სიტყვა „კრიზისი“ ბერძნული წარმოშობის სიტყვაა და გადამწყვეტ, გარდამტეხ მომენტს აღნიშნავს. ხშირად იგი ნეგატიური მნიშვნელობით აღიქმება საზოგადოებაში, თუმცა სოციალურ ფსიქოლოგიაში კრიზისი სწორედ ის ეტაპია, როცა ხდება ინდივიდის ცნობიერების, უნარების ან შესაძლებლობების განვითარება და ცხოვრების სხვა ეტაპზე გადასვლა. კრიზისის დროს მკაფიოდ იკვეთება გადასაჭრელი საკითხი, ერთგვარი პრობლემა, რომლის გადალახვის შემდეგაც ახალი შესაძლებლობა იხსნება ადამიანის წინაშე.
გერმანელი ფსიქოანალიტიკოსი და განვითარების ფსიქოლოგი ერიკ ერიქსონი დაინტერესებული იყო ადამიანის ეგო-იდენტობის კვლევით. ერიქსონი ფიქრობდა, რომ ადამიანი მთელი ცხოვრების მანძილზე გადის იდენტობის ძიების პროცესს და მთელი ცხოვრება ერთგვარი კრიზისების თანმიმდევრობაა, რომლის გადალახვის შედეგადაც ფორმირდება პიროვნების მთლიანობა.
ამ სტატიაში შევეხებით 3 წლის ასაკის კრიზისს, რომელიც, დაახლოებით, 2.5-3 წლიდან იწყება და, დაახლოებით, 4 წლამდე გრძელდება. გარდა 3 წლის ასაკის კრიზისისა, ბავშვი, 7 წლამდე, კიდევ რამდენიმე კრიზისს გადის, როგორიცაა: დაბადების, 1 წლის კრიზისი, 6-7 წლის კრიზისი. თითოეული მათგანი ერთგვარ მოთხოვნებს უწესებს ბავშვს, რომლის გადალახვაც არც ისეთი მარტივია, ამიტომ ხშირად სახეზე გვაქვს ბავშვის ქცევის სირთულეები, ემოციური არასტაბილურობა და შფოთვა.
თუ გადავხედავთ ბავშვის განვითარების სტანდარტს, სადაც ნათლად არის ჩამოყალიბებული თუ რა უნარებს უნდა ფლობდეს ბავშვი 3 წლის ასაკში, დავინახავთ, რომ ამ დროს ბავშვს ნათლად შეუძლია გადმოსცეს საკუთარი აზრი წინადადებების საშუალებით, შეუძლია დამოუკიდებლად მოემსახუროს თავს, შეასრულოს რაიმე აქტივობა. ბავშვი, ამ ასაკში, ხდება დამოუკიდებელი. მას უჩნდება სურვილი, მშობლის ან ნებისმიერი სხვა უფროსის დახმარების გარეშე შეასრულოს ის აქტივობები, რომელსაც მანამდე სხვისი დახმარებით აკეთებდა. მაგალითად, თუ ადრე მშობელი ეხმარებოდა ბავშვს ქურთუკის ჩაცმაში, ახლა ის გამოთქვამს სურვილს, თვითონ ჩაიცვას ქურთუკი, თუნდაც ეს სწრაფად და მარტივად ვერ მოახერხოს.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ ასაკში ბავშვს უკვე საკმარისად აქვს განვითარებული უნარები, რომელიც აძლევს საშუალებას, გახდეს დამოუკიდებელი. თუმცა ეს არ გამორიცხავს, რომ შეიძლება მან იმაზე მეტის გაკეთება მოინდომოს, ვიდრე შეუძლია.
როგორ მივხვდეთ და ამოვიცნოთ 3 წლის ასაკის კრიზისი:
- სიჯიუტე – ბავშვი ავლენს სიჯიუტეს ისეთ საკითხებში, რაშიც აქამდე არ ჰქონია სირთულეები. მაგალითად, ბაღში წასვლა, საკუთარი სათამაშოების მილაგება, კვების დროს მაგიდასთან ჯდომა და ა.შ.
- ნეგატივიზმი – ბავშვი აპროტესტებს ყველაფერს, რასაც ოჯახი შესთავაზებს, მიუთითებს ან სთხოვს, რომ შეასრულოს. აპროტესტებს მაშინაც კი, თუ გულის სიღრმეში თვითონაც ეთანმხება მათ, ანუ მისი ქცევის პატერნია მოიქცეს იმის საპირისპიროდ, რასაც სთხოვენ.
- ჭირვეულობა და ემოციური ფონის ცვალებადობა – ბავშვმა შეიძლება სიხარულით დაიწყოს თამაში და მოულოდნელად, თამაშის პროცესში, შეეცვალოს ხასიათი და დაიწყოს ჭირვეულობა.
- „მე თვითონ“ – ამ ასაკში ბავშვებს სურთ ყველაფერი თვითონ გააკეთონ, დამოუკიდებლად, მაგალითად, გზაზე თვითონ მოისურვონ გადასვლა, დამოუკიდებლად ბაღში წასვლა, დამოუკიდებლად შეასრულონ თვითმომსახურების აქტივობები: კვება, ტუალეტის მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, ბანაობა, ჩაცმა-გახდა და ა.შ.
3 წლის ასაკის კრიზისი გულისხმობს ბავშვის „მე“-ს ფორმირებას. თუ აქამდე ბავშვები საკუთარ თავს, საუბრის დროს, მესამე პირში მოიხსენიებენ, მაგალითად, ანანოს ჭამა უნდა, ანანოს არ უნდა, 3 წლის ასაკში, მეტყველებისას, უკვე ჩნდება „მე“ – მე მინდა ვაშლი, მე მინდა ბურთი და ა.შ.
გარე სამყაროსთან „დაპირისპირებით“ ბავშვი აცნობიერებს საკუთარ მე-ს და ნებას. გერმანელი პროფესორი, ექიმი და პედაგოგი, ბერნარდ ლივეხუდი, თავის წიგნში „ბავშვის განვითარების ფაზები“, ამ პროცესს ძალიან მხატვრულად აღწერს: „სენსორული ფსიქოლოგიის მცოდნეთათვის ცნობილია, რომ ცნობიერება მხოლოდ მაშინ აღმოცენდება, როდესაც წინაღობა განიცდება. ჩვენ მაშინ ვგრძნობთ კანს, როცა გარედან რაიმე გვაწვება“.
რა ხდება მაშინ, როცა ბავშვს განვითარების სირთულეები აქვს – ჩვენ ვიცით, რომ განვითარების შეფერხება გულისხმობს მდგომარეობას, როცა ბავშვის უნარები არ მიჰყვება ასაკობრივ მოთხოვნებს. შეიძლება ბავშვი იყოს 5 წლის, მაგრამ მეტყველების განვითარების ეტაპით – 1 წლის და მხოლოდ ტიტინი და არავერბალური კომუნიკაციის ელემენტები იყოს მისი საკომუნიკაციო უნარები. თუ ბავშვს სოციალურ და ემოციურ სფეროში აქვს განვითარების შეფერხება, 3 წლის ასაკის კრიზისი დადგება მაშინ, როცა მისი უნარებიც 3 წლის ასაკის ეტაპის შესაფერისი იქნება.
რეკომენდაციები მშობლებს
♦ მიეცით თავისუფლება გარკვეულ ფარგლებში – ვგულისხმობთ ბავშვისთვის უსაფრთხო აქტივობებში დამოუკიდებლობის მიცემას, როგორიცაა: თამაში, თვითმოვლა, არჩევანის გაკეთება მაღაზიაში, არჩევანის გაკეთება ტანსაცმლის შერჩევისას და ა.შ. იმისათვის, რომ პროცესმა მოწესრიგებულად ჩაიაროს, შეგიძლიათ შემოიფარგლოთ სიტყვიერი შეხსენებებით, შექებით, მხარდაჭერით და იმიტაციით საკუთარ თავზე.
♦ წინასწარ შეთანხმება წესებზე – ყოველი აქტივობის, თამაშის წინ შეუთანხმდით ბავშვს, რა წესების გათვალისწინებაა აუცილებელი ამ პროცესში. ხშირად, როცა მშობლები ბავშვს, თამაშის დროს, აძლევენ „შენიშვნებს“, ეს კრიტიკად და წინააღმდეგობად აღიქმება მათი მხრიდან.
♦ პროგნოზირებადი გარემო – წინასწარ გააცანით ბავშვს, თუ რის გაკეთებას გეგმავთ დღის მანძილზე, ჩართეთ ის გეგმის შედგენის პროცესში; შექმენით ვიზუალური ცხრილი/გრაფიკი, სადაც თვალსაჩინოა დღის გეგმა. პროგნოზირებადი გარემო ამცირებს ბავშვის რთული ქცევისა და შფოთვის გამოწვევის ალბათობას. მაგალითად, პირველ აქტივობად ჩანიშნეთ გაღვიძება/ჰიგიენური პროცედურები, შემდეგ კვების დროა, შეეკითხეთ რისი ჭამა სურს დილით, კვების შემდეგ თამაშის დროა, რისი თამაში სურს და ა.შ.
♦ თქვენც შეასრულეთ წესები – თითოეული წესი, რასაც ბავშვს სთხოვთ, თქვენზეც ვრცელდება. თუ სთხოვთ, რომ სათამაშო კუთხე დაალაგოს, თქვენც დაიწყეთ მასთან ერთად დალაგება. ეს იმიტომ, რომ ბავშვს არ გაუჩნდეს პროტესტის განცდა, რატომ ეხება წესები მხოლოდ მას და არა თქვენც.
დაიმახსოვრეთ, 3 წლის ასაკის სწორად გადალახვა ხელს შეუწყობს თქვენს პატარას იყოს დამოუკიდებელი, საკუთარ თავში დარწმუნებული და აქტიური ადამიანი. არ აუკრძალოთ, არ გაკიცხოთ და დათრგუნოთ მისი ინიციატივები, პირიქით, ხელი შეუწყვეთ ბავშვის გონივრულ და უსაფრთხო დამოუკიდებლობას.
სტატია მოამზადა
ადრეული განვითარების სპეციალისტმა, განათლების ფსიქოლოგმა
