თეონა არახამია, სპეციალური განათლების მაგისტრი, 84-ე საჯარო სკოლის სპეციალური მასწავლებელი, მასწავლებლის სახლის ტრენერ-კონსულტატი ინკლუზიური განათლების მიმართულებით, რეგიონული სასწავლო ტურის სუპერვიზორი და სახალხო დამცველის აპარატის პროექტის — „ინკლუზიური განათლების მონიტორინგის“ სპეციალური მასწავლებელი.
ნაბიჯი ინკლუზიური განათლებისკენ
დიდი ხანი არ არის, რაც ჩვენს ქვეყანაში ინკლუზიური განათლება დაინერგა და არც მე მქონდა ვრცელი ინფორმაცია მის შესახებ. როდესაც ფილოლოგიაში ბაკალავრის ხარისხი მომანიჭეს, მონაწილეობა მივიღე პროექტში „ქართული ენა მომავალი წარმატებისთვის“, რომლის ფარგლებშიც ჯავახეთში ქართულს ვასწავლიდი არაქართულენოვან სკოლაში. იქ იყვნენ მოსწავლეები, რომელთაც ჰქონდათ სხვადასხვა სახის სირთულეები, მაგრამ არც ამის აღიარება და არც სათანადო მიდგომების გამოყენება არ ხდებოდა. სწორედ ამის შემდეგ დავინტერესდი ინკლუზიური განათლებით. პრაქტიკულად, მხოლოდ ის ვიცოდი, რომ ამ მიმართულებით პირველ ნაბიჯებს დგამდა ჩვენი განათლების სისტემა და გადავწყვიტე, მეც შემეტანა პატარა წვლილი ინკლუზიური განათლების შენებაში. როგორც კი თბილისში დავბრუნდი, ჩავაბარე მაგისტრატურაზე — სპეციალური განათლების მიმართულებით და პირველი კურსიდან ვმუშაობ სპეციალურ მასწავლებლად, ვცდილობ, ხელი შევუწყო საქართველოში ინკლუზიური განათლების განვითარებას.
ამჟამად მასწავლებლის სახლის ტრენერ-კონსულტანტი ვარ და ინკლუზიურ განათლებაში ვუკითხავ მასწავლებლებს ტრენინგ-მოდულს. ამავდროულად, ჩართული ვარ პროექტში „რეგიონული სასწავლო ტური სპეციალური მასწავლებლებისთვის“ — ერთ-ერთი სუპერვიზორი ვარ. ტურის მიზანია, რეგიონში მომუშავე სპეციალურ მასწავლებელთა ვიზიტი თბილისის წარმატებული ინკლუზიური პრაქტიკის მქონე სკოლებში და მათი პრაქტიკის გაზიარება.
ქვეყანაში სპეციალური მასწავლებლების დეფიციტია
სისტემას, უბრალოდ, არ ჰყავს საჭირო რაოდენობის შესაბამისი კვალიფიკაციის მქონე კადრი, ამიტომ სხვა სპეციალობის მქონე მასწავლებლები ან ფსიქოლოგები იწყებენ მუშაობას ამ პოზიციაზე, რომლებსაც, სამწუხაროდ, გამოცდილება და შესაბამისი ცოდნა არ აქვთ. განსაკუთრებით რთულადაა საქმე რეგიონებში, რადგან იქ მომუშავე სპეცმასწავლებლების უმეტესობას ჯერ კიდევ არ აქვს გავლილი შესაბამისი ტრენინგი, არ იციან რა პრინციპებითა და მეთოდებით იმუშაონ, მუხედავად იმისა, რომ ნაწილი, წლებია, სკოლაში მუშაობს. სწორედ რეგიონული სასწავლო ტური, რომელზეც ზემოთ ვისაუბრე, აძლევთ მათ საშუალებას, ნახონ როგორ მუშაობენ გამოცდილი და წარმატებული პრაქტიკის მქონე მასწავლებლები, რა ეტაპებს გავდივართ, როგორ ვავსებთ დოკუმენტაციას, როგორ ვახდენთ კლასში სსსმ მოსწავლეთა ინტეგრაციას და როგორ ვმუშაობთ რესურსოთახში მოსწავლის შეფასებისას ან მისი აკადემიური, კოგნიტური თუ ფუნქციური უნარების განვითარებაზე. სპეცმასწავლებლების ნაწილს თეორიული ცოდნა აქვს, მაგრამ, როცა პრაქტიკაში აჩვენებ ამ ყველაფერს, ბევრად მეტი შედეგი აქვს. თავადაც ამბობენ, რომ რეგიონულ ტურზე სულ სხვა კუთხით დაინახეს ინკლუზიური განათლება, მიხვდნენ რა არის სპეციალური მასწავლებლის, საგნის მასწავლებლის თუ დამრიგებლის ფუნქციები, კარგად გაერკვნენ, როგორ შეიძლება იმუშაონ სსსმ მოსწავლესთან. მეტიც, გეგმავდნენ, რომ ჩასვლისთანავე დაიწყებდნენ თავიანთ სკოლებში ინკლუზიური განათლების რეორგანიზებას.
სპეციალური მასწავლებლის ერთი დღე
ჩემი ყოველი დღე ძალიან დატვირთულია — 7 საათზე ვდგები, რომ 9-ზე სკოლაში ვიყო, სადაც 10 სხვადასხვა საჭიროების მქონე მოსწავლე მხვდება. ზოგიერთ მათგანს ინდივიდუალურ ასისტირებას ვუწევ, ზოგს გაკვეთილზე ვესწრები, ზოგთანაც რესურსოთახში ვმუშაობ სხვადასხვა უნარების განვითარებაზე. ვთანამშრომლობ მასწავლებლებთან და მშობლებთან — განვიხილავ მოსწავლის ძლიერ და სუსტ მხარეებს და, საჭიროების შემთხვევაში, რეკომენდაციებს ვაძლევ.
შემდეგ ერთი სკოლიდან მეორეში მივდივარ და იქაც იმავე რეჟიმში მიწევს მუშაობა.
5-6 საათისთვის ვასრულებ სკოლაში მუშაობას და შემდეგ, ხან მასწავლებლის სახლში ვარ, ხანაც სხვადასხვა პროექტის შეხვედრებზე. სახლში, ძირითადად, საღამოს 10-11 საათზე მივდივარ, რის შემდეგაც ვიწყებ მეორე დღისთვის მასალების — სავარჯიშოების, გეგმების, პრეზენტაციების, ანგარიშების — მზადებას. ღამის 3-4 საათზე კი, ლეპტოპთან როცა ჩამთვლემს, მშობლები დახურავენ და გადადებენ ხოლმე გვერდზე, მე კი დილით ისევ მაღვიძარა მაღვიძებს და ციფერბლატზე ისევ 07:00 საათია.
სირთულეები
ზოგადად, ინკლუზიურ განათლებაში ბევრი სირთულეა, უპირველესი — დაბალი ანაზღაურება. სწორედ ამის გამო ხდებოდა გამოცდილ სპეციალურ მასწავლებელთა სკოლიდან გადინება და კერძო სექტორში ან სხვა სფეროში დასაქმება. ამის თაობაზე არაერთი მოთხოვნა გვქონდა ალექსანდრე ჯეჯელავასთან, რომელიც არანაირ რეაგირებას არ ახდენდა. საბოლოოდ, ჩვენთან შეხვედრის ინიციატივა მიხეილ ჩხენკელმა გამოიჩინა. შევხვდით და ვესაუბრეთ ინკლუზიაში არსებულ სირთულეებზე და როგორც ხედავთ, შედეგსაც მივაღწიეთ — სპეცმასწავლებლებს მასწავლებლის სტატუსი მოგვენიჭა და ანაზღაურებაც გაგვეზარდა. ახლა ველოდებით სქემის შემუშავებას.
თავისთავად, ინკლუზიურ განათლებაში ერთ-ერთი სირთულე არაკვალიფიციური კადრია — სპეცმასწავლებლის ვაკანსიებს უმეტესად ფსიქოლოგები ან სხვა საგნის მასწავლებლები იკავებენ ისე, რომ მათი წინასწარ მომზადებაც კი არ ხდება. სამწუხაროდ, სპეციალურ მასწავლებელს მხოლოდ სკოლაში მუშაობის დაწყების შემდეგ შეუძლია გადასამზადებელი ტრენინგის გავლა. ფაქტობრივად, გამოუცდელ კადრს უწევს სკოლაში მუშაობის დაწყება, რასაც, საბოლოოდ, დიდ სირთულესთან მივყავართ. ამიტომ, ვფიქრობ, განათლების სისტემამ უნდა იზრუნოს შესაბამისი კადრების წინასწარ გადამზადებაზე, წინააღმდეგ შემთხვევაში, კიდევ დიდი ხანი არ ამაღლდება ინკლუზიური განათლების ხარისხის დონე საქართველოში.
ზოგჯერ, ისეც ხდება, რომ სკოლის ადმინისტრაციას — დირექტორს არ აქვს შესაბამისი ინკლუზიური ხედვა, რაც ამ პროცესის ჯანსაღ განვითარებას უშლის ხელს. ამას ემატება საგნის მასწავლებელთა მწირი გამოცდილება თუ მიმღებლობა. მართალია, ეტაპობრივად საგნის მასწავლებლებსაც ატრენინგებენ ინკლუზიური განათლების მიმართულებით, მაგრამ, სამწუხაროდ, ხშირად პრაქტიკაში გადატანას ვერ ახდენენ. ამის მიზეზი ისიც არის, რომ მათ შესაბამისი ხედვა არ აქვთ და ისიც, რომ სსსმ მოსწავლესთან მუშაობა გაკვეთილზე დამატებით შრომას მოითხოვს და აღარ სურთ ზედმეტად თავის დატვირთვა. ამის გამო, ხშირად, სპეციალურ მასწავლებელს უთანხმოება აქვს საგნის მასწავლებლებთან, მას გამუდმებით უწევს მოსწავლის უფლებების დაცვა.
ვფიქრობ, ამ მიმართულებით, კარგი იქნება სკოლებში ინკლუზიური განათლების მუდმივი მონიტორინგის წარმოება. დარწმუნებული ვარ, ეს მასწავლებლებსა თუ ინკლუზიური განათლების სპეციალისტებს გზიდან გადახვევის საშუალებას აღარ მისცემს.
როგორც ხედავთ, ინკლუზიურ განათლებაში ბევრი სირთულეა — არც ანაზღაურებაა დიდი, სამუშაოც ბევრია, მაგრამ ჩემთვის სწორედ ეს სირთულეებია გამოწვევა, ხოლო წარმატება — ის თითოეული პატარა ნაბიჯი, რასაც ეტაპობრივად ვაღწევ ამ მიმართულებით. მე ის სპეციალური მასწავლებელი ვარ, რომელიც, ყველაფრის მიუხედავად, სფეროში ვრჩები და ვცდილობ შევცალო ის, რაც არ მომწონს და ამისათვის დროსა და ენერგიას არ ვიშურებ!
„ჩვენ დავიბადეთ ერთმანეთისგან განსხვავებულები, მაგრამ თანასწორუფლებიანები“
საზოგადოების დამოკიდებულება შეზღუდული შესაძლებლობის თუ სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე პირთა მიმართ, ძირითადად, არაჯანსაღია, ცნობიერება — დაბალი, რადგან ინფორმირებულობის ნაკლებობაა. ხშირად ყოფილა შემთხვევა (როგორც ჩემს სკოლაში, ასევე სხვა სკოლებში — თბილისსა თუ რეგიონებში), რომ მშობლებს უარი უთქვამთ მოსწავლის შეფასებაზე. ძირითად მიზეზად კი, იმას ასახელებენ, რომ არ სურთ მათ შვილს სსსმ მოსწავლის სტატუსი ჰქონდეს. ამბობენ, რომ ეს ცუდად აისახება სწავლაზე, შემდგომში — დასაქმებაზე. მიიჩნევენ, რომ ეს სტატუსი სამუდამოა და მოსწავლეს „დამღასავით“ მიჰყვება მთელი ცხოვრება. ასე იმიტომ ფიქრობენ, რომ შესაბამისი ინფორმაცია არ აქვთ ამ საკითხთან დაკავშირებით. სამწუხაროდ, ხშირად, სპეციალისტებიც ვერ აწოდებენ სწორად ამ თემას. არადა, მშობელი იმდენადაა დარწმუნებული მის სისწორეში, რომ აზრს აღარც იცვლის. ზოგჯერ გარშემომყოფების, მეზობლების, ნათესავებისაც ერიდებათ, იმაზე უფრო მეტად ფიქრობენ, რას იტყვიან ისინი? ამ ყველაფერს იქამდე მივყავართ, რომ მშობელი არ აღიარებს შვილის საჭიროებას და მაღალი მოლოდინი აქვს მის მიმართ. აქედან გამომდინარე, ვერც შესაბამის დახმარებას უწევს. საბოლოო ჯამში კი, ისევ ბავშვი ზარალდება, რადგან ეს დამოკიდებულება ცუდად აისახება მის განვითარებაზე.
ინფორმაციის ნაკლებობისა და დაბალი ინტეგრაციის ბრალია ისიც, რომ ზოგჯერ მასწავლებლებიც და საზოგადოების უმეტესობა შიშით ან სიბრალულით უყურებენ სსსმ და შშმ მოსწავლეებს, რაც ერთმნიშვნელოვნად არასწორია. არც მომეტებული მზრუნველობაა მიზანშეწონილი და არც სიბრალული. უნდა გვესმოდეს, რომ ყველანი განსხვავებულები ვართ ჩვენი შესაძლებლობით: ზოგს სიმღერა არ შეუძლია, ზოგს — ხატვა, ზოგს სიარულის ან მეტყველების სირთულე აქვს, ზოგს — სწავლის. რომელი მათგანი იქნება ტიპური მოსწავლე? ან ვინ განსაზღვრავს რა არის ნორმა? თითოეული ჩვენგანი განსხვავებულია და ყველას, მათ შორის მეც, გვაქვს კონკრეტული სირთულეები, რაშიც შეიძლება დაგვჭირდეს გარემოს მორგება ან ვინმეს დახმარება. სწორედ ამიტომ უნდა მივიღოთ ერთმანეთი ისეთები, როგორებიც ვართ, გავუწიოთ დახმარება, თუკი ამის საჭიროებაა და მოვეპყროთ, როგორც თანასწორს.
ინკლუზიის ამომავალი დებულებაც სწორედ ესაა — „ჩვენ დავიბადეთ ერთმანეთისგან განსხვავებულები, მაგრამ თანასწორუფლებიანები“.
იმისათვის, რომ საზოგადოების ცნობიერება ამაღლდეს და მიმღებლობა გაიზარდოს, სახელმწიფომ აქტიურად უნდა აწარმოოს საინფორმაციო კამპანია. მართალია, ბოლო წლებში სხვადასხვა ღონისძიებები ტარდება ამ მიმართულებით და, წინა წლებთან შედარებით, მიმღებლობაც გაიზარდა, მაგრამ, როგორც ჩანს, ეს საკმარისი არ არის. ამ მიმართულებით ჯერ კიდევ ბევრი სამუშაოა. არც მხოლოდ მასწავლებლების და დირექტორების დატრენინგებაა საკმარისი, რადგან მშობლების გადამზადებაც ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც სხვა სპეციალისტების — მოსწავლე, ძირითადად, მშობელთანაა და მხოლოდ ზოგადი რეკომენდაციები, რომელსაც სპეციალისტები აძლევენ, არასაკმარისია.
როგორ მოვიქცეთ, თუკი კლასში სსსმ ან შშმ მოსწავლე გვყავს
დიდი ხანია, რაც ხვადასხვა პროექტში ვარ ჩართული, ვატარებ ტრენინგებს მთელი საქართველოს მასშტაბით, ასევე, სახალხო დამცველის აპარატის პროექტის ფარგლებში, ვატარებ ინკლუზიური განათლების მონიტორინგს სკოლებში. შესაბამისად, დაახლოებით, ვიცი რა სირთულეები აქვთ სპეციალურ მასწავლებლებს. ამიტომ, მათ რამდენიმე რჩევას მივცემ:
- კარგად გაეცანით თქვენს ფუნქცია-მოვალეობებს და თავიდანვე წარუდგინეთ ისინი საგნის მასწავლებლებსაც, თუნდაც, პრეზენტაციის სახით, რომ ყველამ იცოდეს ვის რა ფუნქცია აკისრია სკოლაში. ხშირადაა შემთხვევა, როდესაც საგნის მასწავლებლებმა არ იციან თავიანთი და სპეციალური მასწავლებლის ფუნქცია-მოვალეობანი სსსმ მოსწავლეებთან მიმართებაში, რაც არასწორი მიმართულებით მუშაობას განაპირობებს;
- აუცილებლად გაწერეთ რესურსოთახში სსსმ მოსწავლეებთან მუშაობის განრიგი;
- წლის დასაწყისშივე შეადგინეთ სპეციალური მასწავლებლის რესურსოთახში მუშაობის გეგმა თითოეული სსსმ მოსწავლისათვის, მათი საჭიროების მიხედვით;
- პერიოდულად განაახლეთ რესურსოთახში არსებული რესურსები, სამსახურეობრივი ბარათით მიმართეთ ადმინისტრაციას რესურსების საჭიროების შესახებ;
- სიფრთხილით მოეკიდეთ მოსწავლის გაკვეთილიდან გამოყვანას, ნუ გააკეთებთ ამას საჭიროების გარეშე. სჯობს, გაკვეთილების შემდეგ იმუშაოთ რესურსოთახში უნარების გაუმჯობესებაზე, ვიდრე კონკრეტული გაკვეთილის გაცდენის ხარჯზე;
- დაესწარით გაკვეთილებს არა მარტო დახმარების, არამედ მონიტორინგის მიზნით.
- გაკვეთილზე დასწრებისას, გამოიყენეთ დაკვირვების რუბრიკები და გაკვეთილის ბოლოს, მიეცით მასწავლებლებს უკუკავშირი — ერთობლივად გააანალიზეთ გაკვეთილი, მისი ძლიერი და სუსტი მხარეები და მიეცით რეკომენდაციები;
- იმუშავეთ მასწავლებლებთან ადაპტირებული გაკვეთილის გეგმის შედგენასა და შემდგომ, დაგეგმილი გაკვეთილის ჩატარებაზე. აღნიშნულით, კარგად ხვდებიან მასწავლებლები, როგორ ჩართონ სსსმ მოსწავლე, მისი შესაძლებლობის მიხედვით, გაკვეთილის სამივე ფაზაში;
- გქონდეთ ხშირი ურთიერთობა მშობლებთან და მიეცით მათ უკუკავშირი თუ საჭირო რეკომენდაციები;
- რეალურად გამართეთ ისგ შეხვედრები და ხელი შეუწყვეთ ყველა წევრის დასწრებას;
- იმუშავეთ ცნობიერების ამაღლებაზე — ამ მიმართულებით ჩაატარეთ საინფორმაციო შეხვედრები და ღონისძიებები სასკოლო მასშტაბით როგორც საგნის მასწავლებლებთან, ასევე სხვადასხვა ასაკის მოსწავლეებთან და მშობლებთან;
- დაიცავით მოსწავლეთა უფლებები და ასწავლეთ მათაც რისი უფლება აქვთ, როგორ დაიცვან თავი;
- ბოლოს, გვახსოვდეს, რომ ინკლუზიური განათლება ახლა დგამს პირველ ნაბიჯებს, ამიტომ ვეცადოთ, ჩვენც შევიტანოთ წვლილი მის განვითარებაში და ხელი შევუწყოთ პოზიტიური ცვლილებების წამოწყებას.
ესაუბრა ლალი ჯელაძე
