„ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება მარტივიც არის და რთულიც ერთსა და იმავე დროს; ეს იმისგან არის დამოკიდებული, თუ რა თვალით შევხედავთ…“ „ჩვენ კი გვგონია, რომ ვაჟა-ფშაველა, თავისი განუზომელი გზნებისა და სტიქიური აზროვნების წყალობით, იმდენად წინ იყო წასული, ან უკეთ, იმდენად მაღლა, რომ ჩვენი კაბინეტური მწიგნობრობა ვერც კი შეძლებს იმის დანახვას, რასაც ჩვენი პოეტი ხელშესახებად განიცდიდა. ჩვენ მხოლოდ უნდა ვიკვლიოთ ის ამოცანები, რომელიც ფშავის მწვერვალებიდან ჩვენმა პოეტმა გადმოუყარა მხოლოდ საქართველოს კი არა, — მთელ კაცობრიობას. ამ ამოცანათა შორის ის ძირითადი, რომელიც მთელ თანამედროვე აზროვნებას და ამბებს საფუძვლად უდევს, არის ადამიანი“ (ვახტანგ კოტეტიშვილი, „რჩეული ნაწერები“, 1965წ.)
ჩემს წერილში მინდა ვისაუბრო ვაჟა-ფშაველას პოემა „სტუმარ-მასპინძლის“ პერსონაჟ ქალზე — აღაზაზე. როცა პოემას წაიკითხავ, იბადება კითხვა: აღაზა ზვიადაურის დატირებით ღალატობს ქმარს თუ მოვალეობას იხდის „ვაჟკაცის კარგის“ წინაშე? ამ კითხვას რომ პასუხი გავცეთ, მივყვეთ ტექსტის თხრობას. რატომ წავიდა აღაზა ზვიადაურის სიკვდილით დასჯის საყურებლად? ის ხომ მისი ოჯახისა და ქისტების მტერი იყო? ვაჟა გვეუბნება:
„ურიცხვი კაცი და ქალი
ჭალაზე შემოეფინა…“
„სიკვდილი ყველას გვაშინებს,
სხვას თუ ჰკვლენ, ცქერა გვწადიან.“
აქ ჩანს მთელი თემის ცნობისმოყვარეობა. აღაზაც მათ შორის არის, მით უმეტეს, რომ ზვიადაური მისი ქმრის სტუმარი იყო. როცა ზვიადაური ვერ მოჰკლა მტრის ხელმა, „გული გულადვე რჩებოდა“, ატირდა ქალი, მაგრამ ცრემლები დამალა, რომ არავის დაენახა, ხალხის უკან დადგა. მარტო გული კი არ აუჩუყდა,
„ფიქრობდა ბრაზმორეული:
„ნეტავი მომცა ცულიო,
ნეტავი ნებას მაძლევდეს
დედაკაცობის რჯულიო,
რომ ეგ ვაცოცხლო, სხვას ყველას
გავაფრთხობინო სულიო.“
ეს უკვე პროტესტია აღაზასი ქისტების მიმართ, რაც გამოიწვია ზვიადაურის ვაჟკაცურმა სიკვდილმა. ქალი მარტო ხევსურს კი არა, მის ცოლსაც თანაუგრძნობს, ებრალება, რადგან „ქმრის ტრფობა გაუცვდებოდა“. თვითონ ქისტებმაც ხომ აღიარეს: „კარგი ვაჟკაცი ყოფილაო“. როგორ შეიძლებოდა, ქალს, დედას ბარბაროსულად მოკლული ვაჟკაცი არ შესცოდებოდა და გულწრფელი ცრემლით არ დაეტირებინა.
ვაჟაც ამართლებს აღაზას საქციელს და ამბობს:
„სიკვდილსა გლოვა უხდება,
მკვდარ ძმას-ტირილი დისაო…“
მარტო აღაზა კი არა,
„ზვიადაურსა გლოვობდა
შფოთვა და ბორგვნა წყლისაო,
ნიავად ჩამონადენი
ოხვრა მაღალის მთისაო.“
როგორც ვხედავთ, ბუნება გლოვობს, თუმცა ქალს ერიდება:
„ერთ მხრივ ხათრი აქვს თემისა,
მეორით — ღმერთი აშინებს,
ქისტეთის მტრისა მოზარეს
თავს რისხვას გადმოადინებს.“
აღაზა გულით მოქმედებს. ის თავს ვალდებულად თვლის, იგლოვოს უჭირისუფლო ვაჟკაცი. ქალმა იცის, რომ თემი ვერ გაუგებს, შერისხავს, მოღალატედ ჩათვლის, რადგან ზვიადაური სხვა რჯულის არის, თანაც ქისტების მტერია. ამიტომ ღამეს ელოდება, რომ გულიანად დაიტიროს სტუმარი. ერთ ხანს ჯოყოლაც არ გახსენებია. მკვდარს მუხლმოყრით დაეყრდნო, დაიტირა, მერე სამი ბალანი ააჭრა, ჩიქილის ტოტში შეახვია და რა მოხდა? თითქოს მთელი სამყარო აუმხედრდა სხვისი ქმრის დამტირებელ ქალს. მკვდრები, მათ შორის მისი ძმა ებარიც, უნამუსოო, მოსდევდნენ, უნამუსოს ეძახდა მთელი გარემო. იქნებ მართლა უღალატა აღაზამ ჯოყოლას? იქნებ მართლა უნამუსოა? ამ დროს ქმარი ხომ არ გახსენებია? ის ქალი იყო და, შესაძლოა, გაუცნობიერებლად მოეწონა ზვიადაური. ეს თუ ასეა, მაშინ რატომ გაუმხილა ქმარს სიმართლე? იმანაც ხომ უთხრა:
„იტირე?! მადლი გიქნია,
მე რა გამგე ვარ მაგისა?
დიაცს მუდამაც უხდება
გლოვა ვაჟკაცის კარგისა.“
ჯოყოლა კარგად იცნობს თავის ცოლს, ის ვერ მოატყუებს. ამიტომ სჯერა მისი გულწრფელობის და შეუქო საქციელი. ალბათ, ამიტომ გაბედა აღაზამ და მეორე დღეს მთისკენ გარეკა საქონელი, რომ სასაფლაოზე სვავები და ყორნები დაეფრთხო, რომ ზვიადაურის გვამი მათი დაჯიჯგნისაგან დაეცვა. აქ გამოჩნდა მისი ქალური მზრუნველობა მოკლულისადმი. ხევსური ხომ უცხო მიწაზე მოკვდა ახლობლებისაგან დაუტირებელი.
აღაზა არ შეიძლება მოღალატე იყოს. ან როგორ შეიძლება ადამიანს მკვდარი შეუყვარდეს. მას ცოცხალი ზვიადაურის მიმართ სიმპათია არ გასჩენია. ვაჟას პერსონაჟი ქალი უზნეო ვერ იქნება. მის მიმართ მკითხველს პოემის დასაწყისშივე დადებითად განაწყობს, როცა აღაზას პორტრეტს ხატავს:.„როგორაც ალყა ტანადა, ვარსკვლავი ცით მოწყვეტილი“.
გრიგოლ კიკნაძე აღნიშნავს: „პოეტმა თავის შემოქმედებაში ადგილი არ მისცა ზნეობრივად მდაბალსა და მდარეს. არსად მას ერთი სიტყვაც კი არ დასცდენია ქვენა გრძნობათა აღგზნებებზე. ბუნების შვილი ცხოვრების ამ მხარეს არ ეხება. ქალის სილამაზეს ვაჟა ათასნაირ შედარებას უძებნის… ვაჟა-ფშაველას ქალს ადამიანის ხელი ქვენა გრძნობით ვერ შეეხება. მისი ქალები მოკრძალების, ამაღლებულობის განცდას ბადებენ მკითხველში“. აღაზა ღირსეული ქალია. ის ზვიადაურში მტერს კი არა, ადამიანს ხედავს. ხევსური მას ჯოყოლას მეგობრად მიაჩნია:
„ცრემლები შემიწირია
იმ შენი მეგობრისადა“ — ამბობს.
აღაზა ერთგულია ქისტისა. მას ეამაყება ჯოყოლას ცოლობა. მოკლულ ქმარს
„ცრემლს ასხურებდა ხშირადა…
ეკერებოდა გულ-მკერდზე
ქმარს მარგალიტის ღილადა.“
ქალი ფიქრობს, რომ თავიანთი საქციელით, ცოლმაც და ქმარმაც:
„ორთავ შევცოდეთ, ქისტებსა
მათ შამიჩვენეს ქმარია…
მე უფრო დიდი ცოდვა მაქვს,
უცხოსთვის ცრემლი ვღვარია.“
აღაზამ ადამიანური ვალი მოიხადა, მადლი ქნა, ხევსური რომ დაიტირა. თემმა გაწირა მისი ქმარი, ამიტომ მასაც აღარ ედგომებოდა მათთან და თავი მდინარეში დაიხრჩო. ვაჟა ქრისტიანული ლოცვით ეხმარება ქალს, რომელიც მისმა ღმერთმა არ დაინდო.
„აღაზა განწირულ სტუმარს კი არა, ღირსეულად გამოვლენილ ვაჟკაცს სტირის. მან ეს კაცი იდეალურად, ბოლო წუთებში, მომაკვდავი, არსებითად მკვდარი, არა კაცი, არამედ არსი შეიყვარა, მან იხილა ის, რაც, ალბათ, უძილო ღამეებში წარმოედგინა და ამქვეყნიური ჯილდო-ქალის ცრემლი მიაგო“ (თენგიზ წოწონავა).
ვაჟა ჰუმანისტია. მისი პერსონაჟები: ჯოყოლა, ზვიადაური, აღაზა — ყველა უყვარს, ყველა ღირსეულია. ზვიადაურს „ცით ჩამოსულ სვეტს“ უწოდებს და უცხო მხარეში უმოწყალოდ დასაკლავად ვერ გაიმეტებს უჭირისუფლოდ, დაუტირებლად. „რაკი ამ კაცის ფიზიკური ლაშქრობა და გამარჯვება არ შედგა, სულიერი ლაშქრობა და გამარჯვება უნდა შედგეს. აღაზა, სინანულით დასუსტებული ქალი, სწორედ სულიერი ლაშქრობის მონაპოვარია. ის არის გვირგვინი, რომელსაც სამყარო და პირადად გენიალური პოეტი ვაჟა-ფშაველა გამარჯვებულ ზვიადაურს მიაგებს“ (თენგიზ წოწონავა).
აღაზა არ არის მოღალატე. ის ჯოყოლას ერთგული ცოლია, ქალია, რომელიც ვალმოხდილი მიდის ამ ქვეყნიდან.
თამარ ჩხაიძე
სსიპ ვლადიმირ კომაროვის თბილისის ფიზიკა-მათემატიკის №199 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
გამოყენებული ლიტერატურა:
ვახტანგ როდონაია, ნინო ნაკუდაშვილი, ავთანდილ არაბული, მარინე ხუციშვილი, ლალი დათაშვილი — ქართული ენა და ლიტერატურა, მე-11 კლასის სახელმძღვანელო, გამომცემლობა „სწავლანი“, 2012 წ.
ვახტანგ კოტეტიშვილი — „რჩეული ნაწერები“, თბილისი , 1965წელი.
გრიგოლ კიკნაძე — „ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება“.
თბილისი, 1957წ.
თენგიზ წოწონავა — „ლიტერატურული ნაწარმოებები სკოლაში“, 2009წ.
