მაკა ლდოკონენი
რას იტყოდით ისეთ წიგნზე, რომელშიც ერთად იქნებოდა თავმოყრილი ამბები ბავშვებისა და მოზარდებისთვის განკუთვნილი წიგნების შესახებ, ამ წიგნების დაწერისა და გამოცემის თავგადასავალსაც მიადევნებდით თვალს, გაიცნობდით პერსონაჟების პროტოტიპებს, მწერლებზე კი საოცარ და შთამაგონებელ ისტორიებს წაიკითხავდით?
მწერალმა და მასწავლებელმა მაკა ლდოკონენმა სწორედ ასეთი საინტერესო, ყველასათვის საჭირო და მრავალფეროვანი წიგნი დაწერა.
„რა ვიკითხოთ მოსწავლეებთან და შვილებთან, მასწავლებლებთან და მშობლებთან ერთად“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2021), რომელიც დამხმარე სახელმძღვანელოა ქართულ ლიტერატურაში საშუალო სკოლებისთვის, საჩუქარია იმ ბავშვებისა და მოზარდებისთვის, რომლებიც ყოველდღიურად ეძებენ ახალ-ახალ წიგნებს და მათი გაცნობის სურვილით არიან ატაცებულები; ეს წიგნი დაეხმარებათ იმ მოსწავლეებსაც, რომლებიც ფიქრობენ, რომ შეუძლებელია, კითხვა სასიამოვნო პროცესი იყოს; ისინი აღმოაჩენენ, რომ ყოველთვის შეიძლება იპოვონ თავიანთ ინტერესებსა და საჭიროებებზე მორგებული წიგნი, რომელიც მათ ჯადოსნურ თავგადასავალში ჩაითრევს. „რა ვიკითხოთ ერთად“ დაეხმარებათ ისეთ მშობლებსაც, რომლებიც მუდამ ცდილობენ შვილებში კითხვისადმი ინტერესი გააღვივონ ან აინტერესებთ, როგორ შეიძლება მათ სწორედ ის ავტორები შეაყვარონ, რომლებითაც ბავშვობაში თავად იყვნენ მონუსხულები; ეს წიგნი არ ივიწყებს მასწავლებლებს და შესაძლოა, მათთვის მაშველ რგოლადაც იქცეს, რადგან მასწავლებლები მაკა ლდოკონენის წიგნში არა მარტო წიგნებისა და მწერლების შესახებ წაიკითხავენ, არამედ შეძლებენ, დაგეგმონ მრავალფეროვანი, ყველასათვის საინტერესო გაკვეთილები, გააცოცხლონ ლიტერატურული გმირები, მოსწავლეებს უჩვენონ თემატური ფილმები და ანიმაციები და მათთან ის სათქმელი მიიტანონ, რომელიც ყველაზე მეტად სჭირდებათ.
„რა ვიკითხოთ ერთად“ სამი ნაწილისგან შედგება. პირველი და მეორე ნაწილი მოიცავს წერილებს ქართული და უცხოური საბავშვო წიგნების შესახებ, მესამე ნაწილში კი გვხვდება წერილები გაკვეთილების, ღონისძიებებისა და წიგნიერების თემაზე.
✍️ ქართველი საბავშვო მწერლები
თუ ოდესმე ვინმე დანანებით იტყვის, რა კარგი იქნებოდა, ჩვენც გვყოლოდა ასტრიდ ლინდგრენის, პამელა ტრევერსის, ტუვე იანსონის ან მორის დრიუონის მსგავსი საბავშვო მწერლებიო, თამამად უთხარით, რომ ჩვენ ბრწყინვალე საბავშვო ავტორები გვყავდა და გვყავს! მაკა ლდოკონენის წიგნი სწორედ ასეთი მწერლისა და მისი შესანიშნავი წიგნის შესახებ დაწერილი წერილით იხსნება. ავტორს არჩილ სულაკაური ჰქვია, წიგნს კი „სალამურას თავგადასავალი“, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე შთამაგონებელი ამბავია მეგობრობის ძალასა და მნიშვნელობაზე; იმაზე, როგორ უნდა გადალახო ცხრა ზღვა და ცხრა მთა, როცა შენთვის ძვირფასი ადამიანი გასაჭირშია და გზად ათასგვარ თავგადასავალში გაეხვიო, არასდროს დანებდე ბოროტებასთან ბრძოლაში და არც იმ არჩეულ გზაზე თქვა უარი, რომელსაც საკუთარი მორალი გიკარნახებს:
„თუ ბედის მორჩილი იქნები, ისე გათამაშებს ბედი, როგორც ნაფოტს მდინარე;
თუ იცი, სად არის შენი გზა, როგორ წინააღმდეგობასაც არ უნდა წააწყდე, ამ გზიდან არ გადაუხვიო, რადგან არ არსებობს წინააღმდეგობა, რომელიც ადამიანის შვილმა ადრე თუ გვიან არ დაძლიოს;
ბოროტებას არ დაეჩაგვრინო, ნუ მოიხრი ქედს და როგორც შეძლებ, ისე შეებრძოლე, რადგან ამ ქვეყნად ყველაზე უფრო ძლიერი სიკეთის ძალაა, ოღონდ კეთილისა და ბოროტის გარჩევა უნდა შეძლო!“
მაკა ლდოკონენის წერილების კრებულით ქართველ საბავშვო ავტორებს ან უფრო ახლოს გაიცნობთ, ან, სულაც, პირველად აღმოაჩენთ. აღმოსაჩენი კი ნამდვილად ბევრია, რადგან ამ ენაზე დღემდე იწერება ისეთი შესანიშნავი საბავშვო წიგნები, რომლებიც დიდი ქვეყნების დიდ მწერლებს რომ დაეწერათ, ახლა უამრავ ენაზე იქნებოდა თარგმნილი. ამ წიგნში შევხვდებით ოტია იოსელიანს და გურამ პეტრიაშვილს, თამრი ფხაკაძეს და თეა თოფურიას, ლელა ცუცქირიძეს და მარიამ წიკლაურს, ნაირა გელაშვილს და თამარ გეგეშიძეს, გაიცნობთ ან თავიდან აღმოაჩენთ ლევან ბოლქვაძეს; აქ გაეცნობით ისეთ საბავშვო წიგნებს, რომლებშიც დაგვხვდება მხიარული ოჯახისა და სიყვარულით სავსე პერსონაჟების მთელი გალერეა, პერსონაჟების ლამაზ-ლამაზი სახელები, ამბები მეგობრობისა და სიკეთის ძალაზე, ზღაპრები შელოცვებით, მხიარული რეცეპტები, ქონდარეთის ამბები, ტროლეიბუსი ასტარიონი თავისი მგზავრებით, გურამ პეტრიაშვილის შექმნილი ზღაპრული ქალაქი და სხვა.
ასე მაგალითად, ნაირა გელაშვილი ეკოლოგიის თემას ეხება და ბავშვებს დედამიწის ზრუნვაზე აფიქრებს; თამარ გეგეშიძე გვაცნობს ბიჭს, რომელიც მხოლოდ ერთი შეხედვითაა ჩვეულებრივი, თორემ, სინამდვილეში, განსაკუთრებულია, ისევე როგორც ყველა ბავშვი და მოზარდი; ლელა ცუცქირიძე დიდებისა და ბავშვების მეგობრობასა და უბრალოდ, სიყვარულზე გვესაუბრება და არც იმას ივიწყებს, რომ ბავშვებს დედამიწაზე ზრუნვა ასწავლოს; დავით ზურაბიშვილი კი გიორგისა და ანასტასიას თავგადასავლით გვარიგებს, რომ გზის არჩევაში მთავარი გზა კი არა, არჩევანია; ლევან ბოლქვაძე ზღაპარში მოხვედრილი ბიჭის ამბავს მოგვითხრობს და მეფე ჩიგიდის მიერ შექმნილ უსამართლო ქვეყნის მაგალითზე გვიჩვენებს, როგორია ცხოვრება ავტორიტარული რეჟიმის ქვეშ, სადაც სიმართლე დაადუმეს და ყველგან ტყუილს აქვს ფესვები გადგმული, მოქალაქის ნებასა და სურვილს კი ჩალის ფასი აქვს.
✍️ ამბები მწერლების ცხოვრებიდან
კიდევ ერთი მიზეზი, რის გამოც ამ წიგნს ვერ მოწყდებით: მაკა ლდოკონენი ძალიან საინტერესო ამბებს გვიყვება საბავშვო მწერლების შესახებ. მათი ბიოგრაფიიდან ისეთ შთამბეჭდავ დეტალებს გვიზიარებს, გვგონია, რომ ყველა ჩვენი თანამედროვეა, ჩვენ გვერდით ცხოვრობენ და ვიცნობთ კიდეც. ასე გვაყვარებს, გვაახლოებს მათ. ეს საუკეთესო გზაა იმისათვის, რომ მოსწავლეები ავტორებთან გავაშინაუროთ; ვაგრძნობინოთ, რომ ისინიც ჩვეულებრივი ადამიანები არიან, რომ მათაც სტკივათ, ეშინიათ, რომ მათაც არ გამოსდიოდათ, მარცხდებოდნენ და არც წარმატებისთვის მიუღწევიათ მარტივად. ჰო, იმ წიგნების გამოსაცემადაც ბევრი უბრძოლიათ, რომლებსაც ახლა მსოფლიოს ყველა წერტილში ვკითხულობთ და გვიყვარს.
მწერლების საინტერესო ბიოგრაფიული ცნობები ერთგვარ ცხოვრებისეულ გაკვეთილებად, მაგალითებად შეგვიძლია ვაქციოთ ბავშვებისა და მოზარდებისთვის და ვაჩვენოთ, რომ წიგნებში აღწერილი დაბრკოლებები და ცხოვრებისეული ქარტეხილები ხშირად მწერლებს საკუთარ თავზე გამოუცდიათ.
ასე მაგალითად, განა ჰანს ქრისტიან ანდერსენი კიდევ უფრო მეტად არ შეუყვარდებათ, როცა გაიგებენ, რომ ანდერსენი ძალიან ხელმოკლე ოჯახში დაიბადა, თექვსმეტ წლამდე წერა-კითხვაც კი არ იცოდა, მაგრამ მუდამ სწამდა, რომ უკეთეს ცხოვრებას შეძლებდა; სწორედ ამიტომ, ერთხელაც ბარგი ჩაალაგა და 14 წლის ბიჭი პატარა მშობლიური ქალაქიდან დიდ კოპენჰაგენში გაემგზავრა. დაიბარა, მივდივარ, რათა ცნობილი გავხდეო.
ამ წიგნით გავიგე ისიც, რომ ანდერსენის კლასიკად ქცეული ზღაპარი „მახინჯი იხვის ჭუჭული“, დიდი ალბათობით, ავტობიოგრაფიული ტექსტია. მწერალს ხომ ისევე ჰქონდა გარეგნული ნაკლი, როგორც ამ ზღაპრის გმირს, რომელიც, როცა კი ულამაზეს გედად გადაიქცა, არც მაშინ გაამაყებულა, რადგან კეთილი გული ჰქონდა!
„ანდერსენი უამრავ სასარგებლო რჩევას გვთავაზობს, დიდსა თუ პატარას ცხოვრებაში რომ გამოგვადგება და რთული გადაწყვეტილების მიღებაშიც დაგვეხმარება.
თუ სხვებს არ ჰგავხარ და საკუთარი თავი არ მოგწონს, სულაც არ ნიშნავს რომ სამყაროს დასასრული დამდგარა. ჩვენს გარშემო უამრავი ადამიანი გვაგონებს უიმედო იხვის ჭუჭულს, რომელიც თვლის, რომ სიცოცხლის ბოლომდე უნდა დევნიდნენ და უნისკარტებდნენ. თუ ასეთ გულდაწყვეტილ ადამიანს შეხვდებით, არ დაიზაროთ, ანდერსენის ზღაპრები უამბეთ ან წაუკითხეთ, დაეხმარეთ, რათა „თავისიანი გედების“ მოძებნის სურვილი გაუჩნდეს“.
ანდერსენის კეთილი, სიყვარულითა და თანაგრძნობის უნარით სავსე პერსონაჟების მსგავსად, ბავშვებს თავად ავტორის ცხოვრების გზა ასწავლის, შთააგონებს, იმედსა და მოტივაციას გაუღვივებს, რათა დარწმუნდნენ, რომ ცხოვრებისეული გამოწვევები დასაძლევად არსებობს.
ასეთივე საინტერესო ამბებს წაიკითხავთ ასტრიდ ლინდგრენის, ტუვე იანსონის, ბეატრიქს პოტერისა და სხვა მწერლების შესახებ.
ბეატრიქს პოტერის ამბავი სრულიად უნიკალური მგონია. მაკა ლდოკონენი ახლოდან გვაცნობს ქალს, რომელმაც ბავშვებს ისეთი საყვარელი პერსონაჟი აჩუქა, როგორიც ბაჭია პიტერია. საინტერესო კი ბეატრიქსის ბიოგრაფიის ერთი დეტალია: ბეატრიქსი არაერთი სამეცნიერო ნაშრომის ავტორი ყოფილა, უნდოდა კიდეც, რომ მეცნიერებას გაჰყოლოდა, მაგრამ იქიდან გამომდინარე, რომ ქალი იყო, მას სათანადო ყურადღება არ მიაქციეს და იმის უფლებაც არ მისცეს, საკუთარი ნააზრევი სამეცნიერო კონფერენციაზე წარედგინა. მაშინ სხდომებს მხოლოდ მამაკაცები ესწრებოდნენ. მაკა ლდოკონენი წერს: „სამეცნიერო საზოგადოებამ ბეატრიქს პოტერის წინაშე ბოდიში წლების შემდეგ ოფიციალურად მოიხადა“. თუმცა მანამდე ხდება ასეთი რამ: სამეცნიერო საქმიანობაში ხელის შეშლის გამო ბეატრიქსი სამუდამოდ ივიწყებს მისი პიროვნების ამ მნიშვნელოვან ნაწილს, მხატვრობას უბრუნდება და წიგნების გამოცემას საკუთარი შემოსავლის მთავარ წყაროდ აქცევს. მისი ამბავი, როგორც ერთი მწერლის, მხატვრისა და გარემო პირობების გამო ვერშემდგარი მეცნიერის ამბავი, ბავშვებს ბევრ საფიქრალს გაუჩენს, ქალთა უფლებებისადმი თანაგრძნობისა და სოლიდარობის განცდას გაუღვივებს და უფრო შეაყვარებთ მწერალ ქალს.
✍️ ლიტერატურული პერსონაჟები და მათი პროტოტიპები
ალბათ ძნელად მოიძებნება მკითხველი (ვფიქრობ, არამკითხველიც), რომელსაც, თუ არ წაუკითხავს, არ სმენია მაინც ამბავი ბარონ მიუნჰაუზენის შესახებ. კაცის, რომელიც მსოფლიო ლიტერატურის ისეთივე საკულტო პერსონაჟია, როგორიც ტომ სოიერი, ჰაკლბერი ფინი, პიპი გრძელწინდა ან სახურავის ბინადარი კარლსონი. ბარონის ყველაზე მართალი ტყუილები და მისი შთამბეჭდავი ტყუილ-მართალი თავგადასავლები ჩემი ბავშვობის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი, მხიარული და განუყრელი ნაწილია. მისი ნაამბობი, როგორ ამოიზარდა ირმის შუბლიდან ალუბლის ხე, დღემდე ბავშვობაში მაბრუნებს.
მაკა ლდოკონენი გვიამბობს, რომ ბარონი მიუნჰაუზენი სულაც არ ყოფილა მხოლოდ ლიტერატურული პერსონაჟი და მისი პროტოტიპი ნამდვილად არსებობდა! აი, კიდევ ერთი მიზეზი, რატომაც შემიყვარდა ეს წიგნი – ის ჩვენი საყვარელ პერსონაჟებთან გვაბრუნებს და მათ პროტოტიპებს ახლოდან გვაცნობს.
ბარონი მიუნჰაუზენი, რომელიც გერმანიის ქალაქ ბოდენვერდერში ცხოვრობდა, მას შემდეგ, რაც ომიდან დაბრუნდა, მეგობრებსა და მეზობლებს სპეციალურად მოწყობილ ადგილას უამბობდა თავის დაუჯერებელ თავგადასავლებს და მიუხედავად იმისა, რომ მის გემრიელ ტყუილებზე ხალხი ხშირად სიცილს ვერ იკავებდა, ის მაინც დაუსრულებლად ჰყვებოდა და ჰყვებოდა. ხოლო შემდეგ კი ეს ამბები „მხიარული ადამიანების გზამკვლევში“ დაიბეჭდა. 1786 წელს კი რასპემ ლიტერატურულად დაამუშავა და წიგნად გამოსცა. ბარონი პოპულარული გახდა, ბოდენვერდერში მის სანახავად მოცლილი ადამიანების ნაკადი დაიძრა. ცნობისმოყვარეების მოსაგერიებლად მიუნჰაუზენი იძულებული გახდა, სახლის გარშემო დარაჯები დაეყენებინა.
დღეს ბოდენვერდერში მიუნჰაუზენის ძეგლი დგას, მის ეზოს კი ისევ ამშვენებს ძველებურ ყაიდაზე აგებულ-რესტავრირებული პავილიონი, რომელსაც ახლა „სიცრუის პავილიონს“ ეძახიან“.
კიდევ ერთი ლიტერატურული გმირი, რომელსაც პროტოტიპი ჰყავს, ყველასათვის ცნობილი ატიკუს ფინჩია – ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას“ გმირი, პატიოსანი და მამაცი კაცი, რომლის პროტოტიპი ჰარპერ ლის მამა – ამასა ლი გახლავთ. არც ჭყიტაა მხოლოდ ლიტერატურული პერსონაჟი, ის მწერლის ალტერ-ეგოა. „რა ვიკითხოთ ერთად“ ასეთი მიგნებებითა და საინტერესო კავშირებითაა სავსე. მე მხოლოდ ზღვაში წვეთს გიამბობთ.
✍️ აღმოჩენების წიგნი
ზემოთ აღმოჩენები ვახსენე და მჯერა, რომ ამ წიგნის თითოეული მკითხველი სწორედ მაკა ლდოკონენის წერილების დახმარებით მიაგნებთ ისეთ მწერალსა თუ ნაწარმოებს, რომლის შესახებაც აქამდე არაფერი გსმენოდათ.
პირადად მე, ასე გავიცანი ასტრიდ ლინდგრენის კიდევ ერთი გმირი – მალინი, რომლის ამბავმა, აგერ უკვე წლებია, მოსვენება დამიკარგა და ცოტა ხნის წინ, ჩემს ლიტერატურულ კლუბში მოსწავლეებს გავაცანი. არასდროს დამავიწყდება მათი შთაბეჭდილებები და ემოციები. ამ წიგნისადმი სიყვარულის კიდევ ერთი მიზეზი – ის აღმოჩენების ნამდვილი საბადოა. მე ასტრიდ ლინდგრენის „უკრავს ჩემი ცაცხვი, მღერის ჩემი ბულბული“ მაპოვნინა, თქვენ იქნებ მწვანეთითება ტისტუმდე მიგიყვანოთ, ან ზღაპარში მოხვედრილ ბიჭს აგადევნოთ, ან კიდევ მუმინების ხეობაში შეგიძღვეთ. ყველაფერი თქვენს გემოვნებაზეა დამოკიდებული, ამ წიგნში კი ყველა გემოვნების მკითხველი იპოვის სათავისო მწერალსა და ამ მწერლის მიერ მოთხრობილ ჯადოსნურ ამბებს.
✍️ ცენზურა საბავშვო ლიტერატურაში
მაკა ლდოკონენის წიგნი ცენზურაზეც გვიამბობს. დარწმუნებული ვარ, ჩემსავით ბევრს არ გეცოდინებოდათ ამბავი ჰანს ქრისტიან ანდერსენის ზღაპრებისა და საბჭოთა ცენზურის შესახებ. წიგნში ვკითხულობთ: „თოვლის დედოფალი ალბათ არაერთხელ წაგიკითხავთ და მისი უამრავი ეკრანიზაციაც გინახავთ. თუმცა, თქვენი ბავშვობა საბჭოთა პერიოდს თუ დაემთხვა, ისიც გეცოდინებათ, რომ ანდერსენის ორიგინალი („კანონიკური“) ტექსტების წაკითხვის ფუფუნება არ გვქონდა, რუსული ცენზურა თავის გემოზე ცვლიდა, ამოკლებდა ან ავრცობდა ზღაპრებს, განსაკუთრებით რწმენასთან და ქრისტიანობასთან დაკავშირებულ პასაჟებს ერჩოდნენ“ – დიახ, საბჭოთა ცენზურა არც საბავშვო წიგნებს ინდობდა. ქართულ ენაზე ანდერსენის ზღაპრები, ისეთი, როგორიც მწერალმა დაწერა, მხოლოდ 2015 წელს ითარგმნა. პირდაპირ ორიგინალიდან – დანიური ენიდან.
საინტერესოა ასტრიდ ლინდგრენის ყველასათვის საყვარელი, ანცი და დაუდგრომელი გრძელწინდა გოგოს სახელის ისტორიაც, რომელიც სინამდვილეში პიპია და არა პეპი: „პიპი, და არა პეპი, როგორც ეს პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში რუსულმა თარგმანმა დამკვიდრდა. საქმე იმაში გახლდათ, რომ პეპის შესახებ წიგნების მთარგმნელს ლილიანა ლუნგინას ასტრიდ ლინდგრენისთვის უთხოვია, რუსულ ენაში სკაბრეზული კონოტაციის თავიდან ასაცილებლად სახელს შევცვლიო. ლინდგრენი დათანხმებულა და ჩვენც, როგორც ყოველთვის, საერთო საბჭოთა ქვაბში მოვიხარშეთ – ჟღალთმიანი გოგონა პეპიდ გაგვეცნო“.
მაკა ლდოკონენი კიდევ უფრო შთამბეჭდავ ამბავს გვიყვება, როგორ დაგვიბრუნდა ნამდვილი მერი პოპინსი, ნამდვილი ტექსტითა და გამოტოვებული გვერდების გარეშე, სულ ცოტა ხნის წინ, ახალი თარგმანის წყალობით. ამ ისტორიას უკვე წიგნში შეგიძლიათ გაეცნოთ. დარწმუნებული ვარ, გაოცებას თქვენც ჩემსავით ვერ დამალავთ.
✍️ წიგნები და ფილმები
დასაწყისში ვახსენე, რომ „რა ვიკითხოთ ერთად“ მხოლოდ კარგ წიგნებზე კი არ გვიამბობს, არამედ ამ წიგნებს ფილმებსა და ანიმაციებსაც უსადაგებს.
ასე მაგალითად, ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობაზე („სასწაული“) საუბრის დროს მაკა ლდოკონენი გვირჩევს, მისი წაკითხვის შემდეგ მასწავლებლებმა და მოსწავლეებმა ერთად ნახონ ფრანსუა ტრიუფოს შესანიშნავი სადებიუტო სრულმეტრაჟიანი ფილმი „400 დარტყმა“. წერილში ვკითხულობთ, რომ ფრანგ ბიჭს, ანტუან დუანელს იმაზე მეტი საერთო აქვს ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობის მთავარ გმირთან, გია ბარბაქაძესთან, ვიდრე წარმოგვიდგენია. განა მასწავლებლებისთვის რა შეიძლება იყოს იმაზე კარგი, როცა ესა თუ ის წიგნი მრავალფეროვანი, შთამაგონებელი გაკვეთილის დაგეგმვისკენ გვიბიძგებს.
✍️ საძიებელი
მინდა აღვნიშნო ამ წიგნის კიდევ ერთი ღირსება: საძიებელი. მოგვინდება მოძებნა, ამ წიგნში წერია თუ არა ჩვენთვის საინტერესო მწერალზე? აქვეა საძიებელი, რომელიც ჩვენს შეკითხვაზე უმალ გაგვცემს პასუხს.
დასაწყისში წიგნს მაკა ლდოკონენის მიძღვნის ტექსტი ერთვის: „მადლობა წიგნებს“. მეც ასე დავასრულებ ამ წერილს: მადლობა წიგნებს და ამ წიგნებზე მოსაუბრე ადამიანებს, რომლებიც თითოეულ ნაწარმოებს და მათ ავტორებს კიდევ უფრო მეტად გვაყვარებენ, სხვადასხვა თაობისა და გემოვნების მკითხველებს კი გზას უჩვენებენ, თუ რა შეიძლება იკითხონ ერთად: სიამოვნებისთვის, ემოციებისა და აზრების გაზიარებისთვის, სამყაროს მეტად შეცნობისა და, რაც მთავარია, უკეთეს ადამიანებად ქცევის მიზნით.
