რჩე­ვე­ბი ქი­მი­ის პე­და­გო­გე­ბის­თ­ვის

გო­ჩა შე­ყი­ლა­ძე

სსიპ ჭი­ა­თუ­რის მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტე­ტის სო­ფელ გეზ­რუ­ლის სა­ჯა­რო სკო­ლის ქი­მი­ის მას­წავ­ლე­ბე­ლი

სტა­ტი­ა­ში წარ­მოდ­გე­ნი­ლია რამ­დე­ნი­მე რჩე­ვა, რო­მე­ლიც ქი­მი­ის მას­წავ­ლებ­ლებს და­ეხ­მა­რე­ბა სას­წავ­ლო პრო­ცე­სის ეფექ­ტი­ა­ნად და­გეგ­მ­ვა­ში.

ქი­მი­ის სწავ­ლე­ბა მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვან გა­მოწ­ვე­ვად რჩე­ბა ქარ­თუ­ლი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო სის­ტე­მის­თ­ვის. არა­ერ­თი კვლე­ვა ადას­ტუ­რებს იმას, რომ ზუსტ და სა­ბუ­ნე­ბის­მეტყ­ვე­ლო სა­გან­თა სწავ­ლე­ბა­ში რა­დი­კა­ლუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბია შე­სა­ტა­ნი. ამ სა­გან­თა სწავ­ლე­ბი­სას ყვე­ლა­ზე მე­ტად გა­სათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლია ორი ფაქ­ტო­რი:

1. სწავ­ლე­ბა მხო­ლოდ სა­ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ზე დაყ­რ­დ­ნო­ბით (არ შე­იძ­ლე­ბა ამ სა­გან­თა სწავ­ლე­ბა მხო­ლოდ სა­ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ზე დაყ­რ­დ­ნო­ბით. მოს­წავ­ლემ უნ­და და­ი­ნა­ხოს, რომ სა­ბუ­ნე­ბის­მეტყ­ვე­ლო ინ­ფორ­მა­ცია მის გარ­შე­მო მუ­დამ არ­სე­ბობს და თა­ვა­დაც ამ ინ­ფორ­მა­ცი­ის მა­ტა­რე­ბე­ლია);
2. ტრან­ს­ფე­რი­რე­ბის არე­ა­ლის გა­უთ­ვა­ლის­წი­ნებ­ლო­ბა (ტრან­ს­ფე­რი­რე­ბის გა­რე­შე ინ­ფორ­მა­ცია მა­ლე ეძ­ლე­ვა და­ვიწყე­ბას, ასე­ვე, მოს­წავ­ლე ვერ ხე­დავს სწავ­ლის მიზ­ნებ­სა და კარ­გავს მო­ტი­ვა­ცი­ას).

მე­სა­მე თა­ო­ბის ეროვ­ნუ­ლი სას­წავ­ლო გეგ­მის მი­ხედ­ვით,  დრო­ის თვალ­საზ­რი­სით, გა­მო­ყო­ფი­ლია სამ­გ­ვა­რი მი­ზა­ნი:

1. მოკ­ლე­ვა­დი­ა­ნი (თე­მა, სა­კითხი);
2. სა­შუ­ა­ლო­ვა­დი­ა­ნი (კომ­პ­ლექ­სუ­რი და­ვა­ლე­ბა);
3. გრძელ­ვა­დი­ა­ნი (სას­წავ­ლო ცნე­ბა).

დი­ნა­მი­კურ სას­წავ­ლო პრო­ცეს­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბა, რო­მელ­შიც ორ­გა­ნუ­ლა­დაა ჩა­შე­ნე­ბუ­ლი სას­წავ­ლო ში­ნა­არ­სი (ფაქ­ტობ­რი­ვი, დეკ­ლა­რა­ტი­უ­ლი ცოდ­ნა) და სას­წავ­ლო მიზ­ნე­ბი (პი­რო­ბი­სე­უ­ლი ცოდ­ნა), წარ­მა­ტე­ბის მომ­ტა­ნია. პრო­ცე­დუ­რუ­ლი, დეკ­ლა­რა­ტი­უ­ლი თუ პი­რო­ბი­სე­უ­ლი ცოდ­ნის იზო­ლი­რე­ბუ­ლად მი­წო­დე­ბის მცდე­ლო­ბა აუცი­ლებ­ლად უშე­დე­გოდ დას­რულ­დე­ბა. იმის­თ­ვის, რომ ცოდ­ნის სა­მი­ვე კა­ტე­გო­რია მოს­წავ­ლემ­დე ეფექ­ტი­ა­ნად მი­ვი­დეს, კონ­ს­ტ­რუქ­ტი­ვის­ტუ­ლი მიდ­გო­მე­ბი უნ­და გა­მო­ვი­ყე­ნოთ და მოს­წავ­ლე­ებს კომ­პ­ლექ­სუ­რი და­ვა­ლე­ბე­ბის შეს­რუ­ლე­ბა შევ­თა­ვა­ზოთ. კომ­პ­ლექ­სუ­რი და­ვა­ლე­ბა შე­მოქ­მე­დე­ბი­თი პრო­დუქ­ტია, რომ­ლის შე­სას­რუ­ლებ­ლად მოს­წავ­ლეს ესა­ჭი­რო­ე­ბა შე­მეც­ნე­ბი­თი ნა­კა­დის ეტა­პობ­რი­ვი მი­წო­დე­ბა. ის მიდ­გო­მა, რომ ბავშვს სა­ბო­ლო­ოდ პრო­დუქ­ტი აქვს შე­საქ­მ­ნე­ლი და ამ პრო­დუქ­ტის შე­სას­რუ­ლებ­ლად ესა­ჭი­რო­ე­ბა სა­კითხ­თა და თე­მე­ბის შეს­წავ­ლა, ქმნის მო­ტი­ვა­ცი­ა­სა და ბუ­ნებ­რივ ბმას მოკ­ლე­ვა­დი­ან და სა­შუ­ა­ლო­ვა­დი­ან მიზ­ნებს შო­რის. სა­შუ­ა­ლო­ვა­დი­ა­ნი მიზ­ნის სწო­რად გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა კი, სას­წავ­ლო ცნე­ბამ­დე მიგ­ვიყ­ვანს, რო­მე­ლიც, თა­ვის მხრივ, მო­ი­ცავს მკვიდრ წარ­მოდ­გე­ნებს.

გან­ვი­ხი­ლოთ კონ­კ­რე­ტუ­ლი მა­გა­ლი­თი სა­ბა­ზო სა­ფე­ხუ­რის­თ­ვის. სა­ბა­ზო სა­ფე­ხურ­ზე ერთ-ერთ სას­წავ­ლო ცნე­ბას წარ­მო­ად­გენს ნივ­თი­ე­რე­ბა, მას­თან კავ­შირ­შია ქვეც­ნე­ბა ნა­ერ­თ­თა კლა­სი (ოქ­სი­დი, მჟა­ვა, ფუ­ძე, მა­რი­ლი, ფუ­ძე/მჟა­ვა ოქ­სი­დი, მჟა­ვი­ა­ნო­ბა). აქ­ვე წარ­მო­გიდ­გენთ ცნე­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ მკვიდრ წარ­მოდ­გე­ნებს:

♦ ნივ­თი­ე­რე­ბე­ბი (არა ყვე­ლა!) შედ­გე­ბა მო­ლე­კუ­ლე­ბის­გან, მო­ლე­კუ­ლე­ბი — ატო­მე­ბის­გან. ატო­მი შედ­გე­ბა სუ­ბა­ტო­მუ­რი ნა­წი­ლა­კე­ბის­გან: პრო­ტო­ნე­ბის­გან, ნე­იტ­რო­ნე­ბი­სა და ელექ­ტ­რო­ნე­ბის­გან. ერ­თი სა­ხის ატო­მე­ბის ერ­თობ­ლი­ო­ბა არის ქი­მი­უ­რი ელე­მენ­ტი;

♦ ყო­ველ ნივ­თი­ე­რე­ბას თვი­სე­ბა­თა უნი­კა­ლუ­რი ნაკ­რე­ბი აქვს და ნივ­თი­ე­რე­ბე­ბი კლა­სი­ფი­ცირ­დე­ბა სხვა­დას­ხ­ვა ნიშ­ნით (მყა­რი, თხე­ვა­დი, აირა­დი, სუფ­თა ნივ­თი­ე­რე­ბე­ბი და ნა­რე­ვე­ბი; მარ­ტი­ვი და რთუ­ლი ნივ­თი­ე­რე­ბე­ბი და ა.შ.);

♦  ნივ­თი­ე­რე­ბებს აქვთ რა­ო­დე­ნობ­რი­ვი მა­ხა­სი­ა­თებ­ლე­ბი: ფარ­დო­ბი­თი ატო­მუ­რი და მო­ლე­კუ­ლუ­რი მა­სა, მო­ლუ­რი მო­ცუ­ლო­ბა, პრო­ცენ­ტუ­ლი შედ­გე­ნი­ლო­ბა;

♦  არა­ორ­გა­ნუ­ლი და ორ­გა­ნუ­ლი ნა­ერ­თე­ბი იყო­ფა კლა­სე­ბად: ოქ­სი­დე­ბი, მჟა­ვე­ბი, ფუ­ძე­ე­ბი, მა­რი­ლე­ბი, ნახ­შირ­წყალ­ბა­დე­ბი, სპირ­ტე­ბი, ალ­დე­ჰი­დე­ბი, კე­ტო­ნე­ბი, კარ­ბონ­მ­ჟა­ვე­ბი, ამი­ნე­ბი, ამი­ნომ­ჟა­ვე­ბი ნახ­შირ­წყ­ლე­ბი, ცხი­მე­ბი, ცი­ლე­ბი;

♦  ქი­მი­უ­რი ელე­მენ­ტე­ბის თვი­სე­ბე­ბი, მა­თი ნა­ერ­თე­ბის ფორ­მე­ბი და თვი­სე­ბე­ბი გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლია ამ ელე­მენ­ტ­თა ატო­მე­ბის ელექ­ტ­რო­ნუ­ლი გარ­სის აღ­ნა­გო­ბით;

♦ პე­რი­ო­დუ­ლო­ბის ცხრილ­ში ელე­მენ­ტე­ბი გარ­კ­ვე­უ­ლი კა­ნონ­ზო­მი­ე­რე­ბი­თაა გან­თავ­სე­ბუ­ლი: ატო­მუ­რი მა­სის ზრდის მი­ხედ­ვით, ქი­მი­უ­რი თვი­სე­ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით;

♦ პე­რი­ო­დუ­ლო­ბის ცხრილ­ში ელე­მენ­ტე­ბი გან­ლა­გე­ბუ­ლია ატომ­ბირ­თ­ვის მუხ­ტის ზრდის მი­ხედ­ვით. ქი­მი­უ­რი ელე­მენ­ტე­ბის თვი­სე­ბე­ბი პე­რი­ო­დულ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა­შია ატომ­ბირ­თ­ვის მუხ­ტის სი­დი­დეს­თან.

იმი­სათ­ვის, რომ კომ­პ­ლექ­სურ და­ვა­ლე­ბა­სა და სას­წავ­ლო მი­ზანს შო­რის კავ­ში­რი არ გაწყ­დეს, ვი­ყე­ნებთ ე.წ. საკ­ვან­ძო შე­კითხ­ვას. სა­ფე­ხუ­რის საკ­ვან­ძო შე­კითხ­ვე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბით, გა­მო­იკ­ვე­თე­ბა აქ­ცენ­ტე­ბი, რომ­ლებ­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბი­თაც უნ­და წა­რი­მარ­თოს სწავ­ლა-სწავ­ლე­ბის პრო­ცე­სი. კონ­კ­რე­ტულ შემ­თხ­ვე­ვა­ში, გა­მოგ­ვად­გე­ბა ასე­თი საკ­ვან­ძო შე­კითხ­ვა:

♦ რა­ტომ გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა ნივ­თე­რე­ბე­ბი ერ­თ­მა­ნე­თის­გან და რა გავ­ლე­ნას ახ­დენს ნივ­თი­ე­რე­ბის აგე­ბუ­ლე­ბა ნივ­თი­ე­რე­ბის ფი­ზი­კურ და ქი­მი­ურ თვი­სე­ბებ­ზე? (სა­მიზ­ნე ცნე­ბა — ნივ­თი­ე­რე­ბა)

დავ­ს­ვათ რამ­დე­ნი­მე შე­კითხ­ვა, რომ­ლებ­ზე პა­სუ­ხიც, ზო­გა­დად, ქი­მი­ის მას­წავ­ლებ­ლე­ბის­თ­ვის სა­ინ­ტე­რე­სო იქ­ნე­ბა:

კითხ­ვა 1. რა არის სა­ჭი­რო ესგ-ით გან­საზღ­ვ­რუ­ლი გრძელ­ვა­დი­ა­ნი მიზ­ნის (სას­წავ­ლო ცნე­ბის) მი­საღ­წე­ვად?

პა­სუ­ხი: გრძელ­ვა­დი­ა­ნი მიზ­ნე­ბის მი­საღ­წე­ვად სა­ჭი­როა, სას­წავ­ლო პრო­ცე­სი და­ი­ყოს შუ­ა­ლე­დურ სას­წავ­ლო მიზ­ნე­ბად.

კითხ­ვა 2. რო­გორ გა­ნი­საზღ­ვ­რე­ბა სა­შუ­ა­ლო­ვა­დი­ა­ნი (შუ­ა­ლე­დუ­რი) სას­წავ­ლო მიზ­ნე­ბი?

პა­სუ­ხი: შუ­ა­ლე­დურ სას­წავ­ლო მი­ზანს სკო­ლა გან­საზღ­ვ­რავს სა­კუ­თა­რი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სა და შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე. საგ­ნის მას­წავ­ლე­ბე­ლი/მას­წავ­ლებ­ლე­ბი კა­თედ­რა­ზე გა­ნი­ხი­ლა­ვენ კომ­პ­ლექ­სუ­რი და­ვა­ლე­ბის პი­რო­ბებს და აყა­ლი­ბე­ბენ სას­წავ­ლო გეგ­მას.

კითხ­ვა 3. რა არის სა­ჭი­რო შუ­ა­ლე­დუ­რი მიზ­ნე­ბის გა­მო­სა­ყო­ფად?

პა­სუ­ხი: შუ­ა­ლე­დუ­რი მიზ­ნე­ბის გა­მო­ყო­ფა ხდე­ბა გრძელ­ვა­დი­ა­ნი მიზ­ნე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე. შუ­ა­ლე­დუ­რი მიზ­ნე­ბის გა­მო­საკ­ვე­თად სა­ჭი­როა სას­წავ­ლო თე­მის, რო­გორც სტრუქ­ტუ­რუ­ლი ერ­თე­უ­ლის, მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბის გა­აზ­რე­ბა. ესგ-ის მი­ხედ­ვით, თე­მა წარ­მო­ად­გენს კონ­ტექსტს, რომ­ლის ფარ­გ­ლებ­შიც უნ­და და­მუ­შავ­დეს ეროვ­ნუ­ლი სას­წავ­ლო გეგ­მის ყვე­ლა შე­დე­გი და სა­მიზ­ნე ცნე­ბა. მა­გა­ლი­თად, თუ თე­მად ავარ­ჩევთ წყალ­სა და ხსნა­რებს, არ უნ­და დაგ­ვა­ვიწყ­დეს შე­დე­გე­ბი და გრძელ­ვა­დი­ა­ნი მიზ­ნე­ბი.

რაც შე­ე­ხე­ბა აქ­ტი­ვო­ბა­თა სა­ხე­ებს, თა­ნა­მედ­რო­ვე პე­და­გო­გი­კა უპი­რა­ტე­სო­ბას „სწავ­ლას კე­თე­ბით“ ანი­ჭებს და არა ინ­ფორ­მა­ცი­ის წა­კითხ­ვას, მოს­მე­ნას ან ნახ­ვას. რა­საკ­ვირ­ვე­ლია, სწავ­ლე­ბის შემ­თხ­ვე­ვა­ში მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა აქვს ბევრ ას­პექტს (მოს­წავ­ლის დას­წავ­ლის ტი­პი, ბუ­ნებ­რი­ვი ინ­ტე­ლექ­ტი…). პრო­ექ­ტუ­ლი და კომ­პ­ლექ­სუ­რი და­ვა­ლე­ბე­ბის სა­კუ­თარ პრაქ­ტი­კას სხვა წე­რი­ლის სა­შუ­ა­ლე­ბით გა­გი­ზი­ა­რებთ, რომ­ლი­თაც ნაჩ­ვე­ნე­ბი იქ­ნე­ბა, რამ­დე­ნად ოპ­ტი­მა­ლუ­რი შე­დე­გე­ბი მი­იღ­წე­ვა მა­შინ, რო­ცა მას­წავ­ლე­ბე­ლი ფა­სი­ლი­ტა­ტო­რი და მო­დე­რა­ტო­რია, ხო­ლო სას­წავ­ლო პრო­ცე­სის აქ­ტო­რი თა­ვად მოს­წავ­ლეა.