ინდირა ნატრიაშვილი
ვლადიმირ კომაროვის თბილისის ფიზიკა-მათემატიკის 199-ე საჯარო სკოლის ფიზიკის მასწავლებელი
ეკოლოგია, კერძოდ კი გარემოს დაბინძურება, 21-ე საუკუნის ნომერ პირველ გლობალურ პრობლემად არის მიჩნეული, რაც, ძირითადად, ადამიანის საქმიანობითაა გამოწვეული. სამყარო, რომელშიც ვცხოვრობთ, ეკოლოგიური სიჯანსაღით ნამდვილად ვერ დაიკვეხნის. ვსუნთქავთ ჰაერს, რომელშიც მენდელეევის მთელი სისტემაა თავმოყრილი, მივირთმევთ გენმოდიფიცირებულ პროდუქტებს და გვგონია, რომ ერთადერთი ადგილი, სადაც თავი დაცულად შეიძლება ვიგრძნოთ, სახლია, თუმცა, როგორც ირკვევა, არც ის ყოფილა სავსებით უვნებელი.
ავეჯი, რომლითაც თავს ვიწონებთ, შესაძლოა მავნე ნივთიერებებით იყოს გამოტენილი; შპალერები, ლამინატი და სხვა საშენი მასალა, რომლითაც სახლია ნაგები, გარდა მავნე ქიმიური მინარევებისა, შესაძლოა რადიაციული გამოსხივების წყაროც აღმოჩნდეს. საშენი მასალებიდან მიღებული დასხივების დოზა იმ საერთო დოზის 60%-ს აღწევს, რომელსაც ადამიანი ჩვეულებრივ პირობებში იღებს გარემოდან…
მოსწავლეებმა უნდა იცოდნენ, თუ რა საფრთხეს უქმნის რადიაცია ჩვენს ჯანმრთელობას, საერთოდ რა არის ის და საიდან მოდის.
რადიაცია არის ენერგიის სახეობა, რომელიც მოძრაობს სივრცეში ან მატერიაში ტალღების ან ნაწილაკების სახით. ეს არის ბუნებრივი მოვლენა, რომელიც ოდითგანვე არსებობს. თუმცა, ტექნოლოგიების მოსვლასთან ერთად, ადამიანი რადიაციას ექვემდებარება სხვადასხვა წყაროდან. ამ სტატიაში განვიხილავთ რადიაციის სხვადასხვა ტიპებს, მათ წყაროებს და გავლენას ცოცხალ ორგანიზმებზე.
მთავარი, რაც უნდა აღინიშნოს, რადიაციასთან დაკავშირებით, არის ის, რომ რადიაცია იყოფა ორ კატეგორიად: მაიონებელი გამოსხივება და არა მაიონებელი გამოსხივება. მაიონებელ გამოსხივებას აქვს საკმარისი ენერგია ატომებიდან ან მოლეკულებიდან ელექტრონების მოსაშორებლად, რაც იწვევს იონიზაციას. მასში შედის ალფა ნაწილაკები, ბეტა ნაწილაკები, გამა სხივები, რენტგენის სხივები და კოსმოსური სხივები. მეორე მხრივ, არამაიონებელ გამოსხივებას არ აქვს საკმარისი ენერგია ატომების ან მოლეკულების იონიზაციისთვის. მასში შედის ულტრაიისფერი (UV) გამოსხივება, ხილული სინათლე, ინფრაწითელი გამოსხივება, მიკროტალღები და რადიოტალღები.
მაიონებელი გამოსხივება წარმოიქმნება რადიოაქტიური დაშლის ან ბირთვული რეაქციების შედეგად. იგი გამოიყენება სამედიცინო დიაგნოსტიკასა და მკურნალობაში, სამრეწველო პროცესებში და ენერგიის წარმოებაში. თუმცა, მაიონებელი გამოსხივების გადაჭარბებულმა ზემოქმედებამ შეიძლება დააზიანოს უჯრედები და გამოიწვიოს კიბო. ალფა ნაწილაკები, რომლებიც შედგება ორი პროტონისა და ორი ნეიტრონისგან, არის მაიონებელი გამოსხივების ყველაზე მავნე სახეობა, ჩასუნთქვისას ან გადაყლაპვისას. ბეტა ნაწილაკებს, რომლებიც წარმოადგენენ მაღალი ენერგიის ელექტრონებს, შეუძლიათ შეაღწიონ კანში და გამოიწვიონ კანის დამწვრობა. გამა და რენტგენის სხივებს შეუძლიათ ღრმად შეაღწიონ სხეულში, დააზიანონ დნმ და გამოიწვიონ მუტაციები, რომლებიც იწვევს კიბოს.
არამაიონებელი გამოსხივება წარმოიქმნება ბუნებრივი და ადამიანის მიერ შექმნილი წყაროებით. იგი გამოიყენება საკომუნიკაციო სისტემებში, მიკროტალღურ ღუმელებში და სამედიცინო თერაპიებში. თუმცა, არამაიონებელი გამოსხივების გადაჭარბებულმა ზემოქმედებამ შეიძლება მავნე გავლენა მოახდინოს ცოცხალ ორგანიზმებზე. მზის ულტრაიისფერმა გამოსხივებამ შეიძლება გამოიწვიოს კანის კიბო და ნაადრევი დაბერება. ხილულმა შუქმა შეიძლება გამოიწვიოს თვალის დაზიანება, თუ მას დიდხანს უყურებთ. ინფრაწითელმა გამოსხივებამ შეიძლება გამოიწვიოს კანის დამწვრობა და თვალების დაზიანება. მიკროტალღურმა ღუმელებმა, ქსოვილის გათბობით, შეიძლება გამოიწვიოს და გამოიწვიოს დამწვრობა და სხვა დაზიანებები.
რადიაციის გავლენა ცოცხალ ორგანიზმებზე დამოკიდებულია რადიაციის სახეობასა და რაოდენობაზე. მაიონებელი გამოსხივების დაბალი დოზები, ზოგადად, უსაფრთხოდ ითვლება, მაგრამ ხანგრძლივმა ექსპოზიციამ შეიძლება გაზარდოს კიბოს განვითარების რისკი. მაღალმა დოზებმა კი შეიძლება გამოიწვიოს რადიაციული დაავადება, რომელიც შეიძლება ფატალურად დასრულდეს. არამაიონებელმა გამოსხივებამ, ასევე ჯანმრთელობის პრობლემები შეიძლება გამოიწვიოს, თუ ექსპოზიცია გადაჭარბებული ან გახანგრძლივებულია. ასე რომ, შეგვიძლია დავასკვნათ – რადიაცია ბუნებრივი მოვლენაა, რომელსაც აქვს როგორც სასარგებლო, ასევე მავნე ზემოქმედება ცოცხალ ორგანიზმებზე. მნიშვნელოვანია გავიგოთ რადიაციის წყაროები, ეფექტი და მივიღოთ ზომები რადიაციის მავნე დონის ზემოქმედების შესამცირებლად. მიუხედავად რადიაციის პოტენციური საფრთხისა, მას ასევე აქვს მრავალი სასარგებლო გამოყენება, განსაკუთრებით სამედიცინო სფეროში. რადიაციული თერაპია არის მაღალი ენერგიის გამოსხივების გამოყენება კიბოს უჯრედების მოსაკლავად. რენტგენი და სხვა მსგავსი ტექნიკა ასევე გამოიყენება სხვადასხვა დაავადების დიაგნოსტიკისთვის, რაც პრობლემის ადრეული გამოვლენისა და მკურნალობის საშუალებას იძლევა. გარდა ამისა, რადიაცია გამოიყენება სამედიცინო აღჭურვილობის სტერილიზაციაში, სამრეწველო და ენერგიის წარმოების პროცესებში, როგორიცაა ატომური ელექტროსადგურები, რომლებიც გამოიმუშავებენ ელექტროენერგიას კონტროლირებადი ბირთვული რეაქციების მეშვეობით. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს რისკები, რომლებიც დაკავშირებულია ბირთვული ენერგიის წარმოებასთან, მას აქვს პოტენციალი უზრუნველყოს სუფთა ენერგიის საიმედო წყარო, რომელიც შეამცირებს სათბურის გაზების გამოყოფას და ებრძვის კლიმატის ცვლილებას.
დასასრულ, რადიაციის აქტუალობა რთული და მრავალმხრივი საკითხია, რომელიც მოითხოვს მისი ეფექტებისა და გამოყენების ყოვლისმომცველ გაგებას. რადიაციას უკავშირდება მნიშვნელოვანი წინსვლა მედიცინაში, ინდუსტრიაში და ენერგიის წარმოებაში. იმის გამო, რომ ჩვენ ვაგრძელებთ რადიაციაზე დაფუძნებულ აპლიკაციებზე დაყრდნობას, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს უსაფრთხოების ზომების პრიორიტეტულობას და საგანგებო მზადყოფნას, რათა მინიმუმამდე დავიყვანოთ რადიაციის ზემოქმედებასთან დაკავშირებული რისკები.
გამოყენებული ლიტერატურა:
ზ.როსტომაშვილი, მ. ჭაბაშვილი – „ზოგი რამ რადიაციაზე“. თბ., 2021
ლ. ჭელიძე, ა. ჭირაქაძე, გ. ჯაფარიძე – „პროტონული თერაპია“
