქემნიცში გადმოასვენეს.
დიმას ძმის შვილიშვილი, გიორგი ფოცხვერაშვილი ჩემი შვილის, ბესარიონ ანტუანის ნათლია იქნება.
♦ ზაქრო ექიზაშვილის ისტორია ძალიან სევდიანია და ცოტა უცნაურადაც შეიძლება მოგეჩვენოთ. როდესაც ამ ბიჭზე გამოვაქვეყნე ისტორია, იმ იმედით, რომ ოჯახს ვიპოვიდი, ვერც ვიფიქრებდი, რომ ოჯახი მას არ ეძებდა. მიზეზი ის იყო, რომ ომის დამთავრების შემდეგ, ომიდან დაბრუნებული თანასოფლელი ბიჭები ყველა ერთი და იმავე ისტორიას უყვებოდა ოჯახს. მათი ინფორმაციით, ზაქროს ბრძოლის ველზე, ვახშმობისას, თევზის ფხა გადასცდა და დაიხრჩო. ოჯახმა ეს ისტორია დაიჯერა, სხვა რა გზა ჰქონდათ. გააგრძელეს ცხოვრება ზაქროს გარეშე. სინამდვილეში, ზაქრო ტყვეობაში, გერმანიაში, ტუბერკულოზით გარდაიცვალა და ცაითჰაინის სასაფლაოზეა დაკრძალული. ოჯახმა საქართველოში დაამზადებინა ზაქროს საფლავის ქვა და გამომიგზავნეს. უახლოეს მომავალში, გადავაგზავნი ცაითჰაინში და სასაფლაოს შესასვლელთან, დაფაზე მიამაგრებენ.
⇒ რამდენ დაკარგულ „მზის ბიჭს“ აპოვნინეთ ოჯახი საქართველოში?
რამდენი „მზის ბიჭი“ ვიპოვე ან რამდენი „დავუბრუნე ოჯახს“, ნამდვილად არ ვიცი. არ დამითვლია. როდესაც ეს საქმე დავიწყე, თავიდან ვითვლიდი, მაგრამ როცა მხოლოდ ერთ საფლავზე 100-ზე მეტ ბიჭს ნახულობ, წყვეტ თვლას და ცდილობ, ადამიანებს ციფრები აღარ მიანიჭო. ტყვედ ჩავარდნისას ყველას ენიჭებოდა სამხედრო ნომერი და ამ ნომრით იყვნენ სიცოცხლის ბოლომდე, ანუ მათ დაუკარგეს იდენტობა და მხოლოდ ციფრების ნაწილი გახდნენ. გადავწყვიტე მომეძებნა და დამებრუნებინა მათთვის იდენტობა, მომეყოლა ისტორიები ბიჭებზე, რომლებიც ოჯახის მონატრებაში და სახლში დაბრუნების ოცნებებში დაიღუპნენ.
⇒ როგორია უკვე ნაპოვნი „დაკარგული მზის ბიჭების“ შთამომავალთა რეაქცია?
სწორედ ოჯახის წევრების რეაქციები მაძლევს ძალას, რომ ეს საქმე გავაგრძელო. მიუხედავად იმისა, რომ მათი დაღუპვიდან ათწლეულებია გასული და ამდენი თაობა გაიზარდა მათ გარეშე, იშვიათად მინახავს ოჯახი, რომელსაც ამ ამბის გაგებისას არ უტირია.
ზოსიმე კილაძის შვილის, გუგულა ბაბუას სიტყვები მახსოვს: ბაბუ, შენ მამაჩემი თავიდან მაჩუქეო. მქონდა პატივი, გამეცნო ეს უსაყვარლესი ადამიანი.
რთული პერიოდი გაიარეს ოჯახებმა, რამდენი ახალგაზრდა გოგო დაქვრივდა, რამდენი პატარა დაობლდა… ჯერ კიდევ ბევრი ოჯახი ეძებს „მზის ბიჭებს“, ელოდებიან იმ მომენტს, როცა ეტყვიან: „არ დაგვვიწყებიხარ, ჩვენ შენ გიპოვეთ“.
⇒ როგორც ვიცი, „მზის ბიჭების“ შესახებ ამავე სახელწოდების წიგნის გამოცემას აპირებთ…
დიახ, წიგნის გამოცემას ვაპირებ. წერის პროცესში ვარ. წიგნი იქნება „მზის ბიჭებზე“, მათ ისტორიებზე, მუზეუმებიდან მოწოდებულ ოფიციალურ წერილებზე, ოჯახის წევრების მონაყოლზე… ბევრ ლამაზ ფოტოს ნახავს მკითხველი და რაც მთავარია, „მზის ბიჭები“ დაბრუნდებიან საქართველოში, ქვეყანა გაიცნობს ამ განსაკუთრებულ ბიჭებს, რომელთაც უყვარდათ სამშობლო, ბიჭებს, რომელთაც უყვარდათ მზე…
