კომპლექსური დავალება: პარაშუტით ხტომა – მე-9 კლასი (ახალი მატრიცა)

(Nəticə 1.2.3,4).

Alt anlayış  -Fiziki hadisə, sürət, hərəkət, sıxlıq, sərbəstdüşmə

Kompleks tapşırığın ideyası – Paraşütlə tullanma

Paraşütlə tullanma məşhur havada ekstremal idman növlərindən biridir. Bir çox insanlar bir neçə kilometrdən tullandıqdan sonra sakitcə yerə endikdə belə bir sıçrayışı xəyal edirlər.

Tapşırıq belədir: paraşütün maketini hazırlamaq və onun uçuşunun müxtəlif mərhələlərində paraşütdə hansı qüvvələrin təsir etdiyini təsvir etmək.

Öyrənilən məsələni PP təqdimatı şəklində təqdim edin.

Məsələlər – cazibə qüvvəsi, sürtünmə qüvvəsi, bərabərsürətli  hərəkət, bərabərtəcilli hərəkət,

Alt mövzular – Qravitasiya qüvvəsi, Sürtünmə, quru və yaş sürtünmə

·    Qüvvənin hərəkəti cismin hərəkətinin dəyişməsini və/və ya onun deformasiyasını müəyyən edir və nəticə qüvvənin modulundan, istiqamətindən və tətbiq nöqtəsindən asılıdır;

·    Cisimə/sistemə təsir edən qüvvələrin nəyə səbəb olduğunu və qüvvənin təsirindən yaranan nəticələrin nədən asılı olduğunu təhlil etmək;

Hansı qarşılıqlı təsir qüvvələri paraşütün hərəkətinə səbəb olur?

Meyar №2

 Paraşütə təsir edən qüvvələr və paraşütün xarakterik parametrləri arasındakı əlaqənin bu hərəkətə təsiri necədir?

         Kompleks tapşırığın həyata keçirilməsi mərhələləri

                 (fəallıqlar, resurslar, suallar)

         Mərhələ I – Kompleks tapşırığın şərti ilə tanışlıq

        Nəzərə alınacaq mənbələr/linklər:

Resurs 1. Paraşütlə tullanmanın motivasiya videosu

https://www.youtube.com/watch?v=8mmHUAYn8p0 (paraşütlə uçanların yaşadığı adrenalin)

Resurs 2.Prezentasiya (PP,  Power  pointi)  nümunəsi, (Müəllim hər hansı prezentasiya nümunəsini göstərir)

Resurs 3. Prezentasiyaya aid göstəriş, elektron resurs

https://www.google.com/search?q=pover+point+nec%C9%99+yazilir&oq=Pover+point+nec%C9%99+&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUqCQgDECEYChigATIGCAAQRRg5MgkIARAhGAoYoAEyCQgCECEYChigATIJCAMQIRgKGKABMgcIBBAhGI8CMgcIBRAhGI8C0gEJMjg3OTZqMGo3qAIAsAIA&sourceid=chrome&ie=UTF-8#fpstate=ive&vld=cid:eb32b0c8,vid:-SL6rmQj1po,st:0

(PowerPoint ilə Slayd Hazırlamaq ).

Kompleks tapşırıq şərtləri ilə tanışlıq

Tövsiyə olunan fəallıq: müəllim şagirdlərə kompleks tapşırığın məzmunu haqqında məlumat verir, onlara motivasiya videosunu göstərir, onlara verilən tapşırığı yerinə yetirmək üçün paraşüt modeli yaratmalı olduqlarını izah edir və müşahidənin nəticələrini PP şəklində təqdim etmələrini tapşırır. Tapşırığın icrası ilə bağlı göstərişlər verir. Burada o, Power point (Resurs 3) vasitəsilə təqdimatın necə hazırlanacağını izah edir .

Qeyd: Şagirdlər tapşırığı istədikləri formada təqdim edə bilərlər.

Kompleks tapşırığın vəziyyətini başa düşməyə yönəlmiş suallar:

·  Paraşüt yaratmaq ideyasının məqsədi nə idi?

·  Paraşütlə tullanma prosesi haqqında düşünmüsünüzmü?

·  Əgər maraqlanırsınızsa, paraşütçünün sərbəst hərəkət etməsinin səbəbi nədir?

·  Hər kəs paraşütlə tullana bilərmi?

Kompleks tapşırıq

·  Öz sözlərinizlə desək, bir neçə dərs üzərində işləməli olduğunuz bugünkü tapşırığın mənası nədir?

·  Keçmiş dərs iliərində buna bənzər tapşırıqlar yerinə yetirmisinizmi?

Mərhələ II – Kompleks tapşırıq üzərində iş 

Alt anlayış – ağırlıq qüvəsi, sürtünmə qüvvəsi

Addım 1    –  Qiymətləndirmə kriteriumu N1

Hansı qarşılıqlı təsirlər paraşütün hərəkətinə səbəb olur?

Resurs/fəallıq/köməkçi suallar:

 Resurs 1. Silkinetin video dərsləri-ağırlıq qüvvəsi

https://www.youtube.com/watch?v=UHAmsscOuS4&t=329s

Resurs 2. Dərslik-Ağırlıq qüvvəsi, havada uçma

Resurs 3. Mətn – Cazibə hadisəsi. Ağırlıq qüvvəsi

https://www.google.com/search?q=Cazib%C9%99+hadis%C9%99si&oq=Cazib%C9%99+hadis%C9%99si&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUyBggAEEUYOTIHCAEQABjvBTIHCAIQABjvBTIHCAMQABjvBTIHCAQQABjvBTIHCAUQABjvBdIBCDc0ODRqMGo3qAIIsAIB8QVD3u1KZzr_Ig&sourceid=chrome&ie=UTF-8#fpstate=ive&vld=cid:f5f02b72,vid:ZlJ4jzl8mgU,st:0

Resurs 4. Simuliasiya –sərbəstdüşmə

https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s=gp_newtonova_trubice&l=cz

Fəallıq  1:

Mövzu ilə tanışlıq-Ağırlıq qüvvəsi

Dərsliyə əsaslanaraq, onlar ağırlıq qüvvəsi ilə tanış olurlar (Resurs 2), həmçinin silkinetin hazırlanmış video dərs (Resurs 1) vasitəsilə dərsliklə və ya dərslikdən kənar verilən mövzu ilə tanış olmaq mümkündür.

 Fəallıq  2:

Məlumatın işlənilməsi

Qüvvə ilə bağlı maraqlı mətmlə tanış olun (Resurs 3).

Təqdim olunan məsələ ilə bağlı sualları cavablandırırlar.

Köməkçi suallar:

·         Nə üçün cisimlər Yerə düşür?

·         Cazibə qüvvəsi nədir?

·         Cazibə qüvvəsinin istiqaməti hara yönəlir və bu qüvvə hara tətbiq olunur?

·         Gördüyünüz videoda Yer paraşütü hansı qüvvə ilə çəkir?

·         Təkcə Yer paraşütü çəkir, yoxsa paraşüt də Yeri çəkirmi?

·         Yer səthində mövcud olan cisimlərə hansı sürəti verir?

·         Yerdə sərbəstdüşmə təcilinin qiyməti nə qədərdir?

·         Sərbəstdüşmə təcilinin  istiqaməti hara yönəlir?

·         Sərbəstdüşmə təcili nədən asılıdır?

·         Sərbəstdüşmə təcili Yer kürəsində hər yerdə eynidirmi?

·         Yerin ekvatorunda və qütblərində g eynidir, yoxsa fərqlidir? Niyə?

·         Cism Yerin səthindən h məsafəsi ilə ayrılarsa, sərbəstdüşmə təcili necə dəyişəcək?

·         Bu zaman cazibə qüvvəsi necə hesablanır?

·         Yalnız cazibə qüvvəsi təsir etdikdə cisim necə hərəkət edir?

·         Verilən videoya görə, paraşütçülər sərbəstdüşürmü?

·         Paraşütün hərəkəti müəyyən müddətə bərabərsürətlidir və hərəkətin belə olmasının səbəbi nədir?

·         Paraşüt bərabərsürətli şəkildə enərkən hansı qüvvələr bir-birini tarazlaşdırır?

·         Eniş zamanı paraşütçüyə hansı qüvvələr təsir edir?

·         Əgər havanın müqavimət qüvvəsini aradan qaldırsaq, paraşüt necə hərəkət edərdi?

·         Müqavimət qüvvəsi cismin formasından (paraşütdən) asılıdırmı?

·         Paraşütün hərəkət sürəti paraşütün səthinin sahəsindən necə asılıdır?

·         Paraşüt açılmasaydı, paraşütçü Yerə hansı sürətlə enərdi?

·         İki hadisəni: paraşütlə  təyyarədən tullanma prosesində və təyyarədən çantanın düşməsi zamanı qüvvələrin və təcillərini istiqamətini təsvir edin.

·         İki vərəqin müxtəlif vaxtlarda yerə düşməsinin səbəbi nədir?

Fəallıq  3. 

Sərbəstdüşmənin simulyasiyası və ya videosu (Resurs4)

https://www.youtube.com/watch?v=E43-CfukEgs&t=209s

Onlar sərbəstdüşmənin simulyasiyasını görəcək, onu öyrənilən nəzəri materialla əlaqələndirəcək, suallara cavab verəcək və nəticə çıxaracaqlar.

Kömək suallar:

·         Verilmiş simulyasiyaya əsasən, simulyasiyada hansı 3 vəziyyət nəzərə alınır?

·         Onların hər birini təsvir edin (hər üç vəziyyəti)

·         Niyə çəkic daha tez düşür?

·         Niyə çəkic düşən zaman sürətini dəyişmir?

·         Bu cisimlər Yeri cəzb edirmi?

·         Hər bir halda cisimlərə hansı qüvvələr təsir edir?

·         İkinci və üçüncü şərtləri müqayisə edin?

·         Sərbəstdüşmə təcili harada daha böyükdür?

·         Hər üç mövqedə cazibə qüvvələrini müqayisə edin

·         Hava şardan çıxarılmasaydı, cisimlər necə hərəkət edərdi?

 Fəallıq  5: Məsələ həlli

Şagirdlərə məsələ kitabından məsələləri həll edirlər.

 Addım 2  –  Qiymətləndirmə kriteriumu N2

Paraşütə təsir edən qüvvələr və paraşütün xarakterik parametrləri arasındakı əlaqənin bu hərəkətə təsiri nədir?

Resurs/Fəallıq / köməkçi suallar:

Resurs 1. Silkinetin video dərsi- sürtünmə qüvvəsi, sükunət sürtünmə qüvvəsi

https://www.youtube.com/watch?v=SsBqq-vK_FQ

 Resurs 2.  Silkinetin video dərsi -sürüşmə və diyirlənmə sürtünmə

https://www.youtube.com/watch?v=q9tAyCndpzY

 Resurs  3. Dərslik

 Resurs  4. Test materialları

              Dərsliyin II fəslinə aid testlər və məsələlər

 Resurs  5. phet simuliasiya– Qüvvələr və hərəkət

https://phet.colorado.edu/sims/html/forces-and-motion-basics/latest/forces-and-motion-basics_en.html

 Resurs 6. Video-“Bir paraşüt modeli necə hazırlanır”

https://www.youtube.com/shorts/CtDne2VM9dI (Paraşüt modelinin hazırlanması)

              https://www.youtube.com/watch?v=3e9G4vuxRxg

 Resurs 7. Video-paraşüt hərəkətinin xarakterik parametrlərinin qrafik təsviri

https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=cnQ9MGEQ0pw&fbclid=IwAR3cLDlwn3kr_gH1BT4aCqMtooq6LSxlNaEluxJR45FHEYojDvB3PwqAKME

 Fəallıq  1: Sürtünmə qüvvəsilə tanışlıq (Resurs1,2,3)

Dərslik əsasında sürtünmə qüvvəsi, sürüşmə və diyirlənmə sürtünməsi haqqında məlumat verilir. Silknet video dərsi (Resurslar 1,2,3) vasitəsilə də dərslikdə və ya dərslikdən kənar verilən məsələ ilə tanış olmaq mümkündür.

 Kömək suallar:

·         Sürtünmə qüvvəsi nədir?

·         Sürtünməyə nə səbəb olur?

·         Sürtünmə qüvvəsi nə vaxt artır/azalır?

·         Sürtünmə qüvvəsinin dəyişməsi nədən asılıdır?

·         Sürtünməni necə azalda bilərik?

·         Sürtünmə qüvvələrinin neçə növü var? Onların hər birini təsvir edin

·         Sürtünmə qüvvəsi necə hesablanır?

·         Sürtünmə qüvvəsi hara yönəlir?

·         Havanın müqavimət qüvvəsi sürtünmə qüvvəsidirmi?

·         Paraşütə hansı sürtünmə qüvvəsi təsir edir?

Fəallıq 2. Phet simulyasiya qüvvələri və hərəkət (Resurs 5)

Onlar simulyasiyanı nəzərdən keçirir, yükləri, onların kütlələrini dəyişir, hərəkət edən/hərəkətsiz cismə hansı qüvvələrin təsir etdiyini, hərəkət sürətinin necə dəyişdiyini, təcilini, cisimlərə təsir edən qüvvələrin ədədi qiymətini və istiqamətini müşahidə edir və təhlil edir.

Fəallıq 3. Tapşırıqlar toplusundan məsələlər üzərində işləmək (Resurs 4)

Fəallıq 4. Verilən videoya əsasən və paraşüt maketinin hazırlanması (Resurs 6)

Verilən mənbəyə əsasən onlar videolara baxırlar (istənilənə baxmaq olar), lazımi materialları (selofan, skotç, qayçı, nazik ip və ya sap, kiçik cisim (yük), qələm, xətkeş) tapırlar, paraşüt  modeli düzəldirlər.

·         Köməkçi suallar:

·         Necə paraşüt yaratmısınız?

·         Hansı materialları tapıb istifadə etmisiniz?

·         Paraşüt hazırlamaq prosesi nə dərəcədə maraqlı idi?

·         Onu hazırlayarkən nəyi nəzərə aldınız?

·         Onun hərəkətini müşahidə edə bildinizmi?

·         Siz paraşütü təxminən hansı hündürlükdən atdınız?

·         Paraşütün buraxılması prosesi haqqında bizə məlumat verə bilərsinizmi?

·         Paraşüt açılıbmı?

·         Ölçüləri nə dərəcədə düzgün seçmisiniz?

·         Yaratdığınız paraşüt nə qədər müddətə hərəkət etdi?

·         Mülahizələriniz əsaslandırıldı, yoxsa yox (təbii ki, səhvlər olacaq)?

·         Sizcə, hərəkət prosesini nə vaxt müşahidə etmək daha asan olacaq: qısa məsafədə, yoxsa yüksəklikdə?

·         Əgər, selofan yerinə başqa material seçə bilsəydiniz və onu həmyaşıdlarınıza niyə və ya necə tövsiyə edərdiniz?

·         Paraşütçü üçün ən yaxşı seçim hansı cisim növüdür (kütləli, formalı)?

·         Paraşütlə tullanma üçün hansı hava əlverişlidir və niyə?

·         Əgər, paraşüt modeli ilə maraqlanırsınızsa, başqa oxşar uçan cihaz hazırlamağa cəhd etmisinizmi?

Fəallıq 5. Paraşütün hərəkətinin xarakterik parametrlərinin qrafik təqdimatı haqqında videoya baxırlar və təhlil edirlər. (Resurs 7)

Kömək suallar:

 ·     Paraşütün hərəkəti nə vaxt bərabərsürətli olur?

·     Bərabərsürətli hərəkət nə qədər davam edir?

·     Verilmiş videoya əsasən, paraşütlə hərəkət zamanı sürətin zamandan asılılığını təsvir edin

·     Cisim xətti və bərabərsürətli hərəkət etdikdə ona təsir edən qüvvələrin cəmi nəyə bərabərdir?

·     Sürət artdıqca sürtünmə qüvvəsi necə dəyişir?

·     Nə vaxt, hansı sahədə təcil sıfıra bərabərdir?

·     Verilmiş videoya görə, vahid hərəkət prosesində sürətin qiyməti nə qədərdir?

·     Paraşütçü bu sürəti sona qədər saxlasa, nə dərəcədə təhlükəsiz yerə enəcək?

·     Videoya görə, bir müddət sonra sürət yenidən dəyişir, bu prosesi də təsvir edin.

·     Eniş zamanı sürət necə olur?

·     Verilmiş sürətləri təhlükəsizlik baxımından bir-biri ilə müqayisə edin

·     Paraşütlə hərəkət zamanı hansı sürtünmə qüvvəsi təsir edir?

·     Paraşütün formasının əhəmiyyəti varmı və bu, hərəkətə necə təsir edir?

·     Paraşütçünün müəyyən formanı qəbul etməsi (qolların yayılması, üfüqi mövqe, əyilmiş vəziyyət və s.) hansı effekti verir?

·     Paraşütlə hərəkət zamanı sürtünmə qüvvəsinin olması nə dərəcədə faydalıdır?

·     Eniş zamanı hərəkət sürəti necə dəyişir?

·     Aşağı enmə zamanı sürtünmə qüvvəsinin qiyməti necə dəyişir?

·     Bu halda sürtünmə qüvvəsi hansı rol oynayır və əgər sürtünmə qüvvəsi olmasaydı.

·     Təkcə sürtünmə qüvvəsinin olması nəyə səbəb ola bilər?

·     Atmosfer olmasaydı, paraşütün mənası olardımı?

 Kompleks  tapşırığın yerinə yetirilməsi və konkret bir şagirdlə fərdi işinin təqdim edilməsi prosesində müəllim tərəfindən verilən suallar.

·     Siz kompleks tapşırıq üzərində işləmə prosesini necə planlaşdırırsınız?

·      İş prosesini planlaşdırarkən nələri nəzərə aldınız?

·      İlkin plan sizə iş prosesində kömək etdimi?

·      Kompleks tapşırıq üzərində işləmə prosesi plana uyğun getdimi?

·     Əvvəlcə hazırlanmış planlara dəyişikliklər etmək lazım idimi?

·     Tapşırığın ilkin versiyasını yaratmaq nəyə görə lazımdır?

·     Tamamlanmış tapşırığın ilkin versiyası son versiyadan nə ilə fərqlənir?

·     Hansı faktorlar ilkin nəticələrin yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb ola bilər?

·     Kompleks tapşırıq olaraq hansı məhsulu yaratdınız?

·     Nə üçün sizcə, yaratdığınız məhsul havada hərəkət edən cisimlərin hərəkətini araşdırmaqda bizə kömək edir?

·     Göstərilən resursları niyə yaratdığınızı izah edin? Kompleks tapşırıq vasitəsilə hansı mövzuda biliklərinizi göstərdiniz?

·     Nə üçün kompleks tapşırığı həyata keçirdiniz?

·     Kompleks tapşırıq üzərində işləyərkən qarşınıza hansı uzunmüddətli və qısamüddətli məqsədlər qoymusunuz?

·     Bu məhsul nə üçün faydalı və maraqlıdır?

·     Öyrənilən mövzu haqqında nə bilirdiniz? Nə yenilik var? Başqa nə bilmək istərdiniz?

·     Kompleks tapşırıq üzərində işləyərkən hansı nəticələrə gəldiniz? Qəbul etdiyiniz nəticələrin etibarlılığını/ardıcıllığını nə sübut edir?

·     Tədris materialını daha yaxşı başa düşmək üçün/ kompleks tapşırıığı daha yaxşı yerinə yetirmək üçün hansı üsullardan istifadə etdiniz?

Qazax Abdullayev

Sagarejo munisipalitetinin Ləmbəli ictimai məktəbin aparıcı statuslu fizika və riyaziyyat müəllimi.

კაზახ აბდულაევი

საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის ლამბელის საჯარო სკოლის  ფიზიკა-მათემატიკის წამყვანი მასწავლებელი