ყველა ვთანხმდებით, რომ განათლება ქვეყნის წინსვლის, განვითარებისა და კეთილდღეობის საწინდარია, განათლების ხარისხის გაუმჯობესება კი სახელმწიფოს მუდმივი საზრუნავი. ზოგადი განათლების რეფორმის ხელშეწყობისათვის, 2019 წლიდან, ეტაპობრივად, საქართველოს ყველა საჯარო სკოლაში, ინერგება „ახალი სკოლის მოდელი“. ლაკონიურად რომ ვთქვათ, აღნიშნული პროგრამის უმთავრესი მიზანია სწავლა-სწავლების ხარისხის გაუმჯობესება სწავლების კონსტრუქტივისტულ პრინციპებზე დაყრდნობით. აღსანიშნავია, რომ „ახალი სკოლის მოდელს“ „საკლასო ოთახიდან დაწყებულ რეფორმად“ მოიაზრებენ, რადგან მისი ჩამოყალიბების პროცესში ჩართული არიან როგორც საჯარო სკოლისა და რესურსცენტრების, ისე უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების წარმომადგენლები.
მართალია, ჩვენი წერილის მიზანს არ წარმოადგენს „ახალი სკოლის მოდელის“, როგორც რეფორმის, გამოწვლილვითი განხილვა და ანალიზი, მაგრამ მის ძირითად კონცეფციას მაინც მოგვიწევს შევეხოთ. განათლების მკვლევართა თქმით, „ახალი სკოლის მოდელში“ არსებითი სიახლე სწავლების მეთოდიკაა. იცვლება ის, თუ რა პრინციპით უნდა დაგეგმოს მასწავლებელმა გაკვეთილები, რათა მოსწავლეებში უფრო სიღრმისეული კომპეტენციები განავითაროს. თანამედროვე განათლების საკითხებით დაინტერესებული საზოგადოებისათვის კი, მეტ-ნაკლებად ცნობილია, რომ ცნებებზე ორიენტირებული სწავლება, თემატური დაგეგმვა და კომპლექსური დავალებები არის მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის ყველაზე მნიშვნელოვანი მახასიათებელი. კომპლექსური დავალება „ახალი სკოლის მოდელის“ მიერ დასახული მიზნების მისაღწევად ერთ-ერთი მთავარი ინსტრუმენტია, შესაბამისად, ამ ტიპის დავალებების დამუშავებას განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა.
კომპლექსური დავალება სწავლების საინტერესო და აუცილებელი ნაწილია იმდენად, რამდენადაც ის მოითხოვს დეკლარაციული, ფუნქციური და პირობისეული ცოდნის გამოვლენას. კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობით მოსწავლეს უნდა განუვითარდეს ინფორმაციის მოძიების, დამუშავებისა და კრიტიკული გაანალიზების უნარი, შეძლოს ობიექტური თვითშეფასება და, რაც განსაკუთრებით აღსანიშნავია, თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენება (ე.წ. ცოდნის ტრანსფერი).
„ახალი სკოლის მოდელის“ ფარგლებში, სასკოლო ცხოვრებაში გაჩნდა ახალი რგოლი — მხარდამჭერთა ჯგუფი. სწორედ ეს ჯგუფი უწევს კონსულტაციას სკოლის პედაგოგებს, რათა ახლებური მიდგომით დაგეგმონ სასწავლო პროცესი, ჩამოუყალიბდეთ ცნებებით სწავლების კულტურა, შექმნან და განახორციელონ კომპლექსური დავალებები. მხარდამჭერი ჯგუფებისა და საჯარო სკოლის პედაგოგთა ერთობლივი მუშაობით, ამ ეტაპზე, ყველა საგანში, დაწყებითი და საბაზო საფეხურებისათვის მომზადებულია სასწავლო კურიკულუმები, შედგენილია კომპლექსური დავალებების მატრიცები, რაც მნიშვნელოვნად უადვილებს პედაგოგს სწავლების ამ ახალი ფორმატის გათავისებას. მისასალმებელია ის ფაქტი, რომ მასწავლებლები მუდმივად თანამშრომლობენ როგორც ერთმანეთთან, ისე „ახალი სკოლის მოდელში“ ჩართულ ექსპერტებთან და ერთმანეთს კომპლექსურ დავალებებზე მუშაობის პროცესში გამოვლენილ მიღწევებსა თუ სირთულეებს უზიარებენ. სწორედ ამ უკანასკნელის შესახებ მსურს ვისაუბრო წინამდებარე წერილში ქართული ენისა და ლიტერატურის მაგალითზე.
დაწყებით და საბაზო საფეხურზე მეტ-ნაკლები წარმატებით უკვე დაინერგა კომპლექსური დავალებების საშუალებით სწავლება. შეიძლება ითქვას, ამ პროცესს ხელი მნიშვნელოვნად შეუწყო სასწავლო სახელმძღვანელოების განახლებამ. ქართული ლიტერატურის ახალ სახელმძღვანელოებში წარმოდგენილი საკითხავი მასალა შერჩეული და დაყოფილია თემატურ ერთეულებად, ეროვნული სასწავლო გეგმით განსაზღვრული თემატური ბლოკების მიხედვით. თითოეული თემის ფარგლებში კი, შესაძლებელია სტანდარტით გათვალისწინებული ყველა შედეგის სწავლება. საკითხავ მასალად შემოთავაზებულ ტექსტებს ახლავს კითხვარი, სხვადასხვა ტიპის სავარჯიშოები და, რაც მთავარია, კომპლექსური დავალებები თავიანთი შესრულების პირობებით. მასწავლებლის წიგნში კი აღნიშნულია ისიც, თუ რომელი საკვანძო ცნება აქტიურდება ამა თუ იმ კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობის პროცესში და რა აქტივობები უნდა უძღოდეს წინ თითოეული მათგანის შესრულებას. თითოეული თემისათვის დეტალურადაა მითითებული ის მკვიდრი წარმოდგენებიც, რომლებიც მოსწავლეს უნდა ჩამოუყალიბდეს სწავლის შედეგად.
სწავლების ამგვარი ახლებური მიდგომა საშუალო საფეხურის მოსწავლეებისათვის ჯერ არ დანერგილა, თუმცა სრულიად უცხოც არაა. მიუხედავად იმისა, რომ საბაზო საფეხურის მსგავსად საშუალო საფეხურზე ჯერ არ შედგენილა ახალი სასწავლო კურიკულუმები და სახელმძღვანელოები, პედაგოგები უფროსკლასელებთანაც მიმართავენ კომპლექსური დავალებებით სწავლების მეთოდს.
სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ საშუალო საფეხურზე ამგვარი მიდგომით მუშაობა ხშირად ისეთივე ნაყოფიერი ვერაა, როგორც საბაზოზე. პრობლემის უპირველესი მიზეზი ისაა, რომ სწავლების საშუალო საფეხურზე ქართული ენისა და ლიტერატურის პროგრამა გადატვირთულია სავალდებულო ნაწარმოებებით, პედაგოგები მუდამ „მოსწრების“ რეჟიმით მუშაობენ და ფაქტობრივად, არ რჩება დრო კომპლექსური დავალების სათანადოდ შესრულებისათვის. მეორე მხრივ, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ საშუალო საფეხურზე შესასწავლი ნაწარმოებების აბსოლუტური უმრავლესობა ეპოქალური მნიშვნელობისაა და უფრო ღრმად გააზრებას მოითხოვს, ვიდრე მანამდე შესწავლილი ტექსტები. ამგვარი ნაწარმოებების ჯეროვან შესწავლასა და დამუშავებას სჭირდება საკმაოდ დიდი დრო, ენერგია და მრავალფეროვანი აქტივობები, რომლებიც შესაძლოა არსებული კომპლექსური დავალებებით მუშაობის ფორმატში შემოთავაზებულ მითითებებს ვერ მოერგოს. პრობლემის ყველაზე უფრო ნათელ თვალსაჩინოებას, ვფიქრობ, „ვეფხისტყაოსნის“ სწავლების გამოცდილება წარმოადგენს.
უპირველესი სირთულე, რომელიც პოემის სწავლებისას იჩენს თავს, ენობრივი მხარეა. მართალია, მოსწავლეებს ძველ ქართულ ტექსტებზე მუშაობა გარკვეულწილად საბაზო საფეხურზეც უწევთ, მაგრამ მათი ცოდნისა და კომპეტენციის დონე „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის გასაგებად ყოველთვის სასურველზე მნიშვნელოვნად დაბალია. იმისათვის, რომ ეს ხარვეზი აღმოიფხვრას, მასწავლებელს აუცილებლად სჭირდება დრო, მოსწავლეებს გააცნოს ძველი ქართული ენის ძირითადი თავისებურებანი, არა მხოლოდ ლექსიკურ, არამედ მორფოსინტაქსურ დონეზეც. ამ ტიპის მუშაობა კი ვერ თავსდება კომპლექსური დავალებებით გათვალისწინებულ ფორმატში. გარდა ძველი ქართული ენის თავისებურებების შესწავლისა, პოემის ხიბლის შეცნობისა და ადეკვატური გაგებისათვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს საკუთრივ რუსთაველის ენისა და სტილის მახასიათებლების შესწავლასაც. ეს პოემაზე სამუშაოდ გამოყოფილ დროში ნამდვილად ვერ ხერხდება.
ალბათ, ყველა ვთანხმდებით, კომპლექსური დავალებისათვის, როგორც პროდუქტისათვის, უმთავრესი შემეცნებით-შემოქმედებითი ღირებულებაა. არის შემთხვევები, როდესაც მოსწავლეებს კომპლექსური დავალების პროცესში შემოქმედებითობა იმდენად იტაცებთ, რომ მათი ნაშრომები კარგავს შემეცნებით ღირებულებას. ხშირად ისინი, ამგვარ დავალებებზე მუშაობისას, ცდებიან ავტორის ძირითად მიზანდასახულობას და ხატოვნად რომ ვთქვათ, წერენ „პოსტმოდერნისტულ“ ნაწარმოებებს, რომელთაც არავითარი საერთო აღარ აქვთ შესასწავლ ტექსტთან. თქმულის ნათელსაყოფად მოგახსენებთ მასწავლებელთა სამუშაო ჯგუფებში განხილული იმ კომპლექსური დავალებების შესახებ, რომლებიც პედაგოგებმა გამოიყენეს საშუალო საფეხურზე შესასწავლ ნაწარმოებებზე მუშაობისას.
ესგ-ის საგნობრივი სტანდარტის მიხედვით, მოსწავლეს უნდა შეეძლოს ტექსტის ინტერპრეტაცია პირად ან ლიტერატურულ გამოცდილებაზე დაყრდნობით, რისთვისაც მას მოეთხოვება თხრობა ხედვის პერსპექტივის შეცვლით ან დროსა და სივრცეში გადანაცვლებით. ხედვის პერსპექტივის შეცვლით თხრობის ნიმუშია კომპლექსური დავალება „პერსონაჟის დღიური“. ერთ-ერთი ასეთი დავალების პირობის შესაბამისად, მოსწავლეებს უნდა დაეწერათ ილია ჭავჭავაძის მოთხრობის „კაცია-ადამიანი?!“ მთავარი პერსონაჟის, ლუარსაბ თათქარიძის, დღიური. ცხადია, მოსწავლეებისთვის ამოსავალს თავად მოთხრობის ტექსტი წარმოადგენდა, მაგრამ მათ საკუთარი წარმოსახვაც უნდა მოეშველიებინათ. თუკი აღნიშნული დავალების მიზანი მხოლოდ მოთხრობის შინაარსის დამახსოვრება, დღიურის ჟანრის თავისებურებათა დასწავლა და პრაქტიკული გამოყენება იქნებოდა, მაშინ ვიტყოდით, რომ მოცემული დავალება სახალისო, საინტერესო და ეფექტური გამოდგა. თუმცა ასე არ აღმოჩნდა, რადგან მოსწავლეთა უმრავლესობა ვერ ჩასწვდა ნაწარმოების ავტორის მიზანდასახულობას. მათ ანტიგმირის მიმართ თანაგრძნობა გაუჩნდათ და მის გამართლებას შეეცადნენ მაშინ, როდესაც ავტორი მკაცრი ირონიით კიცხავს თათქარიძეთა ათასგვარ მანკიერებას. სიტყვას აღარ გავაგრძელებ იმის თაობაზე, რომ პერსონაჟების შებრალების საფუძველს ნაწარმოები ნამდვილად არ იძლევა და რომ მათი ცხოვრების ყველაზე უფრო ტრაგიკულ მომენტშიც კი (დარეჯანის გარდაცვალება, ლუარსაბის დაქვრივება) ავტორის მკაცრი ირონიული ტონი ოდნავადაც არ რბილდება.
ანალოგიური პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა მასწავლებელიც, რომელმაც მოსწავლეებს „ვეფხისტყაოსნის“ მეორეხარისხოვანი პერსონაჟის, დავარის, დღიურის დაწერა დაავალა. მოსწავლეთა ნაშრომების მიხედვით, დავარი სუსტ, უნუგეშო და საბრალო ქალად წარმოჩნდა, ხოლო ნესტანი — უმადურ ძმისშვილად. პერსონაჟის ამგვარად დანახვას, ცხადია, ნაწარმოების არც ერთი ეპიზოდი არ უჭერს მხარს. მართალია, მოსწავლეები შემოქმედებითად მიუდგნენ დავალებას, მაგრამ მათი ნაშრომები მოკლებული იყო შემეცნებით ღირებულებას, ტექსტზე დამყარებულ ობიექტურ მსჯელობას.
უსაფუძვლო ემპათია გამოიწვია მოსწავლეებში „ვეფხისტყსაოსნის“ კიდევ ერთი მეორეხარისხოვანი პერსონაჟის, ხვარაზმელი სასიძოს, მშობლებთან ინტერვიუმაც. მოსწავლეებს ევალებოდათ, წარმოესახათ ხვარაზმელი უფლისწულის მშობლები და ჩაეწერათ მათთან ინტერვიუ, შვილის მკვლელობის შესახებ. შედეგად, მათმა უმრავლესობამ ტარიელი დამნაშავედ მიიჩნია, ხოლო ნესტანის დაკარგვა — ღვთის სასჯელად. სპეციალურ ლიტერატურაში არაერთგზისაა შენიშნული, რომ პოემის მოცემული პასაჟის ამგვარი წაკითხვა დიდი შეცდომაა და რომ ხვარაზმელი სასიძოს მოკვლის გადაწყვეტილება რუსთაველის, როგორც თავისი ეპოქისათვის ახლებურად მოაზროვნე შემოქმედის, მსოფლმხედველობის გასაღებია. შეუსაბამოდ შემოთავაზებულმა კომპლექსურმა დავალებამ იმ შედეგამდე მიგვიყვანა, რომ მოსწავლეები სრულიად ააცდინა პოემის მოცემული მონაკვეთის მთავარ სათქმელს და მათი ყურადღება ყოვლად უმნიშვნელოსაკენ მიმართა.
მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, მნიშვნელოვანია მოსწავლეს შეეძლოს გავლილი ნაწარმოების თანამედროვეობასთან დაკავშირება, რაც ლიტერატურის სწავლების ისტორიაში სიახლეს ნამდვილად არ წარმოადგენს. საინტერესოა, რა გზას გვთავაზობს შესწავლილი მასალის თანამედროვეობასთან დასაკავშირებლად კომპლექსური დავალება. „ისეთი დავალებები ეძლევა მოსწავლეს, რომლებიც თანამედროვეობასთან კავშირშია. მაგალითისთვის ავიღოთ ისეთი ნაწარმოები, როგორიცაა „ვეფხისტყაოსანი“ — როგორ გააშუქებდა თანამედროვე ჟურნალისტი, ვთქვათ, ჭაშნაგირის მოკვლის ეპიზოდს, როგორ სტატიას დაწერდა ის გაზეთისთვის, ან როგორ რეპორტაჟს მოამზადებდა ტელევიზიისთვის. რაზე გააკეთებდა აქცენტს — წერს გაზეთ „ბათუმელებთან“ ინტერვიუში „ახალი სკოლის მოდელის“ ერთ-ერთი ექსპერტი. ამ ტიპის დავალება ნამდვილად დაეხმარება მოსწავლეს ლიტერატურის ჟანრებს შორის მსგავსება-განსხვავებების განსაზღვრაში, ნაცნობი ინფორმაციის გამოყენებით ახალი პროდუქტის შექმნაში (რაც არის კიდეც საგნობრივი სტანდარტით განსაზღვრული შედეგი), მაგრამ ბუნდოვანია, რას გვაძლევს ეს ყოველივე საკუთრივ „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლისა და ავტორის მიზანდასახულობის წვდომისათვის.
ცნობილი ფაქტია, რომ ნებისმიერ სიახლეს (განსაკუთრებით კი განათლებაში) საზოგადოების დიდი ნაწილი სკეპტიკურად უყურებს. გამონაკლისი არც კომპლექსური დავალებაა. ჩვენ გვსურს, ვიყოთ ობიექტურები და გამოვკვეთოთ სწავლა-სწავლების სფეროში დანერგილ სიახლეთა სარგებელიცა და ხარვეზებიც. შორს ვართ იმ აზრისაგან, რომ კომპლექსური დავალებებით მუშაობამ ვერ გაამართლა, მაგრამ არც იმას ვფიქრობთ, რომ ეს პანაცეაა. მისასალმებელია, როდესაც დაუღალავად ვცდილობთ, მოსწავლეებში შემოქმედებითი უნარი გავაღვივოთ, თუმცა, როგორც დიდი მწერალი, კონსტანტინე გამსახურდია, ამბობს: „არასოდეს არავინ გამხდარა ოსტატი, ვინც კარგი შეგირდი არ ყოფილა“. იმისათვის, რომ მოსწავლის მიერ შესრულებული კომპლექსური დავალება ნამდვილად იყოს შემოქმედებითი და შემეცნებითი ღირებულებისა, სასურველია, მეტი დრო მივცეთ მათ „შეგირდობისათვის“.
შესწავლილი ცოდნის პრაქტიკული გამოყენება ყოველთვის იყო და იქნება სწავლა-სწავლების პროცესის წარმატების უმთავრესი განმსაზღვრელი. ეს ფაქტი სიახლეს ნამდვილად არ წარმოადგენს. ჯერ კიდევ შოთა რუსთაველი გვასწავლიდა, რომ „არას გარგებს სწავლულება, თუ არა იქმ ბრძენთა თქმულსა“. ვფიქრობთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ განათლების შეძენას (განსაკუთრებით კი ლიტერატურის შესწავლას) აქვს როგორც პრაგმატული, ისე ზნეობრივი მნიშვნელობა. ლიტერატურის გაკვეთილზე მიღებული ცოდნა მოსწავლეს მხოლოდ წმინდად პრაქტიკული მიზნით კი არ სჭირდება, არამედ სულიერი თვალსაზრისითაც. მხოლოდ ამის გაცნობიერება შეგვაძლებინებს, განვახორციელოთ ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნები და აღვზარდოთ პატრიოტი, დამოუკიდებელი, შემოქმედებითი, ბუნებრივი გარემოს დამცველი, კანონმორჩილი და ტოლერანტი ადამიანი. „ცოდნა, სწავლა-განათლება დაუშრეტელი წყაროა, როგორც კაცად მყოფობისათვის, ისეც თავის სარჩენად, ქონებისა და სარჩოს მოსაპოვებლად“ — წერდა ილია. „კაცად მყოფობა“ ნამდვილად ზნეობრივი კატეგორიაა და საამისოდ შეძენილ ცოდნას მოსწავლე მხოლოდ თავისი ცხოვრების წესით გამოავლენს.
რესურსები ინტერნეტში:
რას ნიშნავს მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმა – რა იცვლება სწავლებაში
https://mes.gov.ge/content.php?id=12725&lang=geo&fbclid=IwAR2tr2n90rdSNrZmoFykgvwC4MWukovlOTL_9ufCDCPlscnzDJtW3VZ3CFs
ირმა გრიგალაშვილი – ფილოლოგი, თბილისის №214 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტი
