ბევრი ითქვა და დაიწერა ვაჟას „ალუდა ქეთელაურზე“, ბევრიც დაიწერება,რადგან თავისი მხატვრული თუ მსოფლმხედველობრივი გააზრებით ეს პოემა მრავალწახნაგოვანია და სხვადასხვა პრიზმიდან დანახვის, განსჯის საშუალებას იძლევა.
„ალუდა ქეთელაურის“ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი ალუდასა და მუცალის ბრძოლის ეპიზოდია. ეს ეპიზოდი ვაჟას უაღრესად დიდი ტექნიკური ხერხით აქვს შესრულებული. იგი იმდენად შთამბეჭდავად გადმოსცემს ამ ბრძოლის პერიპეტიებს, რომ მკითხველის წარმოსახვაში თვალნათლივ იშლება ბრძოლის თითოეული სცენა. მრავალ კითხვასთან ერთად აქ ერთი მნიშვნელოვანი კითხვაც დაისმის – როგორ, როგორი მხატვრული ტექნიკით, ხერხით აღწევს მწერალი ამას?
ცნობილია, რომ ვაჟას შემოქმედება ხალხურ რვამარცვლიან ლექსზეა აწყობილი. თავის დროზე სწორედ რვამარცვლიანი ლექსის გაერთიანებით დაუდო საფუძველი დიდმა შოთამ ახალ ვერსიფიკაციას, შაირს, რომელსაც საუკუნეების მანძილზე თავი ვერ დააღწია ქართულმა პოეზიამ (შაირი სპარსულად თექვსმეტმარცვლიან ლექსს ნიშნავს). მნიშვნელოვანი დეტალი რუსთაველის ლექსთწყობაში არის ის, რომ მისი ლექსი თავისუფალია დიალექტისაგან, მაგრამ ეფუძნება სალაპარაკო ენას და ამავე დროს მაღალი სალიტერატურო ენითაა დაწერილი. ვაჟა კი ხალხური ლექსისა და მთის კილოს ერთგული დარჩა, რაც აბსოლუტურად სწორი მიგნებაა, რადგან მთის კილო ერთ-ერთი, შეიძლება ითქვას მთავარიც, დეტალია ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებთა გმირების ყოფისა. რუსთაველის გენიალურობა იმაშიცაა, რომ მაღალი და დაბალი შაირის ტაეპებით გადმოსცა ემოციურად ერთმანეთისაგან განსხვავებული ამბები. დაბალი შაირით /5:3,//5:3// იგი აღწერითი და მშვიდი ხასიათის ამბებს გადმოგვცემს და ტემპიც, შესაბამისად, დაბალია, მშვიდია, ხოლო ემოციურად დატვირთული ამბების გადმოსაცემად მაღალ შაირს /4:4,//4:4 /იყენებს, აქ ტემპი უფრო ჩქარია. მაგალითად: „იყო არაბეთს /როსტევან,//მეფე ღმრთისაგან/სვიანი“, მაგრამ „შიგან ასრე/გავერივე//გნოლის ჯოგსა,/ვითა ქორი..“
საინტერესოა, ამ მხრივ რა ვითარებაა „ალუდა ქეთელაურში“, შეინიშნება თუ არა რაიმე კანონზომიერება ტერფებში მარცვალთა რაოდენობის მხრივ და თუ კი, ახდენს თუ არა ეს გავლენას ამბის გადმოცემის ექსპრესიაზე.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ვაჟა-ფშაველას პოეზია ხალხურ რვამარცვლიან ლექსთწყობას ეფუძნება, სადაც გვხვდება როგორც დაბალი, ისე მაღალი შაირის მაგალითები. „ლექსი ვეფხისა და მოყმისა“ დაბალი შაირის მაგალითია, „სერზე მიდის სამი მგელი“ – მაღალი შაირის:
„მოყმემან,3 /პირშიშველამან,//5
შიბნ გაიარნა/5 კლდისანი,//3
მოინადირნა,/5 დალახნა//3
ბილიკნი/3 ჭიუხისანი// 5.“
„სერზე მიდის /4სამი მგელი,4//
ტუჩმოკლე და 4/ კუდაგრძელი,4//
ერთმანეთს ე 4/ უბნებიან ,4//
ჭალას არის4/ ლურჯა ცხენი“4//.
ვაჟა-ფშაველა „ალუდა ქეთელაურის“ მთელ მანძილზე მხოლოდ დაბალ შაირს იყენებს, იქაც, სადაც ამბავს აღწერს და იქაც, სადაც ემოციურად დატვირთულ ამბავს გადმოგვცემს. მაგ., აღწერს ამბავს:
„ერთ ქურდკანტალსა / ღილღველსა //
ცუდი დაუდგა /5/ წამიო ,//3
გადავარდება/ 5/ ცხენზეით,/ /3
ყელთავქვე/ /5/ ეკიდებისა,// 3
ნატყვიარი სჭირს/ 5/ /ბეჭისთავს, //3
გულს ცეცხლი /5/ ეკიდებისა“.//3
ემოციურად დაძაბული სიტუაცია:
„არა გჭირსაა, /5/ რჯულძაღლო?-//3
მუცალი ეუბ /5/ ნებოდა.//3
– ნუ გგონავ მჭირდეს, /5/ რჯულძაღლო,//3
ყმასა გუდანის/ /5/ ჯვრისასა.//3
ხმა ალუდაის / /5 /თოფისა/ /3
ჭეხასა ჰგვანდა /5/ ცისასა“.//3
„ალუდა ქეთელაურის“ სალექსო მუხლებზე დაკვირვებისას ძალაუნებურად ყურადღება მივაქციეთ იმას, რომ პოემა ოქროს კვეთის პრინციპითაა აგებული. ოქროს კვეთა, როგორც ცნობილია, არატოლ ნაწილად მთელის ისეთი დაყოფაა, როცა მისი მცირე ნაწილი ისე შეეფარდება დიდს, როგორც დიდი – მთელს. ოქროს კვეთის ნაწილთა შეფარდების რიცხვი 0,618-ია, დასაშვებია მიახლოებითი რიცხვიც – 0,62. „ალუდა ქეთელაურის“ ტაეპთა ტერფებში მარცვალთა შეფარდება 3:5 ტოლია 0,6-ის, 5:8 შეფარდება ტოლია 0.62-ის (ისევე, როგორც „ვეფხისტყაოსანში“), რაც ოქროს კვეთის პროპორციებში ჯდება. იგივე შეიძლება ითქვას, ზოგადად, ქართულ ხალხურ ლექსზე, თუმცა ეს სხვა თემაა.
თუ დავაკვირდებით ვაჟა-ფშაველას მხატვრულ შემოქმედებას და მათ შორის „ალუდა ქეთელაურს“, ვნახავთ, რომ ვაჟა მაღალ შაირს, როგორც სტილურ ხერხს, ექსპრესიულობის გადმოსაცემად არ იყენებს, იგი ამისთვის სხვა რიტორიკულ ფიგურებს მიმართავს. მისი, როგორც მწერლის/პოეტის ძირითადი პოეტური ფორმა არის დაბალი შაირი. ლექსთწყობის ეს სახე თხრობას უფრო დინჯს, აკადემიურსა და ძარღვიანს ხდის. ეს ვაჟას პოეზიის ერთ-ერთი, შეიძლება ითქვას მთავარიც, სტილური ხერხია.
რაც შეეხება ექსპრესიულობას, იგი უნდა ვეძებოთ ამბის გადმოცემის სიმძაფრესა და სიტუაციის ტრაგიზმში და, რა თქმა უნდა, ტროპულ მეტყველებაში. მუცალისა და ალუდას ბრძოლის წარმოსახვის, სიცხადის, დაძაბულობისა თუ ემოციურობის გადმოსაცემად ვაჟა-ფშაველა, ერთდროულად, რამდენიმე ლიტერატურულ ხერხს მიმართავს, როგორიცაა კონტრასტი, ირონია, დიალოგი, შეძახილი, გამეორება, შედარება და სხვა.
როგორც ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების ცნობილი მკვლევარი, ბატონი მიხეილ ზანდუკელი აღნიშნავს, კონტრასტი ვაჟა-ფშაველას პოეტიკის ერთ-ერთი მძლავრი საშუალებაა. იგი „უკიდურესი საწინააღმდეგო თვისებების მატარებელი საგნებისა თუ მოვლენების შეპირისპირებაა, კონტრასტი მიზნად ისახავს ამგვარ საგანთა თუ მოვლენათა დაპირისპირებით მკითხველში უფრო მძლავრი, გამახვილებული შთაბეჭდილება, ემოცია გამოიწვიოს… ამიტომ კონტრასტში მთავარია ემოციის, განწყობილების პროცესი“ (მიხეილ ზანდუკელი, „თხზულებები“, ტ.III, გვ.676). ჩვენი მხრიდან დავამატებდით, რომ კონტრასტი არ არის ქვეტექსტის გარეშე, ანუ კონტრასტს ყოველთვის ახლავს ქვეტექსტი, რადგან მწერლის მიზანია, შეპირისპირების საფუძველზე, წარმოაჩინოს საგანთა თუ მოვლენათა თვისებები, რომლებიც უნდა აღმოაჩინოს მკითხველმა. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მკითხველმა უნდა წაიკითხოს ტექსტის იმპლიციტური ინფორმაცია. ეს ორი სტილური ხერხი ერთმანეთს ავსებს და მკითხველს უბიძგებს, უფრო ღრმად გაიაზროს ნაწარმოები.
მუცალისა და ალუდას ბრძოლაში კონტრასტის საუკეთესო მაგალითია ის ეპიზოდი, სადაც მუცალი და ალუდა საკუთარ თვისებებს ავლენენ დაძაბულ ბრძოლაში. ვაჟა-ფშაველა არა მხოლოდ კონსტრასტების, არამედ საკუთრივ ქვეტექსტების დიდოსტატიცაა. მას შეუძლია კადრს მიღმა დაგვანახოს ის, რასაც არ გვიჩვენებს და არ გვეუბნება, მაგრამ ვხვდებით და ვხედავთ. ქვეტექსტი კარგად იკითხება მუცალისა და ალუდას ბრძოლაში. პოემაში ბრძოლის ეპიზოდი იმითაც არის მნიშვნელოვანი, რომ აქ კარგად ჩანს ორივე გმირის ბუნება. ერთმანეთის წინაშე დგას ორი განსხვავებული პიროვნება: მუცალი და ალუდა. ორივეს კარგად აქვს გაცნობიერებული, რომ მათი ბრძოლა ერთის გამარჯვებით უნდა დასრულდეს, არც ერთი არ არის უკან დამხევი: ალუდამ აუცილებლად უნდა დაიბრუნოს თავისი მოპარული ცხენი (აბა, რისთვის გაეკიდა), მუცალმა აუცილებლად უნდა იძიოს სისხლი ძმის მკვლელზე და არც წართმეულის უკან დაბრუნებას აპირებს. ამიტომ ბრძოლა არის დაუნდობელი. და ამ დაუნდობელ ბრძოლაშიც კი მუცალი დინჯი, გაწონასწორებულია. მაშინაც არ კარგავს წონასწორობას, როცა ალუდას ნასროლმა ტყვიამ თმები შეუტრუსა და სიკვდილმა სულ ახლოს ჩაურა. თითქოს არად აგდებს საფრთხეს და დასცინის კიდეც (ირონია) ალუდას:
„ოჰო, ქუდ გაუხვრეტია,
წვერებსა სტუსავს თმისასა.
მაღლა დაგიცდა, ბეჩავო,
კენჩხას არა სჭირს ძვლისასა“.
ალუდა პირიქით, ფიცხია, იქნებ უფრო დაუნდობელიც. მისი სიცოცხლეც ბეწვზე ეკიდა მაშინ, როცა მუცალის ტყვიამ საპირისწამლე გაუხვრიტა. კიდევ უფრო გაფიცხდა: „რაკი სრევაზე მიდგება, ჯავრს არც მე შავჭამ მტრისასაო“ და ნიშანში უფრო კარგად ამოიღო მუცალი. ტყვია გაფრინდა და როცა გულისფიცარი შეუნგრია ქისტს, ნიშნისმოგებით მიაძახა: „არც ეხლა გჭირსა, რჯულძაღლოო?!“ გამარჯვებული დარჩა ალუდა, მაგრამ მათი ბრძოლა ამით არ დამთავრებულა, ალუდას წინ უფრო დიდი ბრძოლა ელოდა: ბრძოლა ჯერ საკუთარ თავთან და მერე საზოგადოებასთან.
ქართველებს ერთი კარგი ანდაზა გვაქვს: „ურემი რომ გადაბრუნდება, გზა მერე გამოჩნდებაო“. ურემი გადაბრუნდა, ახლა ალუდამ უნდა დაინახოს გზა…
მუცალის ღირსებით სავსე ქცევამ ალუდას გამარჯვების ნირი წაუხდინა. ქისტმა კაცმა ბოლომდე იბრძოლა სოცოცხლისთვისაც და მტრის წინააღმდეგაც. სასიკვდილოდ დაჭრილმა უკანასკნელად მოიკრიფა ძალა და „ერთიც ესროლა ალუდას“, მერე კი თავისი თოფ-იარაღი გადაუგდო საპატრონოდ (და არა საჩუქრად): „ეხლა შენ იყოს, რჯულძაღლო, ხელს არ ჩავარდეს სხვისასაო“. ამას კი არ მოელოდა ხევსური „ქურდკანტალა“ ქისტისგან. ალაფი ხომ ისედაც გამარჯვებულის უნდა ყოფილიყო, ისედაც ხომ ალუდას რჩებოდა და ეს კარგად იცოდა ორივემ. აქ იარაღი არ იყო მთავარი, მთავარი იყო დამოკიდებულება. აქ კი აჯობა მუცალმა. მორალურად და პიროვნულად ის ალუდაზე მაღლა აღმოჩნდა და დაჯაბნა ალუდა, რომელიც მტერთან ასეთი დამოკიდებულებისაგან ძალიან შორს იდგა. თითქოს ერთბაშად დაპატარავდა. ეს ის ალუდა აღარ იყო, წუთის წინ რიხით რომ „შამაუჭყივლა ქისტასა: „არც ეხლა გჭირსა რჯულძაღლო“. მუცალი ერთბაშად ამაღლდა მის თვალში. იდგა თავდახრილი, ნირწამხდარი ალუდა მუცალის ცხედრის წინაშე და ცხოვრებაში პირველად ინანა, რომ ღმერთმა მისი ხელით ინება ამ ვაჟკაცი ქისტი კაცის სიკვდილი. გულით დაიტირა და, როგორც მისი რწმენა აძლევდა საშუალებას, ისე გააპატიოსნა… მაგრამ ეს ჯერ კიდევ აფექტში მყოფი კაცის მოქმედება იყო.
რა დაინახა ისეთი მუცალმა ხევსურში, რომ ასეთი პატივი მიაგო. იყო რაღაც ღირსეული ალუდაშიც. ეს მათ ბრძოლაში გამოჩნდა. ორივეს ხომ გაცნობიერებული აქვს ბრძოლის სიმძიმე, მაგრამ არც ალუდა და არც მუცალი „სროლა დასწრებაზეას“ პრინციპით არ მოქმედებს. არც ერთი არ ინდობს ერთმანეთს, მაგრამ ორივე დაუწერელ კანონს იცავს: რიგ-რიგობით ესვრიან ერთმანეთს. ეს მხოლოდ ნამდვილ ვაჟკაცებს სჩვევიათ და მუცალს, როგორც ბრძოლაში ნაცად კაცს, ეს არ გამოეპარა, არ გამოეპარა ალუდაში მეომრის სული.
მუცალი უნდა მომკვდარიყო, რომ ალუდას სხვაგვარად დაენახა, განესაჯა მტრობის არსი და შედეგი. მის ცნობიერებაში ერთბაშად მოხდა მენტალური გადატრიალება, რომელიც თანდათან ღრმავდებოდა. აღარ ესახელება თავისი ნამოქმედარი:
„ყმა მოდიოდა გორი-გორ,
არ ეწონება თავია,
პირს დაწოლია ნისლები
გულით ნადენი შავია.“
ფიქრებში ჩაძირული ალუდა იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ მტრობა, ზოგადად, სხვა არაფერია, თუ არა თვითგანადგურების, სიკვდილის გზა: „შენ რომ სხვა მაჰკლა, შენც მოგკვლენ, სისხლს არ შეგარჩენს გვარია“. და რაც მთავარია, მტრობა, როგორც საღი გონების დამხშობი, არის ბევრი უკეთურების სათავე, რომელსაც გზადაგზა აღმოაჩენს ალუდა ქეთელაური.
აქ დგება ერთი მთავარი კითხვა: როგორ მივიტანოთ ეს ყოველივე არაქართულენოვან მოსწავლეებამდე? ენობრივი კომპეტენცია არ აძლევთ მათ იმის საშუალებას, რომ ამ გენიალური პოემის სიღრმისეული ანალიზი ქართულად გადმოსცენ. ამ ეტაპზე ჩვენი მიზანი ეს არც არის.
არაქართულენოვან სკოლებში მუშაობს ქართული ენის კლუბი, რომლის მიზანი, ძირითადად, ქართული ენის დაუფლებასთან ერთად, ქართული ლიტერატურის გაცნობაც არის. სწორედ საკლუბო მუშაობა მოგვცემს იმის საშუალებას, რომ მსგავსი ნაწარმოებები გავაცნოთ ჩვენს არაქართველ მოსწავლეებს. შემაფერხებელ ფაქტორად, რა თქმა უნდა, რჩება ენის ბარიერი. ამიტომ მასწავლებელმა ისეთ მეთოდებს უნდა მიმართოს, რაც მოსწავლეებს გაუადვილებთ ნაწარმოების აღქმას და დაეხმარება, აღმოჩენების გზით ჩასწვდნენ პრობლემურ საკითხებს. ამ მხრივ, მინი-ლექციასთან ერთად, კარგ შედეგს იძლევა სწავლების კონსტრუქტივისტული მიდგომა. უპირველესად, მოსწავლეებს უნდა გავაცნოთ პოემის შინაარსი და მივაღწიოთ იმას, რომ შეძლებისდაგვარად გადმოსცენ თხრობით, მათთვის მოსაწონი ადგილები კი მივცეთ საზეპიროდ, ეს მათ განუვითარებთ ზეპირმეტყველებას, ყურს გაუხედნის ქართული ენის ჟღერადობაზე, გამოიწვევს მათში ემოციებს. მინი-ლექცია დაგვეხმარება, გავაცნოთ მთიელთა ცხოვრების წეს-ჩვეულებები, რათა მათთვის ნათელი იყოს ის ფონი და გარემო, რაშიც მოქმედებენ პერსონაჟები. დამაზუსტებელი კითხვებით კი ვუბიძგებთ, ახსნან პერსონაჟთა ქცევის მოტივი (დასაშვებია მშობლიური ენის გამოყენებაც), პერსონაჟთა ქცევაზე, საუბარზე დაკვირვებით გამოკვეთონ თითოეულის ხასიათი, თვისება, გამოხატონ საკუთარი აზრი და გაამყარონ იგი სათანადო არგუმენტებითა და ფაქტებით. ამ შემთხვევაში, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება კითხვის დასმას და ამოცანას, რასაც ვუსახავთ მოსწავლეს. მნიშვნელოვანია, მოსწავლეთა ყურადღება გავამახვილოთ მხატვრულ ხერხებზე, როგორ ზემოქმედებს მწერალი მათი საშუალებით მკითხველის ემოციებზე. ეს არის ის ცოდნა, რომელიც მათ სხვა საგნებშიც გამოადგებათ, სხვა ნაწარმოებების დამუშავებაშიც და ჩამოაყალიბებს მათ კარგ მკითხველად.
ზამირა კობიაშვილი
წალკის მუნიციპალიტეტის სოფ. ოზნის საჯარო სკოლის კონსულტანტ-მასწავლებელი,
არაქართულენოვანი მასწავლებლების პროფესიული განვითარება
გამოყენებული ლიტერატურა:
♦ ვაჟა-ფშაველა – „ალუდა ქეთელაური“;
♦ სიმონ გაჩეჩილაძე – „სიტყვიერებისა და ლიტერატურის თეორია“, „განათლება“, 1977წ;
♦ მიხეილ ზანდუკელი, „თხზულებები“, III ტომი;
♦ შოთა რუსთაველი, „ვეფხისტყაოსანი“;
♦ გიორგი წერეთელი – „ოქროს კვეთა „ვეფხისტყაოსანში“;
♦ ხალხური პოეზიის ნიმუშები.
