საგანთა შორის ინტეგრირებული კომპლექსური დავალებების დანერგვამ მოსწავლეებისთვის სასწავლო პროცესი ბევრად საინტერესო და შემოქმედებითი გახადა. მომიჯნავე და, მით უმეტეს, სხვადასხვა სპეციფიკის საგნებს შორის ინტეგრაცია აფართოვებს მოსწავლეთა ცოდნის არეალს და ამა თუ იმ საგნის ახლებურად დანახვის შესაძლებლობას აძლევს.
ეროვნული სასწავლო გეგმის განვითარების ექსპერტები, გიორგი ლომიძე (ფიზიკის მიმართულება) და დავით ზათიაშვილი (მუსიკის მიმართულება), სწორედ ასეთ, ერთი შეხედვით – უჩვეულო, ინტეგრირებულ დავალებასა და მის კომპონენტებზე გვესაუბრებიან, რა უპირატესობა შეიძლება ჰქონდეს ინტეგრირებულ კომპლექსურ დავალებას, ერთი კონკრეტული საგნის ჭრილში დანახულ კომპლექსურ დავალებასთან შედარებით.
დავით ზათიაშვილი: ინტეგრირებული კომპლექსური დავალების შესრულებისას მოსწავლე ორ ან მეტ საგანში, ერთდროულად, იძენს ცოდნას. აქვე უნდა გავუსვათ ხაზი იმას, რომ კომპლექსური დავალებები შეიძლება იყოს როგორც მომიჯნავე საგნებში, როგორიც არის მათემატიკა და ფიზიკა, ქიმია და ბიოლოგია, ასევე, სხვადასხვა სპეციფიკის მქონე საგნებს შორის, მაგალითად, მათემატიკა და მუსიკა ან ქიმია და სახვითი ხელოვნება, რაც მოსწავლეს აძლევს საშუალებას, სხვადასხვა კუთხით დაინახოს ამ საგნების საკითხები და პრობლემები. ასევე, ასწავლის მას სხვადასხვა ინტერპრეტაციას იმ ცოდნისა, რომელსაც ამ საგნებში იღებს.
გიორგი ლომიძე: მე როგორც ვიცი, მათემატიკასა და მუსიკას შორის ბევრად მეტი საერთოა, ვიდრე ფიზიკასა და მუსიკაში…
დ.ზ.: ვფიქრობ, თუ ამ მიმართულებით მეტს ვიმუშავებთ, უფრო მეტ საერთოსაც მოვნახავთ ამ საგნებს შორის.
გ.ლ.: აქვე ერთი-ორი სიტყვა ვთქვათ STEAM-ზეც. ჩვენ აქტიურად განვიხილავთ STEAM ტიპის დავალებების დანერგვის პროექტსაც. STEAM – ეს არის: S – მეცნიერება, T – ტექნოლოგია, E – ინჟინერია, A – ხელოვნება და M – მათემატიკა, შესაბამისად, STEAM ტიპის დავალება, ზოგადად, გულისხმობს ამ სფეროების გაერთიანებით მიღებული პროდუქტის შექმნას, ანუ მოსწავლემ შესაძლებელია (ვთქვათ, ქიმია-ფიზიკა- ბიოლოგიაში ან მათემატიკა-ხელოვნებაში, ინჟინერიის კომპონენტებისა და, რა თქმა უნდა, ტექნოლოგიების გამოყენებით), ამ საგნებიდან, რომელიმე სამეულის ან ოთხეულის (არ არის აუცილებელი რომ ყველა საგანი შედიოდეს) დახმარებით, გარკვეული ინტეგრირებული კომპლექსური დავალება შექმნას.
დ.ზ.: ჩვენ ადრეც აღვნიშნეთ, რომ რატომღაც გამორჩენილია ჰუმანიტარული საგნები, იქნებ ესეც რაღაცნაირად შევავსოთ და, ამ თვალსაზრისითაც, გავაკეთოთ ინტეგრირებული კომპლექსური დავალებები. შევეცადოთ, ჰუმანიტარული საგნებიც შემოვიყვანოთ.
გ.ლ.: გადავიდეთ უშუალოდ ჩვენს კომპლექსურ დავალებაზე. დღეს ფიზიკასა და მუსიკაზე ვსაუბრობთ და ალბათ, პირველ რიგში, უნდა გამოვყოთ ერთი ნიუანსი. ზოგადად, როდესაც პედაგოგი ინტეგრირებულ კომპლექსურ დავალებას ნერგავს ან აპირებს, დანერგოს, აუცილებელია, მოძებნოს რაღაც საერთო ამ ორ საგანს შორის. ჩვენ რა გვაქვს საერთო?
დ.ზ.: პირველი, რაც ჩვენ საერთო გვაქვს, ალბათ, არის ბგერა. მე როგორც გავიგე, ფიზიკაში ბგერა საკითხია, მუსიკაში კი ბგერა სამიზნე ცნებაა. ასე რომ, ეს ორი არეალი რაღაცნაირად შეიძლება დავამთხვიოთ.
გ.ლ.: კლასებიც ემთხვევა…
დ.ზ.: დიახ, ეს არის მე-11 კლასი, საკითხს – ბგერის აკუსტიკური თვისებები, რომელიც კარგად მოერგება ფიზიკის საკითხებსაც, ჩვენ გავდივართ თემაში „დრო და სივრცე“, მუსიკაში.
გ.ლ.: ჩვენ კი გვაქვს თემა „რხევები და ტალღები“, სადაც, ჰარმონიული რხევების შემდეგ, სწორედ მექანიკური ბგერები, ტალღები მოდის და აი, აქ თავისუფლად შესაძლებელია, გადავიკვეთოთ კი არა, მე თუ მკითხავთ, აუცილებელიცაა, რომ ფიზიკის მასწავლებელმა, მუსიკის მასწავლებელთან ერთად და პირიქით, მუსიკის მასწავლებელმა, ფიზიკის მასწავლებელთან ერთად, საერთო გაკვეთილი ჩაატარონ. ისეთი ნიუანსებია, ისეთი მოვლენები, რომელთა ახსნა მხოლოდ ერთი საგნის ცოდნის ფარგლებში, ბოლომდე, შეუძლებელია. ამ არეალში, ეს ორი საგანი ერთმანეთს ავსებს.
დ.ზ.: აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ კონსტრუქტივისტული მიდგომებიდან გამომდინარე, ჩვენ გვსურს, ეს საგნები მოსწავლის ცხოვრებისეულ სიტუაციას დავუკავშიროთ, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ მე-11 კლასის მოსწავლეები, ძალიან ხშირად, მუზიცირებენ, უკრავენ როკ-ჯგუფებში და ამ თვალსაზრისით, ბგერის საკითხები ძალიან აინტერესებთ ხოლმე. ეს თემა საკმაოდ აქტუალურია ამ ასაკის ბავშვებისთვის.
გ.ლ.: უშუალოდ ჩვენი დავალების პირობა, შეიძლება, ძალიან კომპაქტურად და მოკლედ ვთქვათ – აკუსტიკურ გიტარას შეეხება. აქ შემოვიყვანეთ კეთებით სწავლების კომპონენტიც, როდესაც მოსწავლეებმა გარკვეული მოდელი უნდა დაამზადონ. ამ შემთხვევაში, საუბარია არა მთლიანი გიტარის მოდელზე (ეს არ იქნებოდა მარტივი, სპეციალური სახელოსნოც კი დასჭირდებოდა და სპეციალური ცოდნა), არამედ შედარებით მარტივი, გიტარის გრიფის მოდელის დამზადებაზე, შექმნაზე, რაც მინიმალური რესურსებითაა შესაძლებელი.
დ.ზ.: მეორე მხრივ, ეს ყველაფერი დაეხმარება ბავშვს, მაგალითად, სათანადო ინსტრუმენტის შერჩევაში, თუ მას სურს რაიმე ანსამბლის შექმნა, ეცოდინება რომელი ინსტრუმენტის ჟღერადობა რომელ კომპოზიციას მოუხდება.
გ.ლ.: ჩვენ შემთხვევაში, რომელი გიტარა რომელ კომპოზიციას მოუხდება…
დ.ზ.: მე როგორც მესმის, გამოდის, რომ STEAM-იდან ეს არის: S – მეცნიერება, E – ინჟინერია და A – ხელოვნება – ჩვენს კომპლექსურ დავალებაში სამივეა გაერთიანებული.
გ.ლ.: გიტარის გრიფის მოდელის დამზადება შესაძლებელია პატარა, 40-სანტიმეტრიანი ფიცრით, რომლის თავსა და ბოლოში, ერთმანეთისგან თანაბარი დაშორებით, დავარჭობთ ლურსმნებს და გავაბამთ აბრეშუმის ძაფს ან ძუას, რაც მოგვეპოვება სახლში. უნდა შევეცადოთ, რომ გაბმული ძუა სხვადასხვანაირად იყოს დაჭიმული, როგორც ეს გიტარის შემთხვევაშია. ექვსსიმიანი გიტარა შევარჩიოთ თუ შვიდსიმიანი?
დ.ზ.: ექვსსიმიანი გიტარა უფრო გავრცელებული ვარიანტია. მუსიკის საგანში არის საკითხები, რომლებიც უშუალოდ ინსტრუმენტის აღნაგობას ეხება. როგორც უკვე ვახსენეთ, ეს დაეხმარება მოსწავლეს, შეარჩიოს როგორი ტიპის გიტარა სჭირდება; ეცოდინება, ინსტრუმენტის შერჩევის დროს, რას მიაქციოს ყურადღება და რა დეტალები ახდენს განსაკუთრებულ გავლენას გიტარის ჟღერადობაზე.
გ.ლ.: ფიზიკის მხრიდან, მოსწავლეებს გარკვეული ნიუანსების გათვალისწინება მოუწევთ, მაგალითად – რა როლს თამაშობს სხვადასხვანაირად დაჭიმული სიმი ბგერების სხვადასხვაგვარად გამოცემაზე.
დ.ზ.: როგორ აეწყოს, რა ინტერვალები უნდა იყოს სიმებს შორის, რა მასალისგან უნდა იყოს დამზადებული (ამას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს)… ის, თუ როგორი აღნაგობა აქვს გიტარის კორპუსს, დიდ გავლენას ახდენს ჟღერადობაზე.
გ.ლ.: მოდი, ვახსენოთ კავშირი ფიზიკისა და მუსიკის სტანდარტთან. ფიზიკის მიმართულებით, მოცემული დავალება თავისუფლად შეძლებს, გაააქტიუროს სამიზნე ცნება ფიზიკური პროცესი და შესაძლებელია იმდაგვარი კითხვების დასმა, იმდაგვარი კრიტერიუმების შერჩევა (კომპლექსური დავალების შეფასების კრიტერიუმებს რასაც ვეძახით), რომ მოსწავლეს, მათზე მუშაობის დროს, სამიზნე ცნება ფიზიკურ პროცესთან დაკავშირებული მკვიდრი წარმოდგენები ჩამოუყალიბდეს, რაც გულისხმობს, რომ აღწეროს, მაგალითად, როგორ მოძრაობას ასრულებენ სიმები, როდესაც მათ თითს ჩამოჰკრავ; როგორ გამოიცემა ბგერა და როგორ მიაღწევს იგი ადამიანის ყურამდე; რაზეა დამოკიდებული თითოეული სიმის რხევის ამპლიტუდა, როგორ შეიძლება მათი ცვლილება და ზოგადად, სამიზნე ცნება ფიზიკური პროცესის მკვიდრი წარმოდგენები, რომლებიც გულისხმობს, რომ ნებისმიერი ფიზიკური მოვლენა აღიწერება ფიზიკური პროცესების ერთობლიობით, რომლებიც ხასიათდება გარკვეული ფიზიკური სიდიდეებით, რომელთა ურთიერთდაკავშირებითაც შესაძლებელია ასეთი პროცესების აღწერა.
აქ ფიზიკური პროცესის მიმდინარეობას წინ უსწრებს მიზეზი და აუცილებლად მოჰყვება შედეგი. მეცნიერების მთავარი მიზანიც ამ მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების გავლება და ფიზიკური პროცესის მახასიათებელი ფიზიკური სიდიდეების აღწერაა დიაგრამებით, გრაფიკებით, ცხრილებით თუ სხვა მეთოდებით და ეს არის მთავარი გასააზრებელი, რაც სამიზნე ცნება ფიზიკურ პროცესს ახლავს თან. თავისუფლად შესაძლებელია, რომ ამ ერთმა კომპლექსურმა დავალებამ ან ფიზიკის ნაწილმა დაიტიოს ისეთი შეფასების კრიტერიუმი, რომლის დამუშავების დროსაც ამ მკვიდრი წარმოდგენების დაუფლება ან ჩამოყალიბება მოხდება მოსწავლის გონებაში. მუსიკის მხრივ როგორ არის საქმე ამ მიმართულებით?
დ.ზ.: მუსიკის მხრივ, მუშავდება სამიზნე ცნება ბგერა და ეს კომპლექსური დავალება მოსწავლეს აძლევს საშუალებას, კარგად გაიაზროს ამ სამიზნე ცნებასთან დაკავშირებული მკვიდრი წარმოდგენები – რა არის ბგერის თვისებები? როგორ მოქმედებს ისინი ჟღერადობაზე და მხატვრული სახის შექმნაზე? როგორ ეხმარება ბგერის თვისებები მუსიკის სტილის შეგრძნებას? ამასთან დაკავშირებით, განიხილება ორი ინსტრუმენტი – აკუსტიკური და კლასიკური გიტარა, მათი ჟღერადობა და რა სტილის მუსიკალური ნაწარმოები შეიძლება შესრულდეს ამ გიტარებით. ამაზე ვამახვილებთ ყურადღებას და მოსწავლეს შეუძლია, სათანადო დასკვნები გამოიტანოს და სათანადო ინსტრუმენტი შეარჩიოს.
გ.ლ.: როგორ ვნერგავთ კომპლექსურ დავალებას, როგორ შეიძლება მისი განხორციელება საკლასო ოთახში – გარკვეული რჩევები პედაგოგებისთვის. როგორც წესი, ჩვენ მიერ ნიმუშის სახით შეთავაზებულ დიზაინში, კომპლექსური დავალება რამდენიმე ეტაპადაა დაყოფილი. პირველი ეტაპი პროდუქტის ფორმაზე მუშაობაა – ამ შემთხვევაში, ჩვენ ხელით კეთების კომპონენტი დავავალეთ. ეს იყო გიტარის გრიფის მოდელის დამზადება და თუ რა ფორმით, როგორ შეიძლება ამის გაკეთება, რა ხელსაწყოები დასჭირდება მოსწავლეს, ამაზე აუცილებლად უნდა იქნეს გამახვილებული ყურადღება, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლეს საერთოდ არ აქვს წარმოდგენა რა არის გიტარის გრიფი. მეეჭვება, ასეთი არსებობდეს, ყოველ შემთხვევაში, გრიფი ალბათ ყველას უნახავს, შეიძლება სახელი არ იცოდნენ. კომპლექსური დავალების განხორციელების პირველი ეტაპიც ზუსტად ეს იქნება, რომ მოსწავლეებს ვაჩვენოთ გრიფის ფოტო ან ვიდეომასალა, სადაც ოსტატი ცდილობს გიტარის შექმნას და ნახოს, როგორ გამოიყურება გიტარის გრიფი. შემდეგ შეიძლება ინსტრუქციაც მივცეთ, როგორი თანაბარი დაშორებით ჩაარჭოს ლურსმნები, როგორ გაჭიმოს სიმები ამ ლურსმნებს შორის და საბოლოოდ, როგორ მივაღწიოთ იმ მდგომარეობას, რომ ასეთი უბრალო და პრიმიტიული მოდელიც კი ჟღერადობას გამოსცემდეს, როდესაც თითს ჩამოკრავ. მოკლედ, ასეთია კომპლექსური დავალების განხორციელების პირველი ეტაპი, სადაც უფრო პროდუქტის ფორმაზეა გამახვილებული ყურადღება. ახლა კომპლექსური დავალების განხორციელების მეორე ეტაპი, სადაც უკვე შინაარსზე გადავდივართ…
დ.ზ.: მეორე ეტაპი ეძღვნება ორი ინსტრუმენტის შედარებას – კლასიკური და აკუსტიკური გიტარების, ყურადღების გამახვილებას ამ ორი ინსტრუმენტის დეტალებზე, თუ როგორ მოქმედებს ისინი ჟღერადობაზე, რა მასალისგან უნდა იყოს სიმები (ამასაც ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს) და რა სტილის მუსიკალური ნაწარმოებები შეიძლება შესრულდეს აკუსტიკური თუ კლასიკური გიტარით.
გ.ლ.: კომპლექსური დავალების განხორციელების მეორე ეტაპზე, სადაც შინაარსზე გვაქვს საუბარი, დავალების შეფასების კრიტერიუმებს განვიხილავთ ნაბიჯებად და ვცდილობთ, პედაგოგებისთვისაც გვქონდეს გარკვეული ინსტრუქცია, როგორ შეასრულებინონ ეს კრიტერიუმები, ანუ როგორ გაიარონ ეს ნაბიჯები საგაკვეთილო პროცესში და ამას დამხმარე კითხვების მაგალითების საშუალებით ვახერხებთ. დამხმარე კითხვებს შეიძლება სტრუქტურული ერთეული ვუწოდოთ და აქ თავისუფლად შეიძლება ისეთი კითხვების ჩამოწერა, გამოყენება, რომლებზე პასუხებიც მიგვიყვანს, ზუსტადაც რომ, შეფასების კრიტერიუმების შესრულებამდე და, საბოლოო ჯამში, მკვიდრი წარმოდგენების ჩამოყალიბებამდე.
რას ვგულისხმობ? აი, ფიზიკის კუთხით, შესაძლებელია ასეთი დამხმარე კითხვების დასმა: რა არის ბგერა (დავიწყოთ ძალიან მინიმალურით)? შემდეგ, კონსტრუქტივიზმის პრინციპით – ყოველი მომდევნო კითხვა წინა კითხვაზე პასუხს უნდა ეყრდნობოდეს; გავართულოთ ეს შეკითხვები და ცოდნის აგების მიმართულებით წავიყვანოთ. შეგვიძლია ვიკითხოთ – როგორ ვრცელდება ბგერა საერთოდ? რა გარემო სჭირდება ბგერის გავრცელებას? რატომ გამოსცემს სიმები ბგერებს? ძალიან კარგი იქნება ამაზე დაფიქრება და საერთოდ სიმების მიერ ბგერის გამოცემის პროცესის აღწერა, როგორ მიდის ეს ყველაფერი ადამიანის ყურამდე. აქ შეიძლება ბიოლოგიაც შემოსულიყო – ყური, როგორც სმენის აპარატი და როგორ აღიქვამს ადამიანის ყური ამ ბგერებს, როგორ აწვდის თავის ტვინს ამ ინფორმაციას. მოკლედ, შესაძლებელია, ეს დავალება კიდევ უფრო განვავრცოთ და კიდევ უფრო დიდი დოზით გახდეს STEAM დავალება. მუსიკიდან რა დამხმარე კითხვები გვაქვს?
დ.ზ.: მუსიკაში დამხმარე კითხვებია შედარებაზე, სხვადასხვა ინსტრუმენტების შემთხვევაში, ჟღერადობის თვალსაზრისით, რა დეტალებია გადამწყვეტი, რა მოქმედებს ჟღერადობაზე და რა – არა. შემდეგ მოსწავლეებს ეძლევათ რამდენიმე მუსიკალური მაგალითი, აუდიოჩანაწერი, რის მიხედვითაც ადგენენ თუ რა ინსტრუმენტითაა შესრულებული ეს ნაწარმოები და როგორ იქმნება მხატვრული სახე ამ ინსტრუმენტებზე მუსიკალური ნაწარმოების შესრულების დროს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ გაიგო, რამდენად დიდი გავლენა აქვს ბგერის ტემბრს მხატვრული სახის შექმნაში.
გ.ლ.: აქ ერთი მნიშვნელოვანი ნიუანსია – ფიზიკის მიმართულებით, სასკოლო პროგრამებში არ ისწავლება ის ყველაფერი, რაც უშუალოდ ამ პროცესების დროს მიმდინარეობს, მაგალითად, მდგარი ტალღა (როდესაც სიმი ირხევა). მასწავლებელს თავისუფლად შეუძლია, მოიფიქროს გარკვეული აქტივობა და მოსწავლეებს მიაწოდოს, თუნდაც, სტატია ინტერნეტ სივრციდან მდგარი ტალღის შესახებ. ყველაზე მთავარია პროცესის გააზრება, როგორ ირხევა სიმი და როგორ გამოსცემს ბგერებს. ზოგადად, ამ თემაშიც, როდესაც განვიხილავთ რხევებსა და ტალღებს, უშუალოდ მივდივართ ბგერებამდე. ერთი კითხვა მექნებოდა, დავით, თქვენთან – როგორ ფიქრობთ, რამდენად შესაძლებელია, რომ ეს დავალება, ამ დოზით, ამოწურულიყო ერთი კონკრეტული საგნის ფარგლებში, როგორც ერთი კონკრეტული საგნიდან დანახული კომპლექსური დავალება?
დ.ზ.: ვფიქრობ, ფიზიკის საგნის ფარგლებში, ძნელი იქნებოდა იმაზე საუბარი, თუ როგორ იქმნება ბგერის ტემბრით მუსიკალურ ნაწარმოებში მხატვრული სახე. ამაზე ბავშვი იმსჯელებდა, თუკი მას ეს კომპეტენცია მუსიკის საგანში ექნებოდა მიღებული, რადგან მარტო ფიზიკით ამ დავალების შესრულებას ნამდვილად ვერ მოახერხებდა.
გ.ლ.: მაგალითად, როგორ გავლენას ახდენს თუნდაც სიმის დაჭიმულობის ძალა გამოცემული ბგერების ხმამაღლობაზე, ტონის სიმაღლეზე და ა.შ. მუსიკა, შეიძლება ამას, როგორც ფაქტს, იყენებს, მაგრამ მიზეზები უფრო ფიზიკური პროცესებიდან მოდის და ალბათ, ამ ყველაფრის ფიზიკის თვალით დანახვა უფრო საინტერესო იქნებოდა. საბოლოო ჯამში, მივდივართ დასკვნამდე, რომ ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ბუნებაში ვხვდებით ისეთ მოვლენებს, რომელთა აღწერა რამდენიმე საგანში მიღებული ცოდნის გაერთიანებას საჭიროებს. მე მგონი, ყველა მოვლენა ასეთია, უბრალოდ, ჩვენ, როდესაც სკოლაში მოსწავლეებს საგნებს ვთავაზობთ, ამ მოვლენებს ვუნაწევრებთ, გარკვეული ჩარჩოებით შემოვსაზღვრავთ, რომ კონკრეტულ საგანსა და კონკრეტულ ჩარჩოს არ გასცდეს, თორემ ბუნება საგნებად არ იყოფა, ბუნება ერთიანი და მთლიანია, ჩვენ კი ვცდილობთ, ნაწილებად მივაწოდოთ სკოლაში. რა უპირატესობა აქვს, საბოლოო ჯამში, ინტეგრირებულ კომპლექსურ დავალებას?
დ.ზ.: ვფიქრობ, ამაზე უკვე ვისაუბრეთ, რომ ინტეგრირებული კომპლექსური დავალებით მოსწავლე უფრო მიახლოებულია ყოველდღიურ ცხოვრებასთან და მას ეძლევა საშუალება, ამ ორ საგანში შეძენილი ცოდნა დაუკავშიროს საკუთარ გამოცდილებას, ინტერესებს.
გ.ლ.: პედაგოგებსაც მოვუწოდებდი, რომ ურთიერთთანამშრომლობის საფუძველზე ყოველთვის შეიძლება გამოინახოს რაღაც საერთო საგნებს შორის, რის ფარგლებშიც ინტეგრირებულ კომპლექსურ დავალებას შევქმნით და ვფიქრობ, ასე უფრო მეტად დავაინტერესებთ მოსწავლეებს. აქ ერთი მნიშვნელოვანი მომენტიცაა, ყველა მოსწავლე ვერ იქნება ჩემი საგნისადმი დიდი ინტერესის მქონე, ყველას თავისი ინტერესი აქვს და თითოეულს, დროდადრო, შესაძლებელია, შევურჩიოთ იმ სფეროსთან ინტეგრირებული კომპლექსური დავალება, რომლის მიმართაც აქვს ინტერესი და, შემდეგ უკვე, ის (ჩვენ შემთხვევაში) ფიზიკის შესწავლის საჭიროებასაც დაინახავს და მუსიკის შესწავლის საჭიროებასაც. როდესაც ბავშვი, თავის საკუთარ ინტერესთა სფეროში სხვა კონკრეტულ დისციპლინას აღმოაჩენს, იმ დისციპლინის შესახებ რაღაცის გაგება მოუნდება.
