ევროპისა და ამერიკის სკოლებში ფილმებს წარმატებით იყენებენ სასწავლო რესურსად. ჩვენს სკოლებში ჯერ კიდევ არსებული მატერიალურ-ტექნიკური პრობლემების, თარგმნილი სამეცნიერო, ისტორიული თუ საგანმანათლებლო ფილმების სიმწირისა და ქართული სასწავლო ფილმების სიმცირის მიუხედავად, მასწავლებლები უფრო და უფრო მეტს საუბრობენ სასწავლო პროცესში „ფილმებით სწავლების“ მნიშვნელობაზე.
ვიზუალური მასალა მოსწავლეებს უკეთ აღაქმევინებს ინფორმაციას, ეხმარება მეხსიერების გაუმჯობესებაში, უმუშავდებათ ანალიტიკური უნარები, უღრმავდებათ ცოდნა.
ამ სტატიაში ყურადღებას გავამახვილებთ ისტორიის, სამოქალაქო განათლების, ქართული ენისა და ლიტერატურის, განსაკუთრებით კი, საქართველოს ისტორიის სწავლების პროცესში იმ ქართული ფილმების მნიშვნელობაზე, რომლებიც ასახავენ საბჭოთა კავშირში არსებულ აბსურდულობას, ტყუილს, მორალურ ხრწნას, სისასტიკეს, ტერორსა და ცენზურას.
ამ ფილმების ჩვენება დამოუკიდებელ საქართველოში დაბადებული ახალი თაობისთვის იქნება ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება და წყარო, რათა იცოდნენ, რა იყო, რას დავუსხლტით და რას აღარ უნდა დავუბრუნდეთ არასდროს.
მათი დახმარებით, მასწავლებლებს შეუძლიათ, უფროსკლასელები ჩართონ საგაკვეთილო პროცესში, იმსჯელონ, ასწავლონ დაკვირვება დეტალებსა და მოვლენებზე, მანამდე კი, რა თქმა უნდა, თავად მასწავლებლებს უნდა ჰქონდეთ შესწავლილი თითოეული ფილმი კონტექსტის, გადაღების დროის, ეპოქის გათვალისწინებით, მასში ფარულად ჩაქსოვილი თემების ამოცნობაც რომ შეძლონ და უფროსკლასელებს სწორი მიმართულება მისცენ. ამიტომ, სტატიისთვის შერჩეული ფილმების ჩამონათვალთან ერთად, გთავაზობთ ანალიზს, რომელიც ქართველი კინომცოდნეების თვალსაზრისს ეყრდნობა.
„გიორგობისთვე“ (1966)
რეჟ. ოთარ იოსელიანი
1967 წლის დასაწყისში პირველად უჩვენეს ეკრანზე ოთარ იოსელიანის „გიორგობისთვე“. ფილმმა დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია. საბჭოთა კრიტიკამ დაიწუნა სურათი, რომელიც შესანიშნავად აღწერდა იმ დროს გამეფებულ სიყალბეს, უკანონობას, საქმის არაკეთილსინდისიერად შესრულებისა და გულგრილობის ტრადიციას.
„…„გიორგობისთვეს“ ომი, ცხადია, თავდაპირველად ხელისუფლებამ გამოუცხადა. მაშინ საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის უმაღლესმა პარტიულმა ორგანომ (ცეკა) არაერთი წერილი მიიღო, რომლებშიც ფილმის აკრძალვას მოითხოვდნენ. სალანძღავი ტექსტები იმ დროის გაზეთებშიც გავრცელდა. „მაყურებელთა მოთხოვნაა კინოფილმი მოიხსნას ეკრანებიდან და განადგურდეს,“ – მიმართავდნენ კომპარტიის თელავისა და ახმეტის რაიკომის მდივნები ცენტრალური კომიტეტის პირველ მდივანს, ვასილ მჟავანაძეს“ – აღნიშნავს კინომცოდნე ზაკ მირიანაშვილი.
ის ასევე იხსენებს შეხვედრას მარინა ქარცივაძესთან, რომელიც ფილმში ერთ-ერთ მთავარ როლს ასრულებს: „…რაც შეეხება ცეკაში გაგზავნილ წერილებს, როგორც მარინა ქარცივაძესგან გავიგე, მათი უმრავლესობა მშრომელების დაწერილი არ იყო. ამ ყველაფერს თავად ცენტრალური ხელისუფლება უწევდა ორგანიზებას. როდესაც მჟავანაძეს იოსელიანისთვის წერილები უჩვენებია, ფილმის რეჟისორს ზოგიერთი წერილის დაწერის თარიღებს შორის დამთხვევა და, ზოგ შემთხვევაში, ტექსტის მსგავსება მარტივად შეუნიშნავს. როცა ოთარ იოსელიანს ამის შესახებ ცენტრალური კომიტეტის პირველი მდივნისთვის უთქვამს, ნახეთ, როგორ ჰგავს ეს წერილები ერთმანეთს და გამოგზავნის თარიღებიც ემთხვევაო, მასაც გადაუხედავს და რეჟისორისთვის უთქვამს, რა ვუყო ახლა ამათ, ეტყობა, ცუდი ორგანიზება გაუკეთეს ამ საქმესო. მოგვიანებით იოსელიანი ამ წამოცდენაზე იუმორით ჰყვებოდა ხოლმე“.
„ჩემი ბებია“ (1929)
რეჟ. კოტე მიქაბერიძე
კოტე მიქაბერიძის სახელი, პირველ ყოვლისა, მუნჯი პერიოდის ქართული კინოს შედევრთან, „ჩემი ბებია“ ასოცირდება.
ზაკ მირიანაშვილი გვიყვება: „ჩემი ბებია“ კოტე მიქაბერიძის ყველაზე დიდი მიღწევაა, შედევრი, რომელიც მან საბჭოთა სისტემის გარიჟრაჟზე შექმნა და ამავე დროს, ის იქცა მისი წარუმატებელი, წინააღმდეგობებით სავსე მომავლის დასაწყისად.
ნამუშევარი – იმ დროის „აგიტფილმად“ – სააგიტაციო სურათად იყო ჩაფიქრებული. საბჭოთა მთავრობამ მას ბიუროკრატიის საწინააღმდეგო ფილმის გადასაღებად მისცა დაფინანსება, თუმცა მიქაბერიძემ საბჭოთა სისტემის მანკიერებები აჩვენა ეკრანზე. ფილმის დეკორაცია საბჭოთა ბიუროკრატიის სახედ იქცა: მრგვალი მაგიდა, რომელსაც შემოსხდომიან ჩინოვნიკები, მაღალ სკამებს კი მათი თანამდებობების აღმნიშვნელი წარწერები აქვს; საზურგე ზოგჯერ კარად იქცევა, საიდანაც, პირობითად მოწყობილ კაბინეტში, შედის იქ მოხვედრილი ადამიანი, რომელიც ბიუროკრატიის ქსელში ებმება – ჩინოვნიკები მოსულ დოკუმენტს ადებენ რეზოლუციებს, საბოლოოდ კი რჩება ფურცლები და საქმე არ კეთდება. ჩინოვნიკები იმით არიან გატაცებულები, რომ მოპოვებული ადგილი რაც შეიძლება დიდხანს შეინარჩუნონ.
„ჩემი ბებია“ ფორმითა და შინაარსით საბჭოთა იდეოლოგიის აბსურდულობას დასცინოდა. აჩვენებდა სისტემას, რომელიც ვეღარ ფუნქციონირებდა. ფილმი ეკრანზე არ გამოუშვეს, ფორმალისტურ ნაწარმოებად შერაცხეს, თაროზე შემოდეს და 40 წლის განმავლობაში მისი ასავალ-დასავალი არავინ იცოდა. ნამუშევარი 1976 წელს რეჟისორმა ლეილა გორდელაძემ აღადგინა.
არ ვიცი, ხვდებოდა თუ არა რეპრესირებული რეჟისორი, კოტე მიქაბერიძე, რომ ამ ფილმით ქართველებს სამუდამო სიამაყე დაუტოვა, რომელიც მსოფლიოს ყველა დროის საუკეთესო ფილმთა შორის ღირსეულ ადგილს იკავებს.“
„დიდი მწვანე ველი“ (1976)
რეჟ. მერაბ კოკოჩაშვილი
ფილმის მოკლე სიუჟეტი ასეთია: მწყემსი სოსანა მთელ დღეებს ნახირში ატარებს ველზე. აქ მისი სამყაროა. სოფლიდან ცოლ-შვილსაც ჩამოიყვანს. მაგრამ გეოლოგები ველზე ნავთობს აღმოაჩენენ. იქ, სადაც ნახირი ძოვს, ჭაბურღილები უნდა აღიმართოს. კოლმეურნეობა მოითხოვს, სოსანამ ჯოგი ფერმას ჩააბაროს. სოფელში დაბრუნების მომხრეა მისი ცოლიც, რომელსაც ადამიანებთან ურთიერთობა სწყურია. მაგრამ სოსანა თავისი სამყაროს ერთგული რჩება.
რა თქმა უნდა, გაშლილ ველზე მცხოვრები მწყემსი სოსანას ამბავი კომუნისტებს არ მოეწონათ, საბჭოთა ხელისუფლებისთვის ხომ ინდივიდი, ადამიანის პირადი სამყარო და ინდივიდუალური შრომა არაფერს ნიშნავდა, ისინი მხოლოდ კოლექტიურ მუშაობას აღიარებდნენ.
„კოკოჩაშვილის გმირი ხუთწლედებით არ ცხოვრობს, არც გეგმას ასრულებს გადაჭარბებით, ბუნების შვილია, ცხოვრობს ხასიათის თავისებურებებით, ნაკლით და ღირსებით.
საბჭოთა რეჟიმს ფილმის მიღება არ უნდოდა. ცეკას მდივანს პირველად ნახვის შემდეგ ისიც კი უთქვამს, ახლა ჩვენ სამუშაო დროის 2 საათი დავკარგეთო. ნამუშევარი მცირე რაოდენობით დაბეჭდეს, პრემიერის შემდეგ კი გაზეთები ასეთი სათაურით აქვეყნებდნენ სტატიებს: „მაყურებელი დარბაზს ტოვებს!“. შემდეგ იყო თითქმის 10-წლიანი დუმილი, რომელიც გერმანელმა ჟურნალისტმა დაარღვია, როცა კინოსტუდია „ქართულ ფილმში“ ეს ნამუშევარი ნახა. ბერლინის კინო-არსენალში ქართული კინოს რეტროსპექტივას ამზადებდნენ. ცნობილი კინოთეატრის მაშინდელმა ხელმძღვანელებმა, კრიტიკოსმა ცოლ-ქმარმა, ულრიხ და ერიკა გრეგორებმა ნახეს ფილმი და კომუნისტებს მიმართეს: ფილმების ჩვენება არ გაიმართება, თუ არ მოგვცემთ საშუალებას „დიდი მწვანე ველი“ იყოს ამ რეტროსპექტივაშიო (გრეგორებს დიდი წვლილი აქვთ შეტანილი ქართული კინოს პოპულარიზაციისა და ხელახლა აღმოჩენის საქმეში). ასე შედგა ქართული კინოშედევრის მსოფლიო პრემიერა და ხელახალი დაბადება“ – წერს ზაკ მირიანაშვილი.
„დღეს ღამე უთენებია“ (1983)
რეჟ. ლანა ღოღობერიძე
ფილმის „დღეს ღამე უთენებია“ სცენარზე მუშაობა ზაირა არსენიშვილმა და ლანა ღოღობერიძემ 1981 წელს დაიწყეს. სწორედ ეს სცენარი დაედო საფუძვლად ზაირა არსენიშვილის ეპოქალურ რომანს „ვა სოფელო“, რომელიც საბჭოთა რეპრესიების შესახებ შექმნილ ერთ-ერთ ყველაზე შთამბეჭდავ სიმბოლოდ იქცა, სადაც თავს იყრის 30-იანი წლების ტრაგიზმი, დასმენები, ჩხრეკები, გადასახლებები, შიშის ატმოსფერო, გამეფებული ძალმომრეობა და ტოტალიტარული სისტემის მთელი სიმძიმე, რომელიც იმ დროის თელავში მცხოვრებმა ადამიანებმა გადაიტანეს.
ზაკ მირიანაშვილი გვიყვება: „სურათის ფინალი ასე იყო ჩაფიქრებული – ფილმის მთავარი გმირი, უკვე მოხუცი, დაუძლურებული ევა მარტო რჩება სოფელში და მას მოხუცი მეზობელი დაიტირებს. ფილმს სცენარის მიღებისთანავე შეექმნა პრობლემები, „სახკინოს“ ცენზორებმა რამდენიმესაათიანი განხილვის შემდეგ რეჟისორს უთხრეს: „თქვენი სცენარის მიხედვით გამოდის, რომ ყველაფერი, რაც იყო, ფუჭია – რევოლუციაც, კოლექტივიზაციაც და, საერთოდ მთელი ბრძოლა უკეთესი ცხოვრებისთვის. შედეგი მიტოვებული სოფელი და ადამიანის მუდმივი მარტოობა… „სახკინოს“ დახმარებით ასეთი სცენარი არასოდეს დაიდგმება!“
მათ ზუსტად ახსნეს ფილმის არსი და მათი განაჩენიც არ ექვემდებარებოდა გადახედვას. ამის შემდეგ ფილმს პირადად ედუარდ შევარდნაძე დაეხმარა, რომელმაც სცენარი წაიკითხა და სცენარისტსა და რეჟისორს უთხრა, რომ იქნებ რაიმე ცვლილება შეეტანათ ფილმში, რის შემდეგაც ის ეტყოდა „სახკინოს“ წარმომადგენლებს, რომ სცენარი შეიცვალა. ამის შემდეგ, ფილმის გადაღება შესაძლებელი გახდებოდა. ფილმის ავტორებმა ბოლო სცენა ამგვარად შეცვალეს: ევა ემზადება სიკვდილისთვის, ჩაიცვამს მისი ახალგაზრდობისდროინდელ ქართულ კაბას, დაწვება ტახტზე, ხელებს გულზე მიცვალებულივით დაიწყობს და ამ დროს ოთახში შემორბის თბილისიდან დაბრუნებული მისი შვილიშვილი და ისინი ფინალურ სცენაში ერთად რეცხავენ მდინარეზე ხალიჩას. ამგვარმა დასასრულმა გადაარჩინა ფილმი, თუმცა რეჟისორს კომპრომისზე წასვლა მოუწია. ფილმი ვერ ასცდა იმ „კეთილ დასასრულს“, რაც საბჭოთა ფილმების განუყოფელი ნაწილი იყო“.
„…„დღეს ღამე უთენებია“ იმდენადაა ერთი ქალის ისტორია, რამდენადაც გასაბჭოებული საქართველოს ისტორიაცაა,“ – აღნიშნავს კინომცოდნე გოგი გვახარია.
„დედა-შვილი ან ღამე არ არის არასოდეს ბოლომდე ბნელი“ (2023)
რეჟ. ლანა ღოღობერიძე
ლანა ღოღობერიძის ბოლო ფილმი დედას, პირველ ქართველ ქალ კინორეჟისორს, ნუცა ღოღობერიძეს ეძღვნება. ის იყო მხატვრული ფილმების დამდგმელი პირველი ქალი საბჭოთა კავშირში, რომელმაც მხოლოდ სამი ფილმის გადაღება მოასწრო. ნუცა 1937 წელს გააძევეს კინოდან, იმავე წლის მიწურულს დააპატიმრეს და 10 წლით გადაასახლეს. გადასახლებიდან დაბრუნებული კი, როგორც ლანა ღოღობერიძე იგონებს, არასდროს საუბრობდა საკუთარ ფილმებზე. მისი ორი აკრძალული ფილმი: „ბუბა“ და „უჟმური“ მხოლოდ სულ ცოტა ხნის წინ დაუბრუნდა ეკრანსა და მაყურებელს. ისინი ლანა ღოღობერიძემ აღმოაჩინა.
ლანა ღოღობერიძის მხატვრულ-დოკუმენტურ ფილმში ერთმანეთს ერწყმის ეპოქის აღმნიშვნელი სურათები და საარქივო მასალა; მასში ერთიანდება დედისა და შვილის ფილმები, და როგორც გოგი გვახარია აღნიშნავს, ისტორიის სწორედაც რომ მხატვრული გააზრება. ამ ფილმით ცოცხლდება ქალი, რომლის სახელის წაშლასა და ფილმების განადგურებას რეჟიმი მთელი ძალებით ცდილობდა. ლანა ღოღობერიძე, მისთვის ჩვეული, საინტერესო, მომნუსხავი თხრობის მანერით გვიყვება დედაზე და უდედობაზე, გადასახლებასა და გადასახლებიდან დაბრუნებაზე, შიშსა და ტერორზე, როგორც საბჭოეთის თანმდევ სენზე, გვიყვება დიდი დაშორებებისა და დიდი შეხვედრების ამბავს და დედასთან ერთად, თვალწინ გვიცოცხლებს საბჭოეთს შეწირულ სხვა ადამიანებს, მათ შორის, ტიციან ტაბიძეს, ძია ტიციანს, რომელიც ბავშვობიდან მკაფიოდ დაამახსოვრდა.
„ძნელია ზუსტად დააფიქსირო დრო, როცა მართლაც მუსიკასავით აწყობილ „დედა-შვილში“ კონკრეტული ქალის ამბავი განზოგადებას იწყებს და უნიკალური ისტორია „ხალხის ისტორიად“ გადაიქცევა,“ – წერს გოგი გვახარია და შენიშნავს, რომ ამ ფილმში ჩვენ ვხედავთ დედა-შვილის მთლიანობას, რომლის დაშლა მოინდომა ბოროტების იმპერიამ: „კინო არა მარტო ინახავს ისტორიას, რომლის წაშლას დაჟინებით ცდილობდა რეჟიმი, არამედ სიცოცხლეს და კავშირებს აღადგენს, იმ სიცოცხლეს, თუ შემოქმედებით მუხტს, რომელიც თაობიდან თაობაში გადადის.“
ფილმის ბოლოს, ლანა ღოღობერიძე იხსენებს, როგორ დაინახა კორეაში, ბუსანის კინოფესტივალის დროს ქალაქში გამოკრული დედამისის ცნობილი ფოტო, აზიური ხალათითა და ქუდით. თითქოს ეს იყოს სამყაროს კიდევ ერთი გამოძახილი, რომ ყველაზე ბნელი და სასტიკი იმპერიები ქრებიან, მათგან ნაწამები და განადგურებული ადამიანები კი არასდროს მიეცემიან დავიწყებას. და შვილი კვლავ შეხვდა დედას: „და ახლა უკვე ნამდვილად ვიცი, რომ ყველა დაშორების მიუხედავად, ცხოვრება ერთი დიდი შეხვედრაა. როგორც ამბობს პოლ ელუარი, „ღამე არ არის არასოდეს ბოლომდე ბნელი, ყოველთვის არის ნაღვლის ნაპირას ერთი ფანჯარა, ფანჯარა შუქით განათებული“.
და ამ ფანჯრიდან ყოველთვის გამოჩნდება საბჭოთა კავშირს გადარჩენილი ფილმები, რომლებიც ამ ეპოქაზე მოგვიყვებიან.
მელანო კობახიძე
