მაშინ უნივერსიტეტი მხოლოდ 25 წლის დაარსებული იყო და მის კედლებში, ჯერ კიდევ მოღვაწეობდნენ შემდგომში ლეგენდად ქცეული ადამიანები, მეცნიერები, რომლებიც ან მისი დაარსების თანამონაწილენი ან მომდევნო თაობა იყო. ბედნიერებაა მათ გვერდით სტუდენტური წლების გატარება, როცა მხოლოდ წიგნებით და ლექციებით კი არ სწავლობ, არამედ ხვდები აკაკი შანიძეს, გიორგი ახვლედიანს, ვარლამ თოფურიას, კოტე ბაქრაძეს, გიორგი წერეთელს, ნიკო კეცხოველს, სერგი ჯიქიას… ყოველდღიურად ხედავ მათ უნივერსიტეტის დერეფნებში და თუნდაც შორიდან ესალმები… მაგრამ თუ ბედმა მათ გარემოცვაში ცხოვრებაც გარგუნა, თავიდანვე გამორჩეული ხარ. ჩემდა გასაოცრად, ქალბატონ მზექალა შანიძესთან მცირეხნიანმა სტუმრობამ სერიოზულად დამაეჭვა ჩემს ვარაუდში — არავითარი მსგავსი, იგი ძალიან ჩვეულებრივი, სადა და სასიამოვნო ადამიანია, მშვიდად, საინტერესოდ მოსაუბრე, ისეთი, როგორსაც ვგულისხმობთ სიტყვაში ინტელიგენტი.
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საიუბილეო წელს ჩვენმა გაზეთმა არაერთი პუბლიკაცია მიუძღვნა. რა თქმა უნდა, აკაკი შანიძეც გავიხსენეთ და იმ თაობის სხვა მეცნიერებიც. ხშირად გამიგია, დიდი ადამიანების შვილებს მშობლების ავტორიტეტი აკომპლექსებსო. მზექალა შანიძესთან მიმართებაში ამას ნამდვილად არ იფიქრებთ, ჯერ ერთი თავად მსგავსი არაფერი ეტყობა და ამბობს კიდეც, აკაკი შანიძის შვილობით არასოდეს არავითარი პრივილეგია არ მიმიღიაო. პირიქით კი მომხდარა, რამდენჯერაც, ბატონი აკაკის სიცოცხლეში, ლაპარაკი იყო ქალბატონ მზექალას მეცნიერებათა აკადემიის წევრად წარდგენის თაობაზე, იმდენჯერ წინააღმდეგი წასულა — უხერხულიაო, „ასეთი განწყობა ჰქონდა: „უხერხულია“. ერთხელ მთელი კათედრა დაასწრო შვილის გამოცდას და „ტყავი გააძრო“, თუმცა იცოდა, რომ ყველა საგანს, ყოველთვის, მაღალ ნიშნებზე აბარებდა და არც ის გამოცდა იქნებოდა გამონაკლისი, ამიტომაც იღებდა სტალინურ სტიპენდიას, 750 მანეთს.
ბატონი აკაკი დიდად არ ერეოდა თურმე შვილების ცხოვრებაში, აი შვილიშვილების მიმართ კი, უკვე ასაკში შესული, მეტად გამოხატავდა სითბოს და სიყვარულს…
მოკლედ, ჩვენ ამჟამად მხოლოდ მზექალა შანიძეზე ვისაუბრებთ, მეცნიერზე, რომელიც ჩვენი თაობის სტუდენტებისთვის, სხვა რამდენიმე პროფესორთან ერთად, ჩვენს სათაყვანებელ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტთან ასოცირდება. სტუდენტი იგი თბილისის მე-15 საშუალო სკოლის დამთავრების შემდეგ, 1943 წელს გახდა. მისი სტუდენტობის ბოლო წლებში რექტორი უკვე ნიკო კეცხოველი იყო. „ცოტათი ქართლურად უხეში (პირდაპირი), მაგრამ საქმის მოყვარული, უნივერსიტეტზე მზრუნველი და საუკეთესო მოქართულე“ — ასე ახასიათებს ქალბატონი მზექალა. რატომ აირჩია ფილოლოგიის ფაკულტეტი? ჯერ ერთი, იმ დროს დიდი არჩევანიც არ არსებობდა, სულ სამი უმაღლესი სასწავლებელი იყო — თსუ, სამედიცინო და „გეპეი“. მოსკოვის და ლენინგრადის უნივერსიტეტებში კი შეიძლებოდა კარგი განათლების მიღება, იქ ჯერ კიდევ მოღვაწეობდნენ ცნობილი მეცნიერები, მაგრამ ომის წლებში ეს შეუძლებელი იყო. ქალბატონი მზექალა თავის არჩევანს მხოლოდ ოჯახურ ტრადიციას არ უკავშირებს და ამბობს, რომ ეს ფაქტორი მხოლოდ ნაწილობრივ იყო გადაწყვეტილების განმსაზღვრელი. მისი მთავარი ინტერესი წიგნები იყო, კითხვა უყვარდა და რაკი სკოლის გაკვეთილებს მალევე რჩებოდა (ამბობს, რომ მაშინ პროგრამები ახლანდელივით რთული არ იყო), თავისუფალ დროს ბევრს კითხულობდა. მამას ადრევე ჩაუწერია ბიბლიოთეკაში და მისი აბონემენტითაც სარგებლობდა. სხვათა შორის, ზუსტი მეცნიერებებიც აინტერესებდა, ბიოლოგობასაც კი აპირებდა. ეს ინტერესი დღემდე შემორჩა — თვალს ადევნებს ბიოლოგიის, გენეტიკის განვითარებას. მოკლედ, ასე იყო თუ ისე, საბოლოოდ მაინც კითხვის სიყვარულმა გადასძლია და გახდა ფილოლოგიის ფაკულტეტის სტუდენტი. „ამბობენ, ფილოლოგიის ფაკულტეტზე სწავლა ადვილიაო. ტყუილია, ძალიან ძნელია, იმიტომ რომ, ეს გულისხმობს არა მხოლოდ ფაქტობრივი მასალის, არამედ ბევრი სხვა რამის ცოდნას, რაც, შეიძლება არც ერთ პროგრამაში არ წერია, მაგრამ აუცილებელია“. ყოველ შემთხვევაში თავად ამ პრინციპით მიუდგა საკუთარ პროფესიას და, ალბათ, შედეგიც ამითია განპირობებული. ამბობს, რომ ენების არმცოდნე ფილოლოგი ცუდი სპეციალისტია, ამიტომ, როგორც კი აღმოსავლური ენების ჯგუფი დაარსდა ფილოლოგიის ფაკულტეტზე, სწავლა იქ გააგრძელა — არაბულს გიორგი წერეთელთან სწავლობდა. „იმ გარემოში, სადაც მე ვტრიალებდი, ფილოლოგისთვის ენების ცოდნა ჩვეულებრივ ამბად ითვლებოდა, აუცილებლადაც კი, არაფერი განსაკუთრებული ამაში არ იყო. როცა მამაჩემს ვინმეს შესამოწმებლად მოუყვანდნენ, პირველ რიგში ენის (ევროპული) ცოდნას უმოწმებდა, თვითონ ბევრი ენა იცოდა. მაგრამ რომ ჰკითხავდნენ, რამდენ ენას ფლობო, ხუმრობით პასუხობდა, ქართულის გარდა არც ერთი არ ვიცი ხეირიანადო. როცა ენის ცოდნაზე საუბრობენ, ჩვეულებრივ გულისხმობენ, რამდენ ენაზე ლაპარაკობს ადამიანი, ენათმეცნიერისთვის კი ეს არ არის მთავარი, — ენათმეცნიერისთვის ენის ცოდნა იმას ნიშნავს, რომ მას შეუძლია წყაროებზე მუშაობა. ძველი ქართული ლიტერატურის დიდი წილი ნათარგმნია, ორიგინალთან შედარებისთვის ღრმა ცოდნაა საჭირო დედნის ენისა“. ჰოდა, შეისწავლა არაბული, ძველი ებრაული, სემიტური ენები, სპარსული, სომხური… და ამ ცოდნას დღემდე იყენებს მეცნიერულ საქმიანობაში. გარდა ამისა ფლობს ინგლისურს, ფრანგულს და გერმანულს. სხვა შემთხვევაში, ბუნებრივია, ვერ წაიკითხავდა ლექციებს ლონდონში, ნორვეგიაში, ბრიუსელში, 3 წლით პეტერბურგის უნივერსიტეტშიც იყო მიწვეული. „სტუდენტობისას ძალიან გულმოდგინე მეცადინეობა იყო საჭირო. ლექსიკონები რეალურად არ არსებობდა, რუსულიც კი, რაც იყო, ისიც ე.წ. სამეცნიერო ბიბლიოთეკაში. ჩვენ, დაუწერელი შეთანხმებით, ყოველთვის გვიშვებდნენ იქ, ვისხედით და ვმეცადინეობდით იმ სიბნელეში და სიცივეში, სანამ ბიბლიოთეკარი არ დაგვძახებდა — აბა, აღმოსავლელებო, აიკრიბეთ, ხვალაც ამ თვისააო. ძალიან შეკრული ჯგუფი იყო, სულ ერთად ვიყავით, ბევრი ძალიან კარგი სპეციალისტი გამოვიდა. სამწუხაროდ, იმ პირველი თაობიდან აღარავინაა ცოცხალი“. ამბობს, რომ ქართული ენისადმი ზოგადი ინტერესიც არსებობს და წმინდა მეცნიერულიც, ძირითადად ძველი ქართული ენა აინტერესებთ, როგორც ლინგვისტური ფენომენი. საზაფხულო სკოლაში კი, სადაც ის უცხოელებისთვის ლექციებს კითხულობს ინგლისურ ენაზე, მსმენელთა ნაწილს მეტის გაგება სურს ქართული ენის შესახებ, ნაწილმა შეიძლება საერთოდაც არ იცოდეს ენა. ამიტომ აქ სხვაგვარად უნდა აიგოს სალექციო კურსი. საერთოდ, ენის სწავლა არა მარტო მისი ძირითადი გრამატიკული ფორმების ცოდნას გულისხმობს, ძალიან მნიშვნელოვანია ლექსიკის შეთვისება. საშუალო განათლებული ადამიანი მრავალ ათას სიტყვას იცნობს, თუმცა არ იყენებს ყოველდღიურ მეტყველებაში. ეს მარაგი კითხვით მიიღწევა და არა მხოლოდ პედაგოგთან თუნდაც წლობით მიღებული გაკვეთილებით — ენა შეისწავლება კითხვით (ლექსიკის შესასწავლად) და, რა თქმა უნდა, ამ ენაზე მოლაპარაკესთან ურთიერთობით.
ენის შესახებ საუბრისას, მზექალა შანიძე თავის მოსაზრებას გვიზიარებს მის კიდევ ერთ მნიშვნელობაზეც — არის თუ არა იგი ეროვნების იდენტობის განმსაზღვრელი — „ენა არის ძირითადი განმსაზღვრელი ფაქტორი ადამიანის იდენტობისა, თუმცა არა ერთადერთი“ . მაგალითად შვეიცარიას ასახელებს, სადაც 4 სახელმწიფო ენაა — გერმანული, ფრანგული, იტალიური და რეტორომანული, მაგრამ „აბა, გაბედე და უთხარი შვეიცარიელს, რომ ან გერმანელია, ან ფრანგი და ან იტალიელი. 700-წლიანი დამოუკიდებლობით მისი იდენტობა მყარია — იგი შვეიცარიელია. საქართველოს შემთხვევაში, ასევე, დიდ როლს თამაშობდა რელიგია, როგორც პოლიტიკური ფაქტორი. მაჰმადიანური ქვეყნებით ვიყავით გარემოცული, მოდიოდა სხვა ეროვნებისა და სხვა რჯულის მტერი. ამიტომაც ხდებოდა მართლმადიდებლობა თვითდაცვის და გადარჩენის ფაქტორი.“
მზექალა შანიძე, 1952 წლიდან, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პედაგოგია. ამავე წელს დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია სემიტურ ენებში, 1974 წელს — სადოქტორო დისერტაცია თემაზე — „ფსალმუნთა წიგნის ძველი ქართული თარგმანები“. ივანე ჯავახიშვილს იმოწმებს და თავადაც მიაჩნია, რომ ბიბლია უმნიშვნელოვანესი ძეგლია არა მარტო ენობრივი, არამედ საქართველოს კულტურის ისტორიის თვალსაზრისითაც. ჩემი გამოკვლევა წმინდა ფილოლოგიური ხასიათისააო, ამბობს. წლების განმავლობაში კითხულობდა: ძველი ებრაულის კურსს, სემიტურ ენათა ისტორიას, ბოლო რამდენიმე წელი (2006 წლამდე, ვიდრე, მისი თაობის სხვა პროფესორებთან ერთად არ გაუშვეს უნივერსიტეტიდან!) — ქართული ენის ისტორიას. ამ უკანასკნელის შესახებ ამბობს, რომ „ძალიან რთული საგანია. ენის ისტორია შედარებით ენათმეცნიერებას ემყარება. კარგად მომზადებული უნდა იყოს სტდუნეტი, რომ გაიგოს რას ვასწავლით. ეს ენის განვითარების ისტორიაა და არა თავად ენის შესწავლა. ამ კურსის მსმენელმა ენა კარგად უნდა იცოდეს“. ლექციებს კარგა ხანია აღარ კითხულობს, მაგრამ მოღვაწეობს როგორც პროფესორი ემერიტუსი, ბევრს ეხმარება, საზაფხულო სკოლაში ლექციებს ატარებს, ტელეკომპანია „არტარეამ“ მისი ლექცია ჩაწერა, რომელიც ფეისბუქზეც დაიდო; იხსენებს 1975 წელს, როცა სინას მთაზე, წლების წინ, ხანძარს გადარჩენილი ხელნაწერები (სხვადასხვა ენაზე) შემთხვევით იპოვეს იატაკზე მიმოფანტული, მათ შორის, ქართული ხელნაწერებიც აღმოჩნდა. სწორედ მათ გამო სამჯერ გაემგზავრა სინას მთაზე სამეცნიერო მივლინებით.
თანამედროვე განათლების სისტემის ავ-კარგსაც შევეხეთ. იგი რეფორმის მომხრეა, მაგრამ მის ნაკლად სისტემის განვითარების ერთიანი ხედვის, ერთიანი კონცეფციის არარსებობა მიაჩნია — უცხოური გამოცდილების გაუაზრებლად გადმოტანა, არსებული რეალობის გათვალისწინების გარეშე, რასაც სერიოზული ანალიზი სჭირდება. „ამის მცდელობა იყო. მეც მიმიღია მონაწილეობა მსგავს დისკუსიებში, მაგრამ ჩვენში ამ მეთოდით შედეგი არ მიიღწევა. დებატების კულტურისაგან ძალიან შორს ვართ. ჭკუასაკითხავი ხალხის აზრს უნდა ვითვალისწინებდეთ, მხოლოდ მაშინ გვექნება კარგი შედეგი“. რაც შეეხება ეროვნულ გამოცდებს, შენიშვნები აქაც აქვს. მთავარი მათგან სტუდენტსა და გამომცდელს შორის კონტაქტის არარსებობა მიაჩნია. მხოლოდ შემოხაზვით ვერ დაადგენ სტუდენტის ცოდნას. „ადრე ვარლამ თოფურია გამოცდისას არასდროს იზღუდებოდა დროით. მასთან გამოცდის ჩაბარება ნიშნავდა ერთ საათზე მეტ ხანს პასუხს. არ იფიქროთ, რომ სიმკაცრის გამო აკეთებდა ამას, არა, ძალიან რბილი ადამიანი იყო, მაგრამ მისი გამოცდა სტუდენტთან დიალოგით მიდიოდა, თუ რამე არ იცოდი, იქვე გიხსნიდა. ჩემზეც ამიტომ ამბობდნენ მკაცრიაო. მე ვიქცეოდი ისე როგორც მასწავლეს. საკმარისი არ არის სალექციო კონსპექტების დაზეპირება. ლექციაზე ყველაფრის თქმას ხომ ვერ ასწრებ. ამიტომ მივუთითებდი იმ სამეცნიერო სტატიების თუ ლიტერატურის მინიმალურ რაოდენობას, რისი ცოდნაც საჭიროდ მიმაჩნდა და გამოცდაზე სწორედ ამას ვამოწმებდი. თუ ეს სიმკაცრეა, რომ ვითხოვდი არა მარტო იმას, რასაც ვკითხულობდი, არამედ იმასაც, რასაც ვუთითებდი, დიახ, მაშინ მკაცრი ვყოფილვარ, მაგრამ ხომ ცხადია, რომ კონსპექტი ცოდნას არ იძლევა და არც ის განათლება ვარგა, სადაც დაკარგულია ცოცხალი კონტაქტი სტუდენტსა და ლექტორს შორის“.
ანა ფირცხალაიშვილი
