საბჭოთა კავშირის პერიოდი ჩვენთვის, ახალგაზრდებისთვის, ისტორიის ის თავია, რომელსაც უფროსი თაობა ზოგჯერ ნოსტალგიით იხსენებს მაშინ, როცა რეალობა სხვაგვარ სურათს ხატავს – შიშით, მორჩილებით, უსამართლობითა და სიღარიბით აღბეჭდილს. ჩვენი თაობა ამ რეალობას უშუალოდ არ მოსწრებია, თუმცა გარკვეულწილად მაინც ვგრძნობთ მის ზემოქმედებას ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე, უფროსების მენტალიტეტზე, ჩვენ მიმართ დამოკიდებულებაზე. სწორედ ამიტომ ვხედავთ საჭიროებას, ობიექტურად შევისწავლოთ ეს პერიოდი და გავიგოთ, რას ნიშნავდა ცხოვრება ისეთ სისტემაში, რომელშიც ადამიანის ძირითადი უფლებები ფაქტობრივად არ არსებობდა.
ნაშრომის მიზანია განვიხილოთ სამი ძირითადი კითხვა: როგორ ზღუდავდა საბჭოთა სისტემა ადამიანის თავისუფლებას განათლების სფეროში? რა ზეგავლენა მოახდინა ანტირელიგიურმა პოლიტიკამ ადამიანების სულიერ ცხოვრებაზე? და რამდენად შეესაბამებოდა რეალობა „კეთილდღეობის“ იმ სურათს, რომელზეც ზოგჯერ მონატრებით მოგვითხრობენ? წარსულის ობიექტური შეცნობა აუცილებელია იმისთვის, რომ სათანადოდ დავაფასოთ ჩვენი თავისუფლება და არ გავიმეოროთ ისტორიული შეცდომები.
სკოლა, როგორც იდეოლოგიური იარაღი
სკოლა, რომელიც ბავშვებისთვის განათლების და განვითარების სივრცე უნდა ყოფილიყო, საბჭოთა კავშირში უფრო იდეოლოგიის გამტარ რგოლად გადაიქცა. უკვე დაწყებითი კლასებიდან ბავშვები ერთვებოდნენ პარტიულ ორგანიზაციებში: ხდებოდნენ ოქტომბრელები, პიონერები და ბოლოს კომკავშირელები, ატარებდნენ ლენინის გამოსახულებიან სამკერდე ნიშნებს. სწავლების თითოეულ საფეხურზე მოსწავლეებს პიონერხელმძღვანელები და ორგანიზატორები სისტემატურად უზიარებდნენ პროპაგანდისტულად შეფუთულ ინფორმაციას, რომელიც საბჭოთა რეჟიმის აღზევებას და დასავლეთის კრიტიკას ისახავდა მიზნად. სასკოლო ღონისძიებებსაც იდეოლოგიური ხასიათი ჰქონდა, წარმოთქვამდნენ პარტიის სადიდებელ სიტყვებს, ლექსებსა და ქებას.
ამგვარ გარემოში ხშირად იყო წახალისებული ერთმანეთის დასმენა. მაგალითად შეგვიძლია გავიხსენოთ პიონერ პრონია კოლიბინის მიერ დედის დაბეზღება. პრონიას დედა საკოლმეურნეო ყანაში დაცვენილ თავთავებს აგროვებდა, რათა შვილი დაეპურებინა, მაგრამ შვილმა ის დაასმინა. დედა გადაასახლეს, პრონია კოლიბინი კი დააჯილდოვეს: დასასვენებლად ყირიმში, საბავშვო ბანაკ „არტეკში“ გაუშვეს (რუსული პროპაგანდის პირისპირ, 2025). მსგავსი შემთხვევა არაერთია.
საბჭოთა სკოლაში არც სწავლება იყო თავისუფალი – ყველაფერი მიბმული იყო იდეოლოგიაზე. ისტორიაში მხოლოდ სსრკ-ის ძლიერება იყო აქცენტირებული, სიღრმისეულად ისწავლებოდა რუსული ენა და ლიტერატურა, მეცნიერებაც ისე იყო გადმოცემული, რომ ხაზგასმით განემტკიცებინა კომუნისტური იდეოლოგია. როგორც მაშინდელი მოსწავლეები იხსენებენ, საქართველოს ისტორიის სწავლებისთვის მხოლოდ მცირე დრო იყო განსაზღვრული, ხოლო შესაბამისი სახელმძღვანელო ისეთი მოკლე და არასრულფასოვანი გახლდათ, რომ უფრო თხელ რვეულს წააგავდა. საბჭოთა კავშირის ისტორია იწყებოდა ფრაზით: „ჩემი სამშობლო – სსრ კავშირი“. ცალკეული რესპუბლიკების, მათ შორის საქართველოს, ისტორია საერთოდ არ შედიოდა ამ ნარატივში. ისინი ამბობენ, რომ არსებული დანაკლისის შესავსებად ხშირად ოჯახის ბიბლიოთეკას მიმართავდნენ და იქ არსებული წყაროებით ცდილობდნენ ეროვნული წარსულის გაცნობას (საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, 2025).
ძალიან მკაცრი იყო დისციპლინაც. მაგალითად, მარცხენა ხელით წერა აკრძალული იყო, ცაციებს ზეწოლით აიძულებდნენ მარჯვენით წერა ესწავლათ. ბურთულიანი კალმები აკრძალული იყო კალიგრაფიის „დასაცავად“. ტანსაცმელიც ერთფეროვანი უნდა ყოფილიყო, აკრძალული იყო ფერადი კაბები, ბანტები, მაკიაჟი და გრძელი თმა ბიჭებისთვის. ასეთი წესების დარღვევა ხშირად საჯარო დამცირებით ან ფიზიკური სასჯელითაც სრულდებოდა (Kvira.ge, 2021).
ფიზიკური დასჯა, მოსწავლის ცემა, სიტყვიერი შეურაცხყოფა ან მისი მოქცევა ფსიქოლოგიურ წნეხში, საბჭოთა სკოლის არაოფიციალური, მაგრამ ფართოდ გავრცელებული აღზრდის პრაქტიკა იყო. ამგვარი მიდგომა კი დისციპლინას ამყარებდა შიშზე, მორჩილებასა და ავტორიტეტის ბრმა პატივისცემაზე.
თანამედროვე სკოლა რადიკალურად განსხვავდება საბჭოთა სკოლისაგან. აქ აღარ არის ფიზიკური დასჯა, სიტყვიერი შეურაცხყოფა და შიშზე დაფუძნებული დისციპლინა. მოსწავლეებს უფლება გვაქვს, გამოვხატოთ ჩვენი აზრი, შევინარჩუნოთ ინდივიდუალობა და განვვითარდეთ უსაფრთხო გარემოში. დღევანდელმა ახალგაზრდებმა უნდა დავაფასოთ ეს თავისუფლება, პიროვნული განვითარების შესაძლებლობა, რომელიც მხარდაჭერასა და თანამშრომლობას ეფუძნება.
√ რელიგიის წართმეული თავისუფლება
რელიგია ჩემთვის ასოცირდება პიროვნულ სიმშვიდესთან და თავშესაფართან. სწორედ ამიტომ, ძალიან მტკივნეული აღმოჩნდა იმის გაგება, თუ როგორ გამანადგურებლად მოქმედებდა საბჭოთა რეჟიმი რწმენაზე. იმ დროს ადამიანს არ ჰქონდა უფლება საჯაროდ ეცხოვრა თავისი მრწამსით. ეკლესიებში შესვლა აკრძალული იყო, ტაძრები იკეტებოდა, სასულიერო პირები იდევნებოდნენ. ბევრმა მათგანმა თავის გადასარჩენად ანაფორა გაიხადა და ე.წ. „გაკრეჭილ მღვდლად“ იქცა.
ანტირელიგიური პროპაგანდა ვრცელდებოდა გაზეთებში, თეატრში, კინოში. გაჩნდა ისეთი გამოცემები, როგორებიცაა „უღმერთო“, „ახალგაზრდა ათეისტი“ და სხვ. თეატრებში დგამდნენ წარმოდგენებს შობისა და აღდგომის გასაქილიკებლად. საყურადღებოა ისიც, რომ საბჭოთა ფილმოგრაფია, ხშირად, სასულიერო პირებს გაშარჟებულად წარმოაჩენდა (Myth Detector, 2024).
რწმენისადმი ამგვარი დამოკიდებულება საბჭოთა კავშირის არსებობას სულ სდევდა თან, არამხოლოდ პირველ წლებში, არამედ მოგვიანებითაც. მაგ., 1961 წელს, მას შემდეგ, რაც იური გაგარინი პირველი ადამიანი გახდა, რომელიც კოსმოსში გაფრინდა, ხრუშჩოვმა ხაზგასმით განაცხადა, რომ „გაგარინს იქ ღმერთი არ უნახავს“ (Myth Detector, 2024).
მიუხედავად ამისა, ხალხი არ ნებდებოდა. ოჯახებში მალავდნენ ხატებს, ლოცულობდნენ ჩუმად, ღამით ტყეში ნათლავდნენ ბავშვებს. მახსენდება ჩემი მეგობრის ნაამბობიც, მისი ბაბუა სკოლაში დასაჯეს იმიტომ, რომ აღდგომის დღესასწაულის გამო სკოლაში არ მივიდა.
დღეს, როცა თავისუფლად შემიძლია ეკლესიაში წასვლა, ლოცვა და ჩემი რწმენის გამოხატვა, ვხვდები, რომ ეს უფლება ისტორიული მონაპოვარია. წარსულში ადამიანებს ამ თავისუფლებას ართმევდნენ და თანაც იმ ერში, რომლის კულტურა საუკუნეების განმავლობაში ქრისტიანობას ეფუძნებოდა. ქრისტიანობაზე უარის თქმა და მისი დაკნინება მარტო რწმენაზე ძალადობა არ ყოფილა, ეს ჩვენი ისტორიული თვითმყოფადობისა და ეროვნული ღირსების დაკნინებაც იყო.
ახლა სხვა გამოწვევების წინაშე ვდგავართ: ზოგჯერ რწმენა ფანატიზმში გადადის და შინაგან სიღრმეს კარგავს, ამდენად ხდება დაპირისპირებისა და საზოგადოების დაყოფის მიზეზი. ამ პირობებში, ჩვენი დროის მთავარი ამოცანა აღარ არის მხოლოდ რწმენის შენარჩუნება, არამედ მისი ღრმა გააზრება და სწორად გაგება. მტერი დღეს არ კრძალავს სარწმუნოებას, როგორც ეს ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში ხდებოდა, მაგრამ მის დამახინჯებას ისევ წარმატებით ახერხებს.
როდესაც ჩვენი სარწმუნოება კარგავს სახარებისეულ შინაარსს: სიყვარულს, თავმდაბლობასა და პასუხისმგებლობას და მის ნაცვლად აღიქმება, როგორც სხვათა გაკიცხვის საშუალება, იგი შეიძლება მეტად საზიანო გახდეს, ვიდრე რწმენის აკრძალვა. ამიტომ აუცილებელია, რომ თანამედროვე საზოგადოებაში რელიგიური თავისუფლება თანაბრად ეფუძნებოდეს ცოდნასა და თანაგრძნობას.
√ საბჭოური ყოფის მითი და რეალობა
საბჭოთა ყოველდღიურობა თითქოს იყო თანასწორობისა და კეთილდღეობის მაგალითი, ასე გვიყვებიან ზოგჯერ უფროსები. ლოზუნგები, როგორიცაა „ყველაფერი იყო უფასო“, „არავის შიოდა“… დღემდე გვესმის, მაგრამ როცა დავიწყე კვლევა, გავიგე, რომ ეს ყველაფერი მხოლოდ ილუზიაა, ნაწილი იმ პროპაგანდისა, რომელიც ცდილობდა ხალხი ტყუილში ეცხოვრებინა.
სინამდვილეში საბჭოთა ყოფის მთავარი მახასიათებელი იყო დეფიციტი. პროდუქტებზე რიგში იდგნენ საათობით, რიგში კი ოჯახის რამდენიმე წევრი ენაცვლებოდა ერთმანეთს. დეფიციტი იქმნებოდა ყველაფერზე: სურსათზე, ჰიგიენურ საშუალებებზე, სხვა საყოფაცხოვრებო საგნებზე.
საინტერესოა, რომ „1975 წელს საბჭოთა მოქალაქეების მხოლოდ 61% ფლობდა ტელევიზორს, მაცივარს – 45%, სარეცხ მანქანას – 64%, მტვერსასრუტს – 16%. საუბარია მხოლოდ ქალაქში მცხოვრებ მოსახლეობაზე, საბჭოთა სოფლებში კი ადამიანები მოწყვეტილნი იყვნენ ყოველგვარ ტექნოლოგიებს“ (On.ge, 2018).
მუშაობის დაწყება, ექიმთან მისვლა – ყველაფერი ნაცნობობის გზით ხდებოდა. ფორმალურად არსებობდა შერჩევის პროცედურები და რეგისტრაციის წესები, მაგრამ რეალურ შედეგს ხშირად სწორედ პირადი კონტაქტი წყვეტდა. ბევრმა მითხრა, რომ სამსახურის პოვნა თითქმის შეუძლებელი იყო, თუ ვინმეს არ იცნობდი იმ დაწესებულებაში, რომელშიც მუშაობა გსურდა. არაერთი შემთხვევაა, როცა დასაქმებისთვის აუცილებელი იყო „რეკომენდაცია“, რომელიც რეალურად ნიშნავდა არაფორმალურ მფარველობას ზემდგომისგან.
იგივე სურათი იყო სამედიცინო სფეროშიც – ექიმთან მოხვედრაც კავშირის არსებობაზე იყო დამოკიდებული. რიგები და დაბალი ხელმისაწვდომობა ისე იყო გაბატონებული, რომ ხშირად მხოლოდ ნაცნობი ექიმის ან მისი ახლობლის მეშვეობით იყო შესაძლებელი საჭირო გამოკვლევის ან მკურნალობის დროულად მიღება. ამ მხრივ განსაკუთრებით მძაფრი იყო უთანასწორობა პარტიის მაღალჩინოსნებსა და უბრალო მოქალაქეებს შორის.
აღსანიშნავია, რომ საბჭოთა საქართველოში ყვაოდა „შავი ბაზარი“. მაგალითად, თუ საჯაროდ არ იყიდებოდა მედიკამენტი ან ტანსაცმელი, ხალხი ეძებდა ვინმეს, ვისაც „შეეძლო შოვნა“ გარიგებით, საჩუქრის მიტანით ან გაცვლით. ეს გზა კანონიერი არ იყო, მაგრამ ფართოდ იყო გავრცელებული. „საბჭოთა სახელმწიფო ამაზე თვალს ხუჭავდა, რადგან კარგად აანალიზებდა, რომ ეს რესურსების გადანაწილების მშვენიერი ხერხი იყო“ (Indigo, 2023). ფიქრობენ, რომ სწორედ ამითაა განპირობებული საქართველოს ეკონომიკის სიძლიერე სხვა საბჭოთა ქვეყნებთან შედარებით. მხოლოდ საქართველოში არსებობს მოგონება „სავსე მაცივრის შესახებ“. მიუხედავად ამისა, მსგავსი პრაქტიკა დიდწილად სისტემის სუსტი მხარეების შედეგი იყო და ვერ ჩაითვლებოდა ნამდვილ ეკონომიკურ სიძლიერედ. დასავლურ ქვეყნებში ეკონომიკური სიმტკიცე ეფუძნებოდა გამჭვირვალე მმართველობას, თანაბარ ხელმისაწვდომობას და კანონით გარანტირებულ სოციალურ სერვისებს. ამდენადაც, განსხვავება ეკონომიკური თვალსაზრისითაც საგრძნობი იყო.
ხშირად მესმის უფროსებისგან სიტყვები: „მაშინ მეტი წესრიგი იყო“, „ყველაფერი იაფი ღირდა“, მაგრამ ახლა ვხვდები, რომ ეს მხოლოდ იდეალიზებული მოგონებებია, რომელიც ხელს უშლის მითისა და რეალობის გამიჯვნას. როგორც უნდა ყოფილიყო, ამ „იაფის“ საფასური ძალიან მძიმე იყო – თავისუფლება და ღირსება.
წარსულის შესწავლის მიზანი არ უნდა იყოს მხოლოდ ისტორიის ცოდნა, უფრო მნიშვნელოვანია მისი ცხოვრებისეულ გაკვეთილად ქცევა. დღეს ჩვენი მთავარი ამოცანაა, შეგვეძლოს ამ თავისუფლების სწორად გამოყენება, დამოუკიდებლად ფიქრი.
ისტორია გვასწავლის, რომ თავისუფლების დაცვა ჩვენი ყოველდღიური საქმეა.
სსიპ თბილისის №214 საჯარო სკოლის მოსწავლეები: მიხეილ ალთუნაშვილი (X კლასი); ნანუკა გათენაშვილი, მანანა წიკლაური (XI კლასი)
ხელმძღვანელი – ირმა გრიგალაშვილი, ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
ლიტერატურა
Indigo. (2023). საბჭოთა ქართული კორუფცია.
https://indigo.com.ge/articles/sabchota-qartuli-korupcia
Kvira.ge. (2021). საბჭოთა სკოლების უცნაური აკრძალვები და რეალობა. https://kvira.ge/677749
Myth Detector. (2024). კომკავშირული აღდგომა — საბჭოთა პროპაგანდა რელიგიის წინააღმდეგ.
https://mythdetector.ge/ka/komsomoluri-aghdgoma-sabtchotha-propaganda-religiis-tsinaaghmdeg/
On.ge. (2018). ფაქტები და ციფრები საბჭოთა ეკონომიკიდან. https://on.ge/story/21846
რუსული პროპაგანდის პირისპირ (2025)
https://www.facebook.com/share/p/1BW1vQ7yQs/
საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია (SOVLAB). (2025) —
https://www.facebook.com/reel/1604488090350470
