Rafail Süleymanov
2016-cı ildə İvane Cavaxişvili adına Tbilisi Dövlət Universitetinin Dəqiq və Təbiət Elmləri fakültəsini biologiya üzrə bakalavr dərəcəsi ilə bitirib; 2024-cü ildə isə İlia Dövlət Universiteti, Biznes, Texnologiya və Təhsil Fakültəsi, Magistratura Proqramı – Təhsil İdarəçiliyini; Saqareco Bələdiyyəsinin İormuqanlı İctimai Məktəbində biologiya müəllimidir; Baş müəllim statusu var.
რაფაილ სულეიმანოვი
2016 წელს დამთავრებული აქვს ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის, ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტის ბიოლოგიის ბაკალავრი; 2024 წელს – ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბიზნესის, ტექნოლოგიისა და განათლების ფაკულტეტის სამაგისტრო პროგრამა – განათლების ადმინისტრირება; საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის სოფელ იორმუღანლოს საჯარო სკოლის ბიოლოგიის უფროსი მასწავლებელი
რა როლი აქვს თანამედროვე სკოლას მოსწავლის, როგორც პიროვნების, ჩამოყალიბებაში?
Ümumiyyətlə şagirdin gələcəkdə necə bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında çoxlu faktor bu və ya digər dərəcədə rol oynayır. Bunlardan ən böyük təsirə malik olanlar: genetik faktor, ailə, məktəb, dost çevrəsi, yaşanılan bölgənin cəmiyyətidir. Sadalanan faktorlardan digərləri bəlkə də başqa məqalələrin müzakirə mövzularıdır, bu məqalənin əsas mövzusu məktəbin insan həyatında oynadığı, yaxud oynamalı olduğu roludur. Məktəb var olduğu gündən bəri insan həyatında, onun fərdi və ümumi inkişafında mühüm rol oynamışdır. Lakin bu rol tarixin heç bir dövründə bu günkü qədər əhəmiyyətə malik olmamışdır. Əgər bir zamanlar məktəbin rolu insana oxuma-yazmanı öyrətməklə kifayətlənirdisə, bir başqa dövrdə bu rol daha da genişlənərək, insanlara dini və/ya dünyəvi elmləri öyrətmək oldu. Bu gün isə məktəbin, insanın bir fərd kimi inkişafında, bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında rolu çox daha geniş və dərindir. Belə ki, 21-ci əsrdə bütün elm şaxələrinin ən yüksək inkişaf mərhələsində olması ilə birgə texnologiya insan həyatında çox mühüm rol qazanmışdır. Bunlardan düzgün və yerində istifadə edə bilmək isə başlı-başına çoxlu bilgi və bacarıq tələb edir. Bütün bunlardan əlavə yaxşı ilə pisin, doğru ilə yanlışın, faydalı ilə zərərlinin bir-birinə qarışdığı bu dövrdə məktəbin qarşısında duran çağırışlardan biri də insana məktəb yaşındaca yuxarıda sadalananları bir-birindən ayırd etməyi öyrətmək, eyni zamanda 21-ci əsr insanının malik olmalı olduğu, ümumi, müsbət insani keyfiyyətləri qazandırmaqdır. Hər şeyin çox sürətlə inkişaf etdiyi və dəyişdiyi bu dövrdə insana hər nə qədər yüksək akademik nailiyyətləri olsa belə istər orta, istər ali məktəbdə öyrəndikləri ömrünün sonuna qədər yetmir. Dövrümüz, insandan təhsilini başa vurduqdan sonra da öyrənməyə davam etməyi və daim özünü yeniləməyi tələb edir. Ona görə də bu gün məktəbin ən başlıca funksiyalarından biri insana elə “öyrənməyin” özünü öyrətməkdir. Öyrənməyi bilən insan təhsilini başqa vurduqdan sonra öyrənməyi dayandırmır, bu cür insanlarda bu proses ömür boyu davam edir. Hansı ki, insanın həyatda böyük nailiyyətlər əldə etməsinin təməl şərtlərindəndir.
Biologiyanın keyfiyyətli tədrisinin əhəmiyyəti
Biologiya orta məktəbdə tədris edilən fənlərin ən vacib olanlarındandır. Bu elm sahəsinin sirlərini orta məktəbdə yaxşı mənimsəyən şagird özünün və sevdiyi insanların sağlamlığının qeydinə qala bilər, təbiətlə münasibətini düzgün qura bilər və ən əsası da tibb, farmakologiya, kənd təsərrüfatı, qida sənayesi kimi ixtisas sahələrinin təməlini digər təbiət elmləri ilə birgə məhz biologiya təşkil edir. Belə qənaətə gələ bilərik ki, biologiyanın keyfiyyətli tədris edilməsi hər şagird üçün, həyati əhəmiyyətə malikdir.
Biologiya tədrisinin məqsədi nədir?
Biologiya fənninin tədris məqsədi əslində çox genişdir, lakin, bir cümləyə sığdırmağa çalışsaq, məktəblinin yer üzündə yaşayan mövcud canlıları, onların bədən üzvlərini (quruluşlarını və funksiyalarını), onlarda gedən həyati prosesləri öyrənməsi, şagirddə təbiətə qarşı qoruyucu münasibətin formalaşmasıdır. Bundan əlavə biologiyanın tədrisinin başqa fənlərlə ortaq olan məqsədləri də var. Məsələn, yeni biliyi, mövcud biliyin üzərinə inşa etmək, bilgilər arasında əlaqə qurmaq, səbəb-nəticə arasındakı əlaqəni təhlil və dərk etməkdir. O cümlədən bütün fənn müəllimləri kimi, biologiya müəllimi də şagirdlərdə müasir texnologiyalardan düzgün istifadə etmə qabiliyyətinin inkişafına çalışmalıdır.
Biologiyanın hansı müasir tədris metodları vardır?
Biologiyanın tədrisində istifadə olunan bir neçə müasir metodu sadalayaq:
- Leksik (mühazirə) metodu – Müəllim mövzunu şifahi şəkildə izah edir, şagirdlər dinləyir və qeyd aparırlar. Əsasən nəzəri biliklərin ötürülməsində istifadə olunur.
- Söhbət (diskussiya) metodu – Müəllim və şagirdlər arasında sual-cavab vasitəsilə biliklər müzakirə edilir. Bu metod şagirdlərin tənqidi düşüncəsini və fəal iştirakını stimullaşdırır.
- Vizual metodlar – Şagirdlərə şəkillər, sxemlər, diaqramlar, videolar və modellər təqdim edilir. Biologiyada orqanizmlərin quruluşunu, prosesləri və ekologiyanı daha yaxşı başa düşmək üçün mühümdür.
- Eksperimental (praktik) metodlar – Şagirdlər laboratoriya təcrübələri və ya açıq havada müşahidələr edərək bilik əldə edirlər. Fotosintez, fermentativ reaksiyalar, mikroskopiya kimi mövzular üçün çox faydalıdır.
- Problemli təlim metodu – Müəllim müəyyən bir problemi ortaya qoyur və şagirdlər onun həll yollarını araşdırır. Bu, tədqiqat bacarıqlarını və məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirir.
- Layihə metodu – Şagirdlər fərdi və ya qrup şəklində müəyyən bir mövzu üzrə araşdırma və ya layihə hazırlayırlar. Ekoloji problemlər və biotexnologiya mövzularında xüsusilə effektivdir.
- İKT (İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları) metodu – Rəqəmsal resurslar, interaktiv proqramlar, simulyasiyalar və virtual laboratoriyalarla biliklər verilir. Onlayn platformalar da bu metodun bir hissəsidir.
- Oyun və rollu oyunlar metodu – Bioloji proseslər oyun və ya canlandırma vasitəsilə izah edilir. Genetik kodun işləmə prinsipləri və ekosistemlərin fəaliyyəti kimi mövzularda maraqlı və effektiv olur.
- Koqnitiv (axtarış) metodu – Şagirdlərə ipucları verilir və onlar mövzunu özləri araşdırırlar. Tədqiqat yönümlü dərslər üçün uyğundur.
Müasir metodların köhnə (ənənəvi) metodlara görə üstün cəhətləri nələrdir?
Fəal öyrənmə və tənqidi düşüncə
- Köhnə metodlar: Şagirdlər əsasən passiv dinləyici rolunda olurdu – müəllim izah edir, şagirdlər yazır və yadda saxlayırdılar.
- Müasir metodlar: Problemli təlim, layihə metodu və diskussiyalar şagirdlərin bilikləri sorğulamasına, analiz etməsinə və öz fikirlərini formalaşdırmasına şərait yaradır. Nümunə: Genetik modifikasiyalı orqanizmlər (GMO) mövzusunu tədris edərkən şagirdlərə bir problem təqdim olunur: “GMO-lar qida təhlükəsizliyi üçün risklidirmi?” Şagirdlər elmi məqalələrdən, video materiallardan istifadə edərək arqumentlər hazırlayır və müzakirə aparırlar. Bu, onların tənqidi düşüncəsini inkişaf etdirir.
Praktik biliklərin gücləndirilməsi
- Köhnə metodlar: Nəzəri biliklərə üstünlük verilirdi, laboratoriya işləri isə məhdud olurdu.
- Müasir metodlar: Eksperimental metodlar, virtual laboratoriyalar və sahə tədqiqatları sayəsində şagirdlər biologiyanı “canlı” şəkildə öyrənir və real həyatla əlaqələndirirlər. Nümunə: Fotosintez mövzusunu keçərkən şagirdlər bitkiləri qaranlıq və işıqlı mühitdə saxlayaraq oksigen çıxışı və nişastanın sintezini müşahidə edirlər. Nəticələri müqayisə edərək öz elmi nəticələrini formalaşdırırlar.
Texnologiyadan istifadə
- Köhnə metodlar: Şəkil və diaqramlarla izah edilən dərslər əsasən kağız üzərində idi.
- Müasir metodlar: İKT metodları sayəsində interaktiv proqramlar, simulyasiyalar, 3D modellər və onlayn resurslar dərsləri daha maraqlı və əyani edir. Nümunə: Hüceyrə quruluşunu izah edərkən mikroskopla yanaşı, “Cell Explorer” kimi interaktiv proqramlar istifadə edilir. Şagirdlər hüceyrə orqanoidlərini 3D formatda araşdırır və onların funksiyalarını görürlər.
Fərdiləşdirilmiş təhsil
- Köhnə metodlar: Bütün sinfə eyni dərs üsulu tətbiq olunurdu.
- Müasir metodlar: Differensial yanaşma ilə hər bir şagirdin bilik səviyyəsi və öyrənmə tərzinə uyğun metodlar seçilir * bəzi şagirdlər eksperimentlə öyrənir, digərləri isə vizual və ya müzakirə yolu ilə. Nümunə: Dərsdə şagirdlərə müxtəlif tapşırıqlar verilir – bəziləri genetik xəritələr üzərində işləyir, digərləri isə ekosistemlərin qrafik təsvirlərini hazırlayır. Bu, hər şagirdin öz potensialına uyğun öyrənməsinə kömək edir.
Kommunikasiya və əməkdaşlıq
- Köhnə metodlar: Şagirdlər fərdi çalışırdılar, qrup işlərinə nadir hallarda yer verilirdi.
- Müasir metodlar: Layihə və oyun metodları ilə şagirdlər qrup şəklində işləyir, əməkdaşlıq etməyi və birgə qərarlar verməyi öyrənirlər. Nümunə: Ekoloji problemlər mövzusunda şagirdlər qruplara bölünərək su çirklənməsi, havanın çirklənməsi və meşələrin qırılması kimi məsələlərə dair araşdırma aparır və həll yolları təklif edirlər. Qrup içində fikir mübadiləsi aparılır və nəticələr təqdim edilir.
Marağın və motivasiyanın artırılması
- Köhnə metodlar: Yalnız müəllimin danışdığı, monoton dərslər şagirdlərin diqqətini tez yayındırırdı.
- Müasir metodlar: Oyunlar, rollu oyunlar və real həyat problemlərinin müzakirəsi dərsləri daha interaktiv və motivasiyaedici edir. Nümunə: İmmunitet sistemi mövzusunda şagirdlərə “xəstəliyə qarşı mübarizə” adlı rol oyunu oynatmaq olar. Bir qrup “patogenlər”, digəri isə “ağ qan hüceyrələri” rolunda olur. Bu oyun vasitəsilə immun sisteminin fəaliyyət mexanizmi interaktiv şəkildə öyrənilir.
Real həyatla əlaqə
- Köhnə metodlar: Biliklər kitab məlumatları kimi təqdim edilirdi.
- Müasir metodlar: Bioetika, ekologiya problemləri və biotexnologiya kimi sahələrə fokuslanaraq şagirdlər biologiyanın gündəlik həyatla bağlılığını anlayırlar. Nümunə: İqlim dəyişikliyi mövzusunu keçərkən şagirdlər yerli ekosistemlərdəki dəyişiklikləri araşdırır, su hövzələrinin səviyyəsini və flora-faunanın dəyişməsini müşahidə edirlər. Sonra bu məlumatları dərsdə müzakirə edərək iqlim dəyişikliyinin təsirlərini anlayırlar.
Biologiya müəllimi dərsi planlayarkən və dərs prosesini idarə edərkən nələri nəzərə almalıdır və nələrə diqqət etməlidir?
Dərsin planlanması zamanı nəzərə alınmalı məqamlar:
- Məqsəd və nəticələrin müəyyən edilməsi
- Dərsin ümumi məqsədi və spesifik nəticələri aydın olmalıdır: Şagirdlər bu dərsin sonunda nəyi bilməli və bacarmalıdırlar? Misal: “Fotosintez prosesini izah etmək” kimi ümumi məqsəd, “Şagirdlər işığın və temperaturun fotosintezə təsirini təcrübə əsasında qiymətləndirəcəklər” kimi konkret nəticələrlə tamamlanmalıdır.
- Şagirdlərin səviyyəsinin nəzərə alınması
- Şagirdlərin əvvəlki bilikləri, maraqları və ehtiyacları nəzərə alınmalıdır. Misal: Əgər şagirdlər hüceyrə quruluşunu bilmirlərsə, hüceyrə bölünməsini keçmək çətin olacaq.
- Fəaliyyət və metodların seçimi
- Mövzunun xüsusiyyətinə uyğun tədris metodları müəyyən edilməlidir: problemli təlim, layihə metodu, eksperimental işlər və s. Misal: Ekologiyanı keçərkən qrup işləri, genetik mövzular üçün isə virtual laboratoriyalar faydalı ola bilər.
- Resurs və vəsaitlərin hazırlanması
- Təcrübə üçün lazım olan avadanlıq, vizual materiallar (şəkil, sxem), rəqəmsal resurslar və təqdimatlar əvvəlcədən hazırlanmalıdır. Misal: Mikroskopiya dərsi üçün mikroskop, nümunələr və təcrübə cədvəlləri hazır olmalıdır.
- Zaman bölgüsü
- Hər mərhələ üçün vaxt dəqiq bölünməlidir: giriş (motivasiya), izah, tətbiq, nəticə və refleksiya. Misal: Giriş 5 dəqiqə, əsas hissə 25 dəqiqə, yekun müzakirə 10 dəqiqə və s.
Dərsin idarə edilməsi zamanı diqqət yetirilməli məqamlar:
- Motivasiyanı təmin etmək
- Dərsin əvvəlində maraqlı sual və ya real həyatdan nümunə verməklə şagirdlərin diqqətini cəlb etmək. Misal: “Bilirsinizmi ki, bəzi bakteriyalar qızılı parçalaya bilir?” kimi suallar dərsə marağı artırır.
- İştirakçılığı təmin etmək
- Açıq suallar, qrup işləri və diskussiyalarla şagirdlərin fəallığını artırmaq. Misal: Ekosistemlərin pozulması mövzusunda qruplara problem təqdim edib həll yollarını tapmalarını istəmək.
- Fərdi yanaşma
- Zəif və güclü şagirdləri nəzərə alaraq fərdiləşdirilmiş tapşırıqlar vermək. Misal: Güclü şagirdlərdən daha mürəkkəb mövzularda araşdırma aparmağı, digərlərindən isə əsas anlayışları möhkəmləndirməyi tələb etmək.
- Əlaqə və geribildirim
- Dərs boyunca şagirdlərin suallarına vaxtında və dəqiq cavab vermək, onların fikirlərini dinləmək. Misal: “Sizcə, hüceyrə membranı zədələndikdə nə baş verir?” kimi suallarla interaktivlik yaratmaq.
- Nəticə və refleksiya
- Dərsin sonunda şagirdlərə dərsdə öyrəndiklərini xülasə etdirmək və onları öz fikirlərini bölüşməyə təşviq etmək. Misal: “Bu dərsdə sizi ən çox maraqlandıran nə oldu?” sualı ilə dərsi yekunlaşdırmaq.
- İntizam və müsbət mühitin yaradılması
- Sakit, amma motivasiyaedici mühit quraraq şagirdlərin qaydalara riayət etməsini təmin etmək. Misal: Laboratoriya işlərində təhlükəsizlik qaydalarına ciddi nəzarət etmək.
Biologiya dərsində istifadə edilə bilən qiymətləndirmə formaları:
- Formativ qiymətləndirmə (Diaqnostik qiymətləndirmə)
- Dərs prosesində aparılır və şagirdlərin mövzunu necə başa düşdüklərini anlamağa kömək edir.
- Metodlar: Şifahi sorğular (sürətli sual-cavab), fikir xəritələri, çevik sorğular (Kahoot, Quizizz və s.). Misal: Fotosintez mövzusunda dərs zamanı müəllim sual verir: “İşıq olmadan fotosintez baş verə bilərmi?” və şagirdlərin reaksiyalarını izləyir.
- Summativ qiymətləndirmə
- Mövzu və ya bölmə tamamlandıqdan sonra aparılır. Şagirdlərin əldə etdiyi nəticələri dəyərləndirir.
- Metodlar: Testlər və açıq suallar, kiçik layihələr və təqdimatlar. Misal: Şagirdlər fotosintezə təsir edən amillərlə bağlı təqdimat hazırlayır və qiymətləndirilir.
- Özünüqiymətləndirmə
- Şagirdlər öz nailiyyətlərini və zəif cəhətlərini analiz edirlər.
- Metodlar: “Nə öyrəndim?”, “Nəyi daha yaxşı edə bilərdim?” kimi sualların cavablandırılması. Misal: Fotosintez təcrübəsindən sonra şagirdlər qeyd edirlər: “Eksperiment zamanı mikroskopdan istifadəni daha çox öyrənməliyəm.”
- Rəyiqiymətləndirmə (Fəallaşdırıcı qiymətləndirmə)
- Şagirdlər bir-birinin fəaliyyətini dəyərləndirir.
- Metodlar: Qrup işlərində qarşılıqlı rəy vermə, təqdimat zamanı digərlərinin çıxışını şərh etmək. Misal: İki qrup bitkilərin böyümə amilləri haqqında layihə təqdim edir və digər qrup onların fikirlərini müzakirə edir.
- Layihə əsasında qiymətləndirmə
- Şagirdlər real problemlərə əsaslanan layihələr hazırlayır. Misal: “İqlim dəyişikliyinin bitki örtüyünə təsiri” mövzusunda araşdırma apararaq təqdimat edirlər.
Biologiyada qiymətləndirilən əsas bacarıqlar və meyarlar:
- Deklarativ biliklər (Nəyi bilir?)
- Terminlər və anlayışlar: Fotosintez nədir?
- Qanun və qaydalar: Fotosintezin tənliyi.
- Prosedural biliklər (Necə edir?)
- Təcrübə aparmaq bacarığı: Bitkinin işıq altında oksigen buraxmasını yoxlamaq.
- Alət və avadanlıqlardan istifadə: Mikroskop və sınaq şüşələri ilə işləmək.
- Analitik və tənqidi düşünmə bacarığı
- Nəticə çıxarma: İşığın fotosintezə təsirini təhlil etmək.
- Problem həll etmə: İşıq yoxdursa, bitkilər necə sağ qalır?
- Kommunikasiya və təqdimetmə bacarığı
- Şifahi çıxış: Qrup layihəsi zamanı mövzunu izah etmək.
- Yazılı təqdimat: Eksperiment nəticələrini yazılı şəkildə ifadə etmək.
- Yaradıcı yanaşma
- Yeni ideyalar irəli sürmək: Alternativ fotosintez üsulları barədə müzakirələr.
- Layihə hazırlamaq: Ekoloji problemlərlə bağlı təkliflər təqdim etmək.
Beləliklə, müəllim qiymətləndirmə zamanı yalnız şagirdlərin test nəticələrinə deyil, onların dərketmə, tətbiq və analiz bacarıqlarına da diqqət yetirməlidir.
Yazının, biologiya müəllimləri üçün, faydalı olacağını düşünür və ümid edirəm. Bütün müəllimlərə öz pedaqoji fəaliyyətində uğurlar arzulayıram!
