სკოლა-ლაბის სასტიპენდიო პროგრამის ფარგლებში, სკოლა-ლაბის სტიპენდიანტმა, შოთა ზურაბიშვილმა, ვებინარზე განიხილა თავისი ნაშრომი „განმავითარებელი შეფასება საქართველოში ეროვნული სასწავლო გეგმების მიხედვით“. კვლევის პრეზენტაციისას ავტორმა განმარტა და მიმოიხილა განმავითარებელი შეფასების არსი, ურთიერთმიმართება უკუკავშირთან, ასევე აღწერა განმავითარებელი შეფასების ისტორია საქართველოში, ისაუბრა იმ გამოწვევებსა და პრობლემებზე, რაც დღეს ამ მიმართულებით არსებობს.
კვლევის მიზანი იყო ზოგადსაგანმანათლებლო სისტემაში განმავითარებელი შეფასების შესახებ პროფესიული ცოდნის გაზრდა. სწორედ ამავე მიზნით, ჩვენი მკითხველისთვის, შოთა ზურაბიშვილის ნაშრომიდან და საუბრიდანაც გამოვყოფთ იმ საკვანძო საკითხებს, რომელიც მასწავლებლებს მნიშვნელოვნად დაეხმარება განმავითარებელი შეფასების სწორად გააზრებაში და გარკვეულ ინფორმაციას მიაწოდებს საერთაშორისო სამეცნიერო ლიტერატურიდან განმავითარებელ შეფასებასა და სხვა საინტერესო დეტალებზე.
კვლევის მეორე ნაწილში ფოკუსირებულია საქართველო – თავდაპირველად, შეჯამებულია აღწერითი ინფორმაცია განმავითარებელ შეფასებაზე, სამივე თაობის ეროვნულ სასწავლო გეგმებზე დაყრდნობით, შემდეგ ნაწილში კი, გაანალიზებულია ეროვნულ სასწავლო გეგმებსა და სხვა შესაბამის დოკუმენტებში კონცეპტუალიზებული განმავითარებელი შეფასება, საერთაშორისო კვლევებისა და სამეცნიერო მტკიცებულებების ჭრილში; განხილულია, ასევე, განმავითარებელი შეფასების კუთხით, მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების მნიშვნელოვანი მომენტები და შესაბამისი კვლევის შედეგები, ბოლოს კი, წარმოდგენილია რეკომენდაციები.
მკვლევარი ამბობსს, რომ ექსპერტული ინტერვიუები ჰქონდა იმ ადამიანებთან, ვინც უშუალოდ იყვნენ ჩართული სხვადასხვა თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმების დანერგვის პროცესში, მათ შორის, მანანა რატიანთან, სიმონ ჯანაშიასთან, ნათია ნიაურთან და ა.შ. ამ ექსპერტული ინტერვიუებიდან მოგროვებული ცოდნა ფაქტობრივი ინფორმაციების დასადასტურებლად გამოიყენა, თუმცა, კვლევაში ინტერვიუების სახით არ შეუტანია, ადგილი იმ ექსპერტულ ინტერპრეტაციებს დაუთმო, რაც ამ ინტერვიუების მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილად მიიჩნია. მისი აზრით, ეს კვლევის ფოკუსს არევდა, ამიტომ ექსპერტული ინტერვიუებისგან მხოლოდ მშრალი ფაქტები დატოვა.
შოთა ზურაბიშვილი
✔? დავიწყე საერთაშორისო კონტექსტით — განმავითარებელი შეფასების მოკლე ისტორიით.
მიუხედავად იმისა, რომ 1969 წლამდე, ადგილ-ადგილ, განმავითარებელი შეფასების შესახებ ჩანაწერები მაინც გვხვდება, პირველად, როგორც სწავლისა და სწავლების პროცესის შეფასების ინსტრუმენტი და არა მხოლოდ მოსწავლეების აკადემიური მიღწევებისა, გვხვდება ბენჯამინ ბლუმთან, 1969 წელს, თუმცა, ამის შემდეგ არის ნაპრალი და აღარ გრძელდება მსჯელობა და ამ ტერმინის აქტუალიზება. 1986 წელს ქვეყნდება (ფუჩსი) 12 კვლევის შეჯამება, რომელიც ადგენს განმავითარებელი შეფასების კონკრეტულ მიღწევებსა და შედეგებს. შემდეგი მნიშვნელოვანი თარიღი 1998 წელია, როდესაც ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი კვლევა ქვეყნდება და თუკი ვინმე დაინტერესებულა ამ საკითხით, ალბათ, ყველა გადააწყდებოდა ვილიამის და ბლექის ნაშრომს „შავი ყუთის შიგნით“. ეს არის 250-ზე მეტი კვლევის ანალიზი. ავტორებმა „შავი ყუთის შიგნით“ იმიტომ უწოდეს, რომ, რეალურად, არავინ იცის, რა ხდება საკლასო ოთახში, ამიტომ მიამსგავსეს შავ ყუთს განმავითარებელი შეფასება და ეცადნენ, ამ მასშტაბური კვლევით შეეღწიათ შავ ყუთში.
მთავარი მიგნებები, რაც ბლექსა და ვილიამს ჰქონდათ, მოსწავლეების შეფასება და შემდეგ ამ შეფასების გამოყენებაა. მასწავლებლებმა სწავლების პროცესში მოდიფიკაციების შეტანა უნდა მოახდინონ, რაც რეალურად ზრდის სასწავლო შედეგებს. ამ შემთხვევაში, განმავითარებელი შეფასება დანახული იყო, როგორც გამოსაყენებელი ინსტრუმენტი არა მხოლოდ მასწავლებლებისთვის, არამედ მოსწავლეებისთვისაც. მასწავლებელი მოსწავლეს რომ შეაფასებს, ლოგიკურია, შემდეგ მოსწავლემაც შეიტანოს მოდიფიცირება და გაითვალისწინოს მასწავლებლის რეკომენდაციები და ა.შ. თუმცა, ასევე არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებელმაც მიიღოს ინფორმაცია განმავითარებელი შეფასებით და მანაც შეიტანოს ცვლილებები, რომ დახვეწოს სწავლის პროცესი. ამ კვლევის პირველ მიგნებაში სწორედ ესაა ხაზგასმული.
მეორე მთავარი მიგნება, ვფიქრობ, ჩვენთვისაც ძალიან კონტექსტუალური და აქტუალურია — მაღალი სტანდარტის დანერგვა კლასის შიგნით. სწორედ არსებული პრაქტიკების გაძლიერება და არა ახალ-ახალი, დამატებითი პროგრამების მოფიქრება და შემოტანა ზრდის მოსწავლეების შედეგებს.
✔? რაც შეეხება განმავითარებელი შეფასების განმარტებას — უამრავი არსებობს, ამიტომ აქ რომელიმე მათგანი არ შემოვიტანე. ჩვენს ერთ-ერთ ესგ-შიც კონკრეტული განმარტებაა მოცემული, თუმცა, მის მაგივრად, ვარჩიე აქცენტის იმ კომპონენტებზე გაკეთება, რაც აუცილებელია, რომ შეფასება იყოს განმავითარებელი.
? პირველი — ეს არის ეფექტური უკუკავშირის მიწოდება მოსწავლეებისთვის (უკუკავშირი ერთ-ერთი აუცილებელი კომპონენტია განმავითარებელი შეფასებისას);
? მეორე — მოსწავლეების აქტიური ჩართულობა ინდივიდუალურ სასწავლო პროცესში — განმავითარებელი შეფასება, მარტივად რომ ვთქვათ, მოსწავლეზე ორიენტირებულ მიდგომას გულისხმობს;
?მესამე — შეფასების შედეგებში მასწავლებლის სტრატეგიების შეფასების გათვალსიწინება;
? მეოთხე — შეფასების გავლენის გაცნობიერება მოსწავლეების მოტივაციასა და თვითშეფასებაზე, რაც შემდგომში სწავლის პროცესზე აისახება — აქცენტი კეთდება არა მხოლოდ კონკრეტულ პროდუქტზე, რასაც მოსწავლე ქმნის, არამედ მის მოტივაციაზე, თვითშეფასებაზე, თვითდისციპლინაზე, თვითდაჯერებულობაზე და ა.შ.
? მეხუთე — მოსწავლეების მიერ საკუთარი თავის შეფასების გაუმჯობესების გზების ცოდნის აუცილებლობა, განმავითარებელ შეფასებაში აუცილებლად უნდა იყოს მოცემული კონკრეტული გზა, თუ როგორ განივითაროს ესა თუ ის უნარი მოსწავლემ.
✔? რა თეორიულ ჩარჩოებს ვიყენებთ და საიდან ვუყურებთ ჩვენს ეროვნულ სასწავლო გეგმას?
ეს არის Andrade და Heritage — 2018 წლის ნაშრომი, სადაც სამ ძირითად პრინციპს გამოყოფენ.
? პირველი პრინციპი: განმავითარებელი შეფასება სწავლა-სწავლების პროცესის განუყოფელი ნაწილია;
? მეორე პრინციპი: განმავითარებელი შეფასების შედეგად დაგროვებული მონაცემები გამოყენებულია სწავლების პროცესის გასაუმჯობესებლად;
? მესამე პრინციპი: განმავითარებელი შეფასება ხელს უწყობს მოსწავლეებში ავტონომიურობისა და თვითრეგულაციის განვითარებას.
✔? ალბათ, ყველამ იცით, რომ ათასწლეულის გამოწვევის ფონდი ახორციელებდა პროექტს, რომლის ერთ-ერთი კომპონენტი მასწავლებელთა პროფესიულ გადამზადებას გულისხმობდა. პროექტის ფარგლებში, ჩატარდა კვლევა (Matematica Policy Research), რომლის მიზანიც იყო მასწავლებლის გადამზადების შედეგების შუალედურად გაზომვა. რადგან გადამზადების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტი განმავითარებელი შეფასება იყო — მასწავლებლებს ასწავლიდნენ, როგორ გამოეყენებინათ განმავითარებელი შეფასება. პირველი, რაც კვლევამ აჩვენა, ის იყო, რომ განმავითარებელი შეფასების გამოყენებისას, იზრდებოდა მასწავლებლების თვითდაჯერებულობა, მაგრამ კვლევამ ასევე გამოკვეთა ბარიერებიც, რაც ხელს უშლის განმავითარებელი შეფასების დანერგვას საქართველოს სკოლებში. პირველი ხელისშემშლელი პირობა კლასში მოსწავლეთა დიდი რაოდენობაა, მეორე — მასწავლებლები განმავითარებელ შეფასებას დამატებით სამუშაოდ აღიქვამდნენ. ამ შემთხვევაში, ვფიქრობ, სიანტერესოა პირველი პრინციპი — განმავითარებელი შეფასება სწავლა-სწავლების განუყოფელი ნაწილია. როგორც წესი, მასწავლებლებს ამას ვასწავლით, მაგრამ თუ სწორად არ მივაწოდეთ ინფორმაცია, რასაკვირველია, შეიძლება აღიქვან, როგორც დამატებითი იდეა ან დამატებითი საქმიანობა. აქედან გამომდინარე, ჭირს მისი ბუნებრივად შერწყმა საკლასო პრაქტიკაში.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი, რაც კვლევამ აჩვენა არის ის, რომ მასწავლებლებმა (რა თქმა უნდა, ნაწილმა) ასეთი მეთოდით ბავშვების შეფასების მიმართ ხაზგასმით გამოხატეს წინააღმდეგობა და უკმაყოფილება, რადგან, მათი აზრით, ეს მეთოდები მოსწავლეებს უფრო მეტ ავტონომიას აძლევს. ეს კვლევის ყველაზე საინტერესო მიგნებაა, რადგან ისევ რომ მივუბრუნდეთ მესამე პრინციპს — განმავითარებელი შეფასება ხელს უწყობს მოსწავლეებში ავტონომიურობის ზრდას და თვითრეგულაციის განვითარებას — რეალურად გამოდის, რომ განმავითარებელი შეფასება აკეთებს იმას, რასაც უნდა აკეთებდეს! — ზრდის მოსწავლეების ავტონომიურობას. პარადოქსულია, მაგრამ ვითარება ასეთია.
✔? განმავითარებელი შეფასების ტექნიკა თავდაპირველ ეროვნულ სასწავლო გეგმებში მოაზრებული იყო, ძირითადად, წერილობითი კომენტარებით, რომლებიც იწერებოდა I-IV კლასებში და შემდგომ სასწავლო წლებში ნიშანს უნდა მიბმოდა კომენტარიც. ამაზე საერთაშორისო კვლევებიც არსებობს. მათგან ყველაზე უფრო პოპულარულია 1998 წლის კვლევა, რომელიც ამბობს: როცა ბავშვს უწერ ნიშანს და ასევე კომენტარს, კომენტარი ჩაკარგულია, მოსწავლეები უფრო მეტ ყურადღებას ნიშანს აქცევენ, კომენტარს კი ივიწყებენ, მათთვის ნიშანი პრიორიტეტულია. შესაბამისად, არაეფქტურია კომენტარისა და ნიშნის გაერთიანება. ჩვენს საგანმანათლებლო სისტემაში, მოგვიანებით, განმავითარებლი შეფასების სხვა ტექნიკებსაც ვხვდებით, თუმცა, ყველგან, მათ შორის ბოლო თაობის ესგ-ს ჩათვლით, ნიშანს + კომენტარი მაინც წამყვან სტრატეგიად გვხვდება. აი, ეს, ალბათ, კარგად გასააზრებელი და გადასახედი საკითხია.
✔? განათლების სფეროს სპეციალისტებსა და მკვლევრებს შორის ფართო დისკუსიის საგანია ურთიერთმიმართება განმავითარებელ შეფასებასა და უკუკავშირს შორის. ხშირად მასწავლებლები „განმავითარებელ შეფასებას“ აიგივებენ უკუკავშირთან. ორივე პროცესი ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული, თუმცა, მათ შორის არსებული კავშირის მიუხედავად, განმავითარებელი შეფასება და უკუკავშირი ერთი და იგივე შინაარსის მატარებელი ცნებები არ არის. შეფასება პროცესია, რომელიც მიზნად ისახავს ხარისხის, რაოდენობისა და მოცულობის შემოწმებას. უკუკავშირი კი ინფორმაციაა, შემოწმებული საკითხის ირგვლივ. „განმავითარებელი შეფასება მასწავლებლისთვის საუკეთესო იარაღია, რომელიც მას აძლევს შესაძლებლობას, მიაწოდოს მოსწავლეებს დაუყოვნებლივი და უწყვეტი უკუკავშირი სწავლის შედეგების გასაუმჯობესებლად“ (Shute, 2008).
ინგლისის მასწავლებლების ეროვნული საბჭოს ანგარიშში მკაფიოდაა ხაზგასმული, რომ ეფექტური განმავითარებელი შეფასება, სხვა ფაქტორებთან ერთად, უკუკავშირსაც მოიცავს, რომელიც კონკრეტულია, დროული და სასწავლო მიზნებთანაა დაკავშირებული. ხშირად ინსტრუქციის მიწოდება და უკუკავშირი კონტინიუმის საპირისპირო ადგილებზე მყოფ წერტილებად განიხილება, თუმცა, რეალურად, ისინი ერთმანეთზეა გადაჯაჭვული. შესაძლებელია, უკუკავშირი ინსტრუქციის მიწოდების შემდეგ განხორციელდეს, ასევე, უკუკავშირმა შეიძლება ინსტრუქციის შინაარსიც კი შეცვალოს. საბოლოო ჯამში, უკუკავშირის მიზანი ისეთი ინფორმაციის მიწოდებაა მოსწავლისთვის, რომელიც შეამცირებს შუალედს „რა გაიგოსა“ და „რა უნდა გაიგოს“ შორის.
Hattie-ს მიხედვით (1991) უკუკავშირის ეფექტურობა არაერთი კვლევით დასტურდება. თუმცა, მისი არსით, ეფექტურობა მნიშვნელოვნად იკლებს, როდესაც შესასწავლი საკითხი, ამოცანა ან დავალება მოსწავლისთვის სრულიად უცხოა და რთული. ასევე, უკუკავშირი არ არის ეფექტური, როდესაც შეცდომებზე უფრო მეტად მიუთითებს, ვიდრე სწორად შესრულებულ ამოცანებზე. ხშირად შექება და დაჯილდოება გამოიყენება, როგორც უკუკავშირის მიწოდების სტრატეგიები, თუმცა კვლევები გვიჩვენებს, რომ შექებას მოსწავლეების შედეგების ან სწავლის გაუმჯობესებასთან კავშირი არ აქვს. მკვლევართა აზრით, შექების განხილვა, როგორც უკუკავშირის ფორმა, მცდარი და არარელევანტურია. დაჯილდოების სისტემის გამოყენებაც ხშირად ნეგატიურ გავლენას ახდენს მოსწავლეების მიერ დავალების შესრულების ხარისხზე. გარეგანი განმამტკიცებლები ასუსტებს შინაგან მოტივაციას, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მათი გამოყენება მოსწავლისთვის საინტერესო დავალებისა და ამოცანის შესრულების დროს ხდება. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია პასუხი გავცეთ შეკითხვას, რა კრიტერიუმებს უნდა აკმაყოფილებდეს უკუკავშირი იმისათვის, რომ ეფექტური და დადებითი შედეგების მომტანი იყოს მოსწავლეების სწავლის გასაუმჯობესებლად? ეფექტიანი უკუკავშირი პასუხს სცემს მოსწავლის ან მასწავლებლის მიერ დასმულ შემდეგ შეკითხვებს: სად მივდივარ? (რა მიზნებია დასახული); როგორ მივდივარ? (რა პროგრესი მაქვს მიზნისკენ მიმავალ გზაზე); რა არის შემდეგი? (რა უნდა გავაკეთო უკეთესი პროგრესისთვის). ეფექტური უკუკავშირის გამოყენება სასწავლო პროცესში არა მხოლოდ მასწავლებლების მიერ ხდება, არამედ თავად მოსწავლეების მიერაც. თვითუკუკავშირით შესაძლებელია მოსწავლეებში დაშვებული შეცდომების აღმოჩენის უნარის განვითარება, ხოლო იმისათვის, რომ მათ შედეგის გაუმჯობესება შეძლონ, იფიქრებენ და ცდიან ახალ სტრატეგიებს, მოიძიებენ დამატებით ინფორმაციას.
✔? იმ ინფორმაციის მიხედვით, რაც მე განმავითარებელი შეფასების შესახებ მოვიპოვე — ვესაუბრე მასწავლებლებს, სკოლის დირექტორებსა და ექსპერტებს — ვითარება ამგვარია: ძირითადად, მაინც იმაზე ვართ ორიენტირებულები, რომ შევაფასოთ კონკრეტული პროდუქტი, რომელსაც მოსწავლე ქმნის. მაგალითად, ნაწერი, ესე და ა.შ. ასევე, ხშირად მოსწავლეს პიროვნულად ვაფასებთ — ყოჩაღ, კარგი გოგო ხარ ან კარგი ბიჭი! ამ კუთხით, საინტერესოა Hattie-ს ნაშრომი, რომელიც იმ ოთხ ძირითადად კომპონენტს გამოყოფს, რასაც განმავითარებელი შეფასება უნდა ფარავდეს:
- უნდა შეფასდეს პროდუქტი, რომელსაც ქმნის მოსწავლე;
- უნდა შეფასდეს დავალების შესრულების პროცესი, ის სტრატეგიები, რომელსაც მოსწავლე პროდუქტის შექმნის დროს იყენებს;
- უნდა შეფასდეს, რამდენად ავტონომიურია მოსწავლე პროდუქტზე მუშაობის პროცესში — რამდენად თავდაჯერებულია, მოტივირებული და თვითდისციპლინირებული.
- ამის საპირწონედ, Hattie ამბობს, რომ: პიროვნების შეფასება არაფრის მომცემია, შესაბამისად, არანაირი შედეგის მომტანია მოსწავლის სიტყვებით შეფასება — ყოჩაღ, ძალიან მომეწონე!
✔? რეკომენდაციები:
? პირველი რეკომენდაცია — ჩემი კვლევიდან გამოიკვეთა, რომ გარკვეული ჩანაწერები ეროვნულ სასწავლო გეგმაში თანხვედრაშია საერთაშორისო ცოდნასთან, თუმცა, ზოგიერთი მათგანი ეწინააღმდეგება საერთაშორისო გამოცდილებას. ამიტომ, ჩემი აზრით, ესგ-ზე მუშაობა იმდენად საპასუხისმგებლო და მასშტაბური პროცესია, რომ უფრო მეტად უნდა იყოს არეკლილი მასში საერთაშორისო დონეზე დაგროვილი მტკიცებულებები.
? მეორე რეკომენდაცია — სულ რომ იდეალური ყოფილიყო ჩვენი ესგ და მასში ასახული განმავითარებელი შეფასება, ეს მაინც არაფერს გვეუბნება იმ კუთხით, რომ, ის ვერ ასახავს საკლასო ოთახში არსებულ სიტუაციას. ამიტომ, ჩემი აზრით, აუცილებელია კვლევების ჩატარება როგორც უშუალოდ პრაქტიკის, ისე ღირებულებების თვალსაზრისით, რაც განმავითარებელ შეფასებასთანაა კავშირში. აუცილებლად უნდა დავინახოთ, რა ხდება უშუალოდ საკლასო ოთახში. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ეროვნული დოკუმენტების დონეზე მიდგომა და კონცეფცია დაიხვეწება, მთავარი მაინც ისაა, რა ხდება საკლასო ოთახში. შემდგომი უპირველესი ამოცანა სკოლებში არსებული სურათის გამოვლენაა კვლევების გზით.
? მესამე რეკომენდაცია — „Mathematica Policy Research“-ის მიერ ჩატარებული კვლევა ცხადყოფს: სანამ იმაზე ვიზრუნებდეთ, რომ მასწავლებლებმა განმავითარებელი შეფასებით მოსწავლეებში ავტონომიურობა გაზარდონ, მანამდე საჭიროა, პირველ რიგში, მასწავლებლებმა თავად გააცნობიერონ მოსწავლეების განვითარების პროცესში მათივე ავტონომიურობის როლი. ცხადია, ღირებულებითი აცდენა კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ყოველგვარი თემატური ინტერვენციების ეფექტურობას. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ „Mathematica Policy Research“-ს კვლევის ძირითადი მიგნებები ქართულ ენაზეც გახდეს ხელმისაწვდომი, რომ დაინტერესებული პირების ფართო ჯგუფებმა შეძლონ კვლევის შედეგების გაცნობა.
მოამზადა ლალი ჯელაძემ
წყარო სკოლა-ლაბი
