ბავშვის განვითარება რამდენიმე სფეროს ურთიერთკავშირით ხორციელდება და ჰოლისტური ფორმით მიმდინარეობს. როგორც ვიცით, ბავშვის განვითარების სფეროებია: მსხვილი, ნატიფი მოტორული და სენსორული განვითარება, შემეცნებითი, ადაპტური, სოციალურ-ემოციური და სოციალურ-კომუნიკაციური განვითარება. განვითარებას მისი სტანდარტი აქვს, მაგრამ ხშირად ეს პროცესი ასე სწორხაზოვნად არ მიმდინარეობს. მაგალითად, ვიცით რომ 1 წლის (1 წლის და 2 თვის) ასაკის ბავშვს უნდა შეეძლოს დამოუკიდებლად რამდენიმე ნაბიჯის გადადგმა, ცდილობს კოვზის ხელით დაჭერას, ზის დამოუკიდებლად და ფურცლავს წიგნს, უნდა ამბობდეს რამდენიმე სიტყვას – მამა, დედა, ბაბა და ა.შ., მაგრამ შეიძლება ეს პროცესი დაგვიანებულად დადგეს რომელიმე ბავშვის ცხოვრებაში. ყველა ბავშვის განვითარება ინდივიდუალურად მიმდინარეობს, ამდენად მშობელს და ბავშვთან დაკავშირებულ პირებს დიდი ყურადღება და დაკვირვება მართებთ.
როცა ბავშვის განვითარება რამდენიმე სფეროში არ შეესაბამება მის ასაკობრივ მოთხოვნებს, ჩნდება ეჭვი განვითარების შეფერხების შესახებ. განვითარების შეფერხება ბავშვის განვითარების მდგომარეობაა, რომელიც სწორი და დროული ინტერვენციით შეიძლება სრულად კორექტირდეს.
განვითარების შეფერხების დიაგნოზს სხვაგვარად „ინტელექტუალური დარღვევა“ ეწოდება, განსხვავება მხოლოდ ასაკშია, 5 წლამდე ბავშვის მდგომარეობის დიაგნოსტირებისას ვიყენებთ ტერმინს – „განვითარების შეფერხება“, ხოლო 5 წლის ასაკის ზემოთ – „ინტელექტუალურ დარღვევას“.
განვითარების შეფერხება ადრეულ ბავშვობაშიც თვალსაჩინოა. ის ვლინდება ინტელექტუალური და ადაპტური სფეროს განვითარების დეფიციტით. ინტელექტუალური სფერო ბავშვის მიერ ისეთი პროცესების განხორციელებას გულისხმობს, როგორიცაა: საგნების აღქმა, პრობლემის გადაჭრა, მსჯელობა და დასკვნის გაკეთება, სინთეზი და ანალიზი — საგნების გარკვეული კრიტერიუმებით დახარისხება და/ან პირიქით, მათი გაერთიანება რაიმე ნიშნით ან ფიზიკური მახასიათებლით. ინტელექტუალური სფერო, ასევე, გულისხმობს წარმოსახვითი და აკადემიური უნარების განვითარებას.
ადაპტური სფერო გულისხმობს ისეთ აქტივობებს, რომელიც აუცილებელია ბავშვის დამოუკიდებელი ცხოვრების, ფუნქციონირებისა და განვითარებისთვის, მაგალითად: დამოუკიდებლად კვება, ტუალეტის უნარ-ჩვევის დამოუკიდებლად განხორციელება, ჰიგიენა და თვითმოვლა, ისეთი პრაქტიკული უნარები, როგორიცაა: გახდა-ჩაცმა, სოციალური წესების ცოდნა სხვადასხვა გარემოსა და სიტუაციაში, წერა-კითხვა, ფულის და დროის კონცეფციების გამოყენება და ა.შ.
როგორც უკვე ვთქვით, 5 წლის ასაკის ზემოთ ისმევა დიაგნოზი „ინტელექტუალური დარღვევა“, რომელსაც სხვადასხვა სახეები აქვს: მსუბუქი, საშუალო, მძიმე და ღრმა. ინტელექტუალური დარღვევის სახეებს შორის განსხვავება გულისხმობს ინტელექტუალური და ადაპტური განვითარების შეფასებას და მის საფუძველზე კატეგორიზაციას.
რა არის ის პირველი ნიშნები, რომლის საფუძველზეც შეგვიძლია მივიტანოთ ეჭვი განვითარების შეფერხებასთან დაკავშირებით? როცა ბავშვი 2 წლამდე აგვიანებს მოტორულ აქტივობებს – ჯდომას, ხოხვას, დგომას და სიარულს; როცა ბავშვს არ გააჩნია მცირე ლექსიკური მარაგიც კი და არ საუბრობს; როცა სახეზეა კონცენტრაციის და აღქმის სირთულეები; ვლინდება ემოციური და ქცევითი სირთულეები და სოციალური წესების გაგების სირთულე; ვერ ითვისებს თვითმოვლის უნარებს და მშობლებზეა დამოკიდებული.
მშობლები ხშირად სვამენ კითხვას იმ მიზეზების შესახებ, თუ რატომ ხდება „განვითარების შეფერხება“ ბავშვებში. ერთი კონკრეტული მიზეზი არ არსებობს, ხშირად ეს მდგომარეობა გამოწვეულია სხვადასხვა გარემო ფაქტორებით – გენეტიკური, დაბადების დროს თავის ტრავმული დაზიანებით, სხვადასხვა ინფექციური დაავადებების გადატანის შედეგად და ა.შ.
საფუძვლიანი ეჭვის გაჩენის შედეგად, მშობელმა, პირველ რიგში, უნდა მიმართოს პედიატრს, რომელიც გადაამისამართებს მშობელს ფსიქიატრთან, ინტელექტუალური და ადაპტური ქცევის შესაფასებლად, რომელიც საბოლოოდ სვამს დიაგნოზს. ფსიქიატრი ბავშვის ინტელექტუალურ შეფასებას ახორციელებს სტანდარტიზებული შეფასების ტესტებით, როგორიცაა: „ვექსლერის ინტელექტის ტესტი“, სტენფორდ-ბინეს ინტელექტის სკალები, ხოლო ადაპტური ქცევის შეფასება კი ხორციელდება „ვაინლენდის ადაპტური ქცევის შეფასების სკალებით“. ფსიქიატრი ასევე იყენებს დაკვირვების და მშობელთან გასაუბრების/ინტერვიუს მეთოდსაც. საბოლოოდ კი, შედეგების გაანალიზებით და ბავშვის ჰოლისტური შეფასებით, ისმევა დიაგნოზიც.
გავიხსენოთ თუ როგორ ვითარდება ბავშვის აზროვნება ასაკის შესაბამისად. პიაჟეს მიხედვით, ბავშვი 0-2 წლამდე გადის სენსომოტორულ სტადიას, სადაც წამყვანი მისი შეგრძნებები და მოტორული აქტივობებია. ბავშვი სამყაროს რეფლექსური მოძრაობებით და შეგრძნებებით შეიმეცნებს. ტაცება თუ წოვის ქცევის პატერნი მისი რეფლექსებია, ხოლო სურვილი, რომ სათამაშოები „დავაბრახუნოთ მაგიდაზე“, პირში ჩავიდოთ, გადავაგდოთ და გავიგოთ რა მოუვა საგანს, აძლევს მას საშუალებას, მიიღოს ინფორმაცია საგნების თვისებების შესახებ, მაგ: რომელიმე საგანი რბილია, რომელიმე – მაგარი, ზოგი ტკბილია, ზოგი – მჟავე და ა.შ.
2-4 წლამდე ბავშვში ცნებამდელი აზროვნება ვითარდება. ამ პერიოდში იგი იწყებს სიმბოლურ აზროვნებას – მეტყველებას. ენა ხომ გარკვეული სიმბოლოებით გამოიხატება, შესაბამისად, ბავშვი საკუთარ მოთხოვნილებებსა და სურვილებს სიმბოლურად, ანუ სამეტყველო ენით გვაგებინებს. მაგრამ მისი სიტყვები არ გულისხმობს ცნებებს, მხოლოდ მოტორულ აქტივობებთანაა მიბმული. მაგალითად, ბავშვი ხვდება, რომ ყველაფერს ვერ მისწვდება, ყველაფერს თვითონ ვერ გააკეთებს, ამიტომ მეტყველების საშუალებით მეტად ადვილად და სწრაფად იღებს სასურველს. მათი ლოგიკა „ტრანსდუქციურია“ – როცა დასკვნა კერძო შემთხვევიდან ისევ კერძოზე კეთდება. მაგ: თუ ქათამი დებს კვერცხს და პინგვინმაც დადო კვერცხი, ქათამი და პინგვინი იდენტურია მისთვის. ამ ასაკის ბავშვისთვის დამახასიათებელია ეგოცენტრიზმი – ის მხოლოდ საკუთარი პოზიციიდან უყურებს მოვლენებს. ამ პერიოდში მნიშვნელოვანია, მშობლებმა მაქსიმალურად ჩართონ ბავშვი სხვადასხვა ბავშვთან კომუნიკაციაში, სხვადასხვა სიტუაციაში, სადაც მოუწევს სხვისი პოზიციის გათვალისწინება და სხვისი მოთხოვნების გაგება. ეს შეიძლება უბრალოდ ცხოველიც იყოს, რომელსაც ბავშვი საკვებს მისცემს და მოუვლის.
4-7 წლამდე კი, ვითარდება „ინტუიტიური აზროვნება“. ბავშვის აზროვნება მეტად ლოგიკური და მიზეზ-შედეგობრივი ხდება, მაგრამ მისთვის მნიშვნელოვანია, ყველაფერი თვალსაჩინო იყოს. რა იგულისხმება ამაში? ბავშვისთვის არსებობს ის, რასაც ხედავს. ამიტომ, როცა მას პრეაკადემიური უნარებისთვის ვამზადებთ, რაც მარტივ მათემატიკურ გამოთვლებსაც გულისხმობს, მნიშვნელოვანია ყველაფერი თვალსაჩინო იყოს, დაითვალოს ყოველდღიური საგნები, სათამაშოები, ხილი, ბოსტნეული და ა.შ. არ შემოიფარგლოთ მხოლოდ ციფრებით.
ამ ასაკში ბავშვებს ხშირად უჭირთ საგნების კატეგორიზაცია და მათი მახასიათებლების დალაგება თანმიმდევრულად. ასევე უჭირთ იმის გაგება, რომ ერთ საგანს შესაძლოა სხვადასხვა მახასიათებელი ჰქონდეს. მაგალითად: ყვითელი ბურთი – ყვითელიცაა, მრგვალიცაა, რბილიც და მსუბუქიც. ამ თვისებებს ბავშვი მრავალფეროვანი საგნებით მანიპულაციისა და საინტერესო კოგნიტური თამაშების საფუძველზე ითვისებს. ხშირად ეთამაშეთ ბავშვს მის გარშემო არსებული საგნებით, მაგალითად: დაალაგეთ სახლი, საკვები სამზარეულოში შეიტანეთ, დასაბანი საშუალებები სააბაზანოში, ტანსაცმელი კარადაში და ა.შ. ამით ბავშვი ხვდება, რომ საგნები გარკვეული ფუნქციური კრიტერიუმებით წყვილდება და კატეგორიზდება.
რაც შეეხება ადაპტურ განვითარებას, ამაზე ზრუნვა მშობლებს ბევრად ადრე შეუძლიათ დაიწყონ. მაგალითად, დამოუკიდებლად კვების ხელშეწყობა, ჯერ კიდევ 1 წლამდე ასაკში, საკუთარი საწოვარას დაჭერით იწყება. 1 წლის შემდეგ კი, დამოუკიდებლად კოვზის გამოყენებით და დამოუკიდებლად წყლის ბოთლის აღება/დაჭერით.
ტუალეტის უნარ-ჩვევაზე მუშაობა შეგიძლიათ 2-3 წლიდან დაიწყოთ. შესაძლოა ბავშვი ამ დროს სრულად დამოუკიდებლად ვერ ახორციელებდეს ტუალეტის მომსახურებას, მაგრამ მნიშვნელოვანია ნელ-ნელა შევამციროთ დახმარება, სანამ იგი დამოუკიდებლად არ შეძლებს თვითმომსახურებას.
18 თვიდან უკვე შეგიძლიათ ბავშვს ასწავლოთ გახდა, მაგალითად, მოიხადოს ქუდი, გაიხადოს ფეხსაცმელი და ა.შ. ეს მისთვის მარტივი და სახალისო გასაკეთებელი იქნება. მნიშვნელოვანია, ბავშვი მონაწილეობდეს დილის რუტინაში, რომელიც მოიცავს ხელ-პირის დაბანას და კბილების გახეხვას. თუ დასაწყისში მას უჭირს მოქმედებების დამახსოვრება, შეგიძლიათ პატარა ნაბიჯებად დაჰყოთ და ნელ-ნელა შეახსენოთ, ასევე, გამოიყენოთ ვიზუალური ბარათები, სადაც კარგად ჩანს მოქმედებების თანმიმდევრობა.
იმისათვის, რომ ბავშვებმა შეძლონ სოციალური წესებისა და პირობების ათვისება მარტივად, მნიშვნელოვანია მათი სოციალიზაცია სხვადასხვა გარემოში, უპირველესად კი ეს არის ბაღი. ბაღში ბავშვი სწავლობს სხვადასხვა სოციალურ უნარებს – სხვების აზრის გათვალისწინებას, ჯერის/რიგის დაცვას, ბავშვებთან თამაშს და კომუნიკაციას, მათთვის ნივთების გაზიარებას, მათი პოზიციების აღქმას და გაგებას. ბაღი, ასევე, ეხმარება ბავშვს შემდეგ საგანმანათლებლო საფეხურზე – სკოლის გარემოსთან ადაპტაციაში. ასევე მნიშვნელოვანია სხვადასხვა სოციალური სიტუაციები იმისათვის, რომ მან მარტივად აითვისოს ენა და გრამატიკული წესები. ბაღი სწორედ ამის საშუალებას გვაძლევს, აქ სწავლობენ დიალოგის და კითხვა-პასუხის უნარ-ჩვევებს, როგორ მიმართონ მასწავლებელს და როგორ მიმართონ თანატოლს.
გარდა მშობელთა ჩართულობისა, განვითარების შეფერხების მქონე ბავშვები იღებენ შესაბამის თერაპიულ ჩარევასაც, როგორიცაა, მაგალითად, სახელმწიფო პროგრამა „ბავშვთა ადრეული ინტერვენცია“, „ქცევის თერაპია-ABA“ და, საჭიროებისამებრ, სენსორულ და სხვა თერაპიასაც.
იქიდან გამომდინარე, რომ 6 წლამდე ბავშვის განვითარება მნიშვნელოვანი პერიოდია ინტერვენციისთვის, დროული ჩარევა და მიზანმიმართული მუშაობა ეხმარება მას, დაეწიოს ასაკის შესაბამის განვითარებას და გამოიმუშაოს დეფიციტური უნარები.
სოფო მელაძე ბავშვთა ადრეული განვითარების სპეციალისტი, განათლების ფსიქოლოგი
ბიბლიოგრაფია: მანანა მელიქიშვილი, რიდერი „განვითარების თეორიები“; განათლების და მეცნიერების სამინისტრო, გზამკვლევი „მოტორული შეზღუდვის მქონე მოსწავლეთა ხელშეწყობა“; განათლების და მეცნიერების სამინისტრო, „ინტელექტუალური დარღვევის მქონე მოსწავლეთა ხელშეწყობა“; მანანა მელიქიშვილი, „ჟან პიაჟეს კოგნიტური განვითარების თეორია“; მზია წერეთელი, რიდერი „განვითარების ფსიქოლოგია“.
