ქართლ-კახეთის გვირგვინოსანი მეფე-პოეტის — თეიმურაზ მეორის პორტრეტის სამშობლოში დაბრუნებასთან დაკავშირებით, ხელოვნების სასახლეში საზეიმო მიღება გაიმართა. რეალისტური მხატვრობის ერთ-ერთი ფუძემდებლის — ალექსანდრე ანტროპოვის მიერ შესრულებული ეს პორტრეტი დღემდე დაკარგულად ითვლებოდა და მხოლოდ გრავიურის სახით იყო ხელმისაწვდომი. მიმდინარე წლის ოქტომბერში ერთ-ერთმა ყველაზე ცნობილმა ონლაინ გალერეამ — 1Stdibs, 186 ათას დოლარად, გასაყიდად გამოიტანა მათთვის უცნობი ადამიანის უნიკალური პორტრეტი, რომელიც ვინოგრადოვისა და ეფიმოვის მიერ, 1761 წელს, შექმნილ გრავიურაზე გამოსახული თეიმურაზის იდენტური იყო. აღნიშნული გრავიურა თეიმურაზის, დღემდე ცნობილ, ყველაზე ძველ და ერთადერთ გამოსახულებად ითვლებოდა. ყველა მომდევნო პერიოდის პორტრეტი (მათ შორის ეროვნულ მუზეუმში დაცული გვიანი ასლი) ზემოხსენებული გრავიურის მიხედვითაა შექმნილი.
ლონდონის გალერეის Daniel Hunt Fine Art ექსპერტების მიერ გაცემული საექსპერტო დასკვნის მიხედვით, ნახატი დათარიღებული იყო 1760 წლის ახლო პერიოდით, რაც ასევე ზუსტად დაემთხვა ცნობას იმის შესახებ, რომ რუსეთის იმპერატრიცას დავალებით, ქართველი მეფის პორტრეტი, 1761 წელს, სანქტ-პეტერბურგში დაიხატა. საქართველოს ხელოვნების სასახლის ექსპერტებმა მიიჩნიეს, რომ საქმე ჰქონდათ უნიკალურ აღმოჩენასთან, კერძოდ, მეფე თეიმურაზის ორიგინალ პორტრეტთან, რომელიც დაკარგულად ითვლებოდა.
ისტორიული ძნელბედობის გამო, ქართველი მეფეების სულ რამდენიმე თანადროული ფერწერული პორტრეტია შემორჩენილი — მეფე ვახტანგ მეექვსის, მეფე ერეკლე მეორის, მეფე გიორგი მეთორმეტის და ამჯერად უკვე — მეფე თეიმურაზისა. პორტრეტის განსაკუთრებულ ღირებულებას მხატვრის ვინაობაც განაპირობებდა — ალექსი ანტროპოვი რუსული რეალისტური მხატვრობის ერთ-ერთ ფუძემდებლად და საერო პორტრეტების გამორჩეულ ოსტატად ითვლება. მისი ფერწერული ტილოები ძალიან მცირე რაოდენობით, დაახლოებით თხუთმეტ ნიმუშამდეა შემორჩენილი.
ის, რომ ნახატი 186 ათას დოლარად იყო შეფასებული, კარგად განსაზღვრავდა ექსპერტთა დამოკიდებულებას — რამდენად მნიშვნელოვნად იყო მიჩნეული ეს ნახატი. ექსპერტების მიერ ტილოს 1760 წლით დათარიღება (მათ არ იცოდნენ, რომ ეს იყო მეფე თეიმურაზი, რომ მხატვარი იყო ანტროპოვი და რა თქმა უნდა, არც ის, რომ პორტრეტი 1761 წელს შესრულდა), მხოლოდ 1-წლიანი ცდომილება კიდევ ერთხელ ადასტურებდა, რომ საქმე გვქონდა ორიგინალთან. ყველა დეტალი — კოსტიუმი, გაფორმება, თავსაბურავისა და სამოსის ორნამენტი, ასევე სახის ყველა დეტალი იდენტური იყო გრავიურასა და ნახატს შორის, ყველა ფრაგმენტი დაემთხვა ერთმანეთს, ღილების რაოდენობაც კი.
ხელოვნების სასახლის დირექტორი გიორგი კალანდია იხსენებს, როდესაც ეს პორტრეტი ნახა, პირველი, ვისაც სურათი გადაუგზავნა, იყვნენ მისთვის ძალიან საპატივცემულო ადამიანები — ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ჯაბა სამუშია და ეროვნული ბიბლიოთეკის დირექტორის მოადგილე ლევან თაქთაქიშვილი. „მე თვითონ მეშინოდა საკუთარი თავისთვის ხმამაღლა მეთქვა, იყო თუ არა ეს ნამდვილად თეიმურაზი და როდესაც მათ დამიდასტურეს და მითხრეს, რომ ეს პორტრეტი არ უნდა გაგვეშვა ხელიდან, ამოვისუნთქე და დავიწყეთ ამ საქმისათვის ფიქრი და შრომა.“
დაიწყო მოლაპარაკებები. გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა დროს, რადგან პორტრეტი ონლაინ იყო გამოტანილი და ნებისმიერ მსურველს შეეძლო შეძენა. დიდი იყო, ალბათობა იმისაც, რომ ჩვენს ჩრდილოელ მეზობელს გაეგო ამ პორტრეტის ავტორის შესახებ (ალექსანდრე ანტროპოვის ნამუშევრები რუსეთის ეროვნული საგანძურის ნაწილია და არ იყიდება) და დაგვეკარგა ნახატი.
გიორგი კალანდიამ ერთი შემთხვევაც გაიხსენა, რომელიც საბჭოთა კავშირის დროს მოხდა: „1975 წელს, ირანში, პროფესორ მაგალი თოდუას მოგონების მიხედვით, გამოიტანეს ნადირ შაჰის მიერ მეფე ერეკლესადმი ნაჩუქარი ხმალი. მაშინ საბჭოთა საქართველოს მთავრობამ, გასაგები მიზეზების გამო, ვერ მოასწრო ამ ხმლის ყიდვა და ეს უნიკალური საგანძური, დღეს, პორტუგალიის ეროვნულ მუზეუმშია. დამოუკიდებელმა საქართველომ მოახერხა და დღეს ჩვენ ეს საგანძური ხელიდან არ გავუშვით.
ინგლისელები გვეუბნებოდნენ — ქართველებო, იცოდეთ, რომ მოლაპარაკებაში ჩართულები არიან მსოფლიოში ისეთი დიდი მუზეუმის წარმომადგენლები, როგორიც არის, მაგალითად, ლონდონის პორტრეტების ეროვნული გალერეა. ეს გალერეა მიიჩნევდა, რომ ნახატი სწორედ მათ საგანძურში უნდა მოხვედრილიყო. მე მივმართე ფონდ „ქართუს“, რომელთან ურთიერთობის საკმაოდ დიდი ტრადიცია გვაქვს და მათ თანხმობა მოგვცეს, რაც მთავარია, ძალიან მოკლე დროში. ამას არ დასჭირდა ფონდის მხრიდან დიდი ხნის ფიქრი.“
პორტრეტის დაბრუნება ფონდი ,,ქართუს“ მხარდაჭერითა და საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროს დახმარებით გახდა შესაძლებელი.
„დღეს ძალიან მნიშვნელოვანი და ამაღელვებელი დღეა, თეიმურაზ მეფის პორტრეტი დაბრუნდა საქართველოში. მართლაც სიმბოლურია — ადამიანი, რომელმაც ამდენი გამოიარა იმისთვის, რომ საქართველოში დაბრუნებულიყო და რომელმაც, სამწუხაროდ, ეს ვერ მოახერხა, დღეს დაბრუნდა პორტრეტის სახით. ვულოცავ ქართველ დამთვალიერებლებს, რომლებსაც შესაძლებლობა მიეცემათ გაეცნონ ასეთ მნიშვნელოვან ხელოვნების ნიმუშს.“ — განაცხადა განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრმა მიხეილ ბატიაშვილმა.
მწერალმა, ლიტერატურული პრემია „საბას“ ლაურეატმა, ზურა ქარუმიძემ პორტრეტის დაბრუნება სამშობლოში ასე შეაფასა: „მოგეხსენებათ, თეიმურაზი ვერ დაბრუნდა სამშობლოში, მაგრამ ამ პორტრეტის სახით დაგვიბრუნდა. მე ვულოცავ საქართველოს თეიმურაზის ამ სახით დაბრუნებას და თვითონ თეიმურაზსაც ვულოცავ, რომ იგი სამშობლოს ასეთი სახით მაინც წარუდგა.“
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის დირექტორი გიორგი კეკელიძე ამბობს, რომ თვითონ თეიმურაზ მეფის პერსონა ძალიან კარგად გამოხატავს, თუ რა სირთულეების ქვეყანა ვართ, რა სირთულეებს ვაწყდებოდით წლების განმავლობაში და ამ სირთულეების კვალდაკვალ რამდენი რამ დავკარგეთ და ვერ შევამჩნიეთ. „ამ ვერშემჩნევამ და გამოტოვებებმა ძალიან დიდი დანაკლისი დაგვიტოვა ჩვენს ისტორიაში, იქნება ეს ხელოვნებათმცოდნეობის მიმართულებით, საკუთრივ ისტორიის მიმართულებით თუ ა.შ.
ვფიქრობ, ეს სიმბოლური აქტი, როდესაც (სწორად აღნიშნა ზურაბ ქარუმიძემ) მეფე ბრუნდება სასახლეში, მართალია სხვა ფორმით და სხვა სასახლეში, მაინც არის ერთი კარგი და მძლავრი ნიშანი იმისა, რომ ჩვენ აქტიურად ვადგავართ ამ გამოტოვებების შევსების გზას და მე ძალიან დიდი იმედი მაქვს, რომ ეს გზა კვლავ გაგრძელდება ეროვნულ ბიბლიოთეკაში, ხელოვნების სასახლეში, სხვაგან და სხვაგან, საბოლოო ჯამში, ჩვენ ჩვენს მეფეებს, პირდაპირი თუ გადატანითი მნიშვნელობით, დავაბრუნებთ იქ, სადაც მათი ადგილია.“
ხელოვნების სასახლეში გამართულ მიღებაზე მისულ საზოგადოებას გიორგი კალანდიამ, პრეზენტაციით — „საგანძურის დაბრუნება“, მოკლედ შეახსენა თეიმურაზ მეფის რუსეთში გამგზავრების, პორტრეტის შექმნის და მეფე პოეტის გარდაცვალების ისტორია.
„სამი საუკუნის წინ, რუსეთიდან შინ მომავალი მეფე თეიმურაზი ცოტა გულდაწყვეტილი, ცოტა გულნატკენი, მიზანვერმიღწეული, მაგრამ მაინც არგატეხილი ბრუნდებოდა უკან, როდესაც ცხენზე მჯდომმა უკანასკნელი ლოცვის წარმოთქმაც კი ვერ მოასწრო და მღვდელმა ყურში ჩასძახა — ნუ გეშინია, ლოცვა გინდა რომ თქვა, ვიცი და გულში წარმოთქვიო. მეფემ ვერ შეძლო სამშობლოში დაბრუნება, გზაში გარდაიცვალა. წარმოვიდგენ ხოლმე თხუთმეტიოდე კაცს, რომლებიც გამწარებული და გატანჯული ბრუნდებოდნენ უკან, ბოლო იმედიც — ქართლ-კახეთის მეფე თეიმურაზიც ხელიდან გამოეცალათ. მათ მიიღეს ნებართვა და მეფე თეიმურაზი ვახტანგ მეექვსის გვერდით დაკრძალეს. მას შემდეგ ქართული მხარე, განსაკუთრებით ქართული ეკლესია დაჟინებულად ცდილობს, რომ მეფე თეიმურაზი სამშობლოში დააბრუნოს, ამ ეტაპზე ეს ვერ მოხერხდა, მაგრამ უნიკალური პორტრეტი სამშობლოშია. დარწმუნებული ვარ, დადგება დრო, როდესაც სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში მეფე თეიმურაზის ცხედარი დაიმკვიდრებს ადგილს.“
პრეზენტაცია დასრულდა ვიდეორგოლის „საგანძურის დაბრუნება“ ჩვენებით, რომელზეც ასახულია, თუ როგორ გაფერადდა და გაცოცხლდა შავ-თეთრი გრავიურიდან მეფე თეიმურაზის სახება და გაუხუნარი ფერებით აწყობილ საოცარ ისტორიად იქცა. თეიმურაზ მეფის უნიკალურმა პორტრეტმა, რომელიც 257 წლის წინ დაიხატა, მოიარა თითქმის ნახევარი მსოფლიო — ისპაჰანიდან ვიდრე ლონდონამდე და დღეს თბილისში, ხელოვნების სასახლეში დაიდო ბინა.
საღამოს დასასრულს, გიორგი კალანდიამ მადლობა გადაუხადა ყველას, ვინც თუნდაც მცირე წვლილი შეიტანა ამ პორტრეტის საქართველოში დაბრუნების საქმეში და აღნიშნა, რომ ასეთი საქმის კეთება სახელმწიფო უწყებების მხარდაჭერის გარეშე შეუძლებელია. „ყოველგვარი ზედმეტი თავმდაბლობის გარეშე ვამბობ, ნურავინ დაიჯერებს, რომ ასეთი საქმის კეთება სახელმწიფოს მხარდაჭერის გარეშე შესაძლებელია. მინდა, მადლობა ვუთხრა ყველა იმ ადამიანს, ვინც აქტიურად ცდილობდა ამ ნახატის დაბრუნებას, მარტო გიორგი კალანდია ამას ვერ გააკეთებდა. მადლობა ყველას, ვინც გვეხმარებოდა, რომ სწრაფად გაგვევლო სახელმწიფო პროცედურები და ნახატი დროულად დაგვებინავებინა“.
თეატრის, მუსიკის, კინოსა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმის კარი, ორი დღის განმავლობაში, ღია იყო დამთვალიერებლებისთვის და მეფე თეიმურაზის პორტრეტის ნახვა მსურველებს უფასოდ შეეძლოთ.
მოამზადა ლალი თვალაბეიშვილმა
