ეძღვნება ვახუშტი კოტეტიშვილის ხსოვნას
ადრე, ჩემს ბავშვობაში, ტელევიზიით რაღაცნაირად უცნაურ ხმაზე მოსაუბრე კაცი გამოდიოდა, თითქოს სიმდაწყვეტილი ქნარივით ჟღრიალებდა, მაგრამ ემოციური და ხალისიანი კი იყო. ის, მთელი სიცოცხლის მანძილზე, სიყვარულით ეფერებოდა და თავგამოდებით ემსახურებოდა სიტყვიერებას. სიჭარმაგეში შესულს დიდებული იერი დაჰკრავდა. წლები გავიდა, ჩემი ინტერესი მის მიმართ არ განელებულა… ვახუშტი კოტეტიშვილი 4 აგვისტოს 90 წლისა გახდებოდა, ეს წერილიც ამ ბუმბერაზი პიროვნების ხსოვნას ეძღვნება.
მაია გვიჩია
ფოთის ილია ჭავჭავაძის სახელობის №5 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
„აი, შეხედე, შადრევანი მიელტვის ზეცას“… შადრევანი მიელტვისო ზეცას, – უთქვამს ვახუშტის, ცხოვრებით დაღლილს. 2008 წლის აგვისტოში დაუტოვებია სააქაო და „ისე გავიდა ამ ცხოვრების ბოლო კარიდან, რომ სიკვდილს თვალი ერთხელაც არ აარიდა!“ ის შადრევანი ადამიანის სულის მეტაფორა მგონია, უკვდავებამდე პოეზიით რომ მიდის და ოტია იოსელიანის არ იყოს, ხელოვნება ისე ახლოსაა ღმერთთან, არ შეიძლება, არ ირწმუნო, რომ ვახუშტი კოტეტიშვილი, თავისი შემოქმედებით, თამამად მიეახლა ღმერთსა და ზეცას.
მისი ლექსების წაკითხვისას წამით გეფიქრება, რომ ხალხურია, თუ კარგად არ დააკვირდი, ვერც კი გაარჩევ სხვაობას, იქნებ ვერკი მიხვდე, რომ ავტორი ცნობილი ფოლკლორისტი ვახუშტი კოტეტიშვილი გახლავთ. ამის მიზეზიც ადვილი ასახსნელია, იმდენი წელი იტრიალა ამ წიაღში, მის პოეზიას ეს ელფერი ბუნებრივად დაჰყვა, ერთ ლექსში უთქვამს კიდეც:
„ჩემს ლექსში არის ნაჟური
ხალხური კილოკავისა,
ამ ჰანგს ისე ვარ ნაჩვევი,
ზოგჯერ მგონია თავისა.“
თუმცა არსებობს მეორე სინამდვილე, არაფოლკლორული ლექსები, ეს ვახუშტი კოტეტიშვილის სონეტებია, სიცოცხლის უკანასკნელ ჟამს შექმნილი ლექსები, რომლებზეც აქვე მოკრძალებით შევეცდები მივაპყრო მკითხველის ყურადღება, კერძოდ, რამდენიმე სონეტს შევეხები მხოლოდ.
უსაზღვრო და აუწონავია პოეტის სიყვარული გაზაფხულისა და სიცოცხლის მიმართ, აქ „კანის საკანს ვეღარ სჯერდები“, ლამისაა ამოხეთქოს სულმა, ესწრაფვის თავის მეწყვილეს, თითქოს მეორე ნახევარს დაეძებს, აქ ყველაფერი სამყაროს მარადიული კანონითაა დატვირთული, გამრავლების ინსტინქტით, ავტორი კი ისაა, ვისაც ეს არ აკმაყოფილებს, უბრალო პრიმიტივივით ცხოვრებას არ სჯერდება, არამედ ამხედრებს კიდეც თავის თავს, „სხეულზე მეტად შენ მეწყვილედ გჭირდება სული“, ის კი ამასობაში „ნააპრილარ-ნამაისალი“ კვლავ ხორცის ნაპირებს ასკდება გამოსავლის საძიებლად. „გაზაფხულის სონეტი“ ვახუშტის მიერ სინამდვილის თავისებური გარდასახვაა, ამგვარი ინტერპრეტაციაა ცხოვრებისა „ჯინის სონეტი“. პოეტს „სულის ზღვის ფსკერზე“ ხავსიანი ბოთლი დაუდგამს, მისთვის თვალ-ყურის ჭერა დიდი ვალია, ისედაც გამოცდილმა უკვე ბევრი რამ ნახა, თავის თავზე იწვნია, თავს ძლივს იკავებდა ამაოებით დაქანცული:
„როდესაც ხედავს, რომ ლომები ტვირთს მიათრევენ,
მათ ადგილზე კი ზარ-ზეიმი უდგათ სახედრებს.“
შექსპირის 66-ე სონეტის გამოძახილს ვკითხულობთ რაღაცნაირად: „რადგან არარამ შეიფერა ძვირფასი ფარჩა“.
ლირიკული გმირი მღელვარეა, დაუოკებელი, ვნებიანი, არც გაგიკვირდება მკითხველს, როცა ასეთ სტროფებს აწყდები:
„მეც, ამ ყველაფრის შემხედვარე, მომივლის ჟინი,
და ვფიქრობ, ხომ არ ამომეშვა ბოთლიდან ჯინი!“
„საჭიროების სონეტი“ აღგაფრთოვანებს, ფრთებს გაგაშლევინებს… ადამიანმა, პოეტის აზრით, ყველაფერი იცის, მას ყველაფერი გაეგება ამ სამყაროში, თუმცა უმთავრესი დავიწყნია, ამიტომაც ავტორს ირონია მოუმარჯვნია მის გამოსაფხიზლებლად:
„…ვერ გაიგე, რა არის სული,
ანდა თვით ლექსი ამქვეყნად რის მაქნისია?!
თოთო ტვინს თითი ერთხელ მაინც რომ დააჭირო,
იქნება მიხვდე, რისთვის არის ლექსი საჭირო.“
ბევრი რამ უქცევიათ ადამიანებს, სამწუხაროდ, საჭიროებად, მთავარი აზრი კი — არსებობის გამართლება, სულ დავიწყნიათ, ამის პარალელურად, ყოფით სამყაროში კარგად ახსოვთ „ფონდი, კრედიტი, განვადება, ნაღდი, ნისია“… ამავე საკითხს მიმოიხილავს კიდევ ერთი — „ქარავნის სონეტი“, სადაც წუთისოფელი ვახუშტისთვის უდაბნოსთან ასოცირდება, აქ „ხან მზე აჭერს, ხან უკუნია… აქ ქარავანი თავს ვერ აღწევს ქარების ქაოსს“. ქარავანი ალბათ ცხოვრებისაგან გზააბნეული, ურწმუნო სულია, ღვთის ძიებაც ხომ რთული და ტკივილიანი პროცესია, აკი უდაბნოსა შინა იხეტიალა, ჭეშმარიტი უფლის ძიებაში, მონობაში შობილმა ებრაელმა ერმა 40 წელიწადს, ვიდრე უფლის რწმენა არ მიეცათ, სულიერი მონობისაგან სანამ არ გათავისუფლდნენ, არ ეღირსათ აღქმული ქვეყანა. ქარების ქაოსი წუთისოფლის ჟამს სულისთვის თავსდატეხილ ცოდვათა თუ განსაცდელთა კორიანტელია, სონეტი პესიმისტურია, პოეტისთვის ყველაფერი შორეული და მიუწვდომელია, „მხოლოდ მირაჟი, მიზანი კი მიუღწეველი“… და ასე, უგზოდ, მიქარავნობს აქლემთა წყება, პირუტყვი უწოდა უნანიებელ, ურწმუნო ადამის ძეს, უაზროდ მავალსა და მოხეტიალეს. უჩვეულო და გამორჩეული ეს ლექსი იმითაც გახლავთ, რომ უიმედობა ზარივით ჩაგესმის და გაჟრიალებს, სულში გიძვრება, გაწუხებს, ხსნის გზასა და საშველს გაძებნინებს იმიტომ, რომ არა ხარ ვახუშტი კოტეტიშვილსაგან მსგავს რამეს ჩვეული, აქ წუთით მოსულ უსასოებას ისევ ვახუშტივე აღხოცავს, თვითონვე გამშვიდებს:
„რა მოხდა, თუკი ვერ მიხვედი აღთქმულ მიზანთან
და ოცნებათა მექარავნე გზაში დავარდი!
სამაგიეროდ შენმა სულმა ხომ არ იზანტა
და თუნდაც ერთხელ შეძლო ცაში ლაღი ნავარდი!“
„სიცოცხლე გზაა“, ამ გზაზე ღირსეულად, წელგამართულად გავლაა მთავარი, მერე საკუთარ ცხოვრებას აფასებს მგოსანი, მიხვდა იმასაც, რომ ბოლოს მაინც შინაგანი რწმენით გადარჩა, რამაც უკუნეთში ნათლით აავსო, „ეს იყო თურმე პოეზიის ღვთიური მადლი“. ლექსები ერთი ამოსუნთქვით იკითხება, ყველაფერი ნაცნობია აქ, ძველი, ასჯერ გაგონილიც კი… თუმცა, საბოლოოდ, მაინც ახალი, ხალასი აზრი, მოკლე და ლაკონიური ფრაზები, წინადადებები მარტივი, სხარტი და მოქნილი, შურდულისაგან გასროლილ ქვასავით გულისფიცართან გხვდება გამიზნულად, ეს პატარა სტროფიც ამაზე მეტყველებს:
„რომ დავჯირითობ ამქვეყნად
და თავი ლაღი მგონია,
მე რა ვიცოდი, რომ გულში
ამდენი დარდი მქონია…“
საინტერესოა პოეტის სატრფიალო ლირიკაც, გავიხსენოთ ულამაზესი ლექსები ციკლიდან „ეროტი“.
„მაინც მიყვარდი, მაინც მწამდი, მაინც მჯეროდი…“ აი, ფორმულა, რითაც თავი ძალუმად შეაყვარა მკითხველს. ამ ჟანრის ლექსების კითხვისას ვხვდებით, რომ მისთვის ტრფობა სხვადასხვა მეტაფორით გადმოცემული გრძნობაა, ირმის ძახილია, სევდიანი გაღიმება, დაკარგული ცრემლები, ლექსი კი – ქარები და ტკბილ-მწარე მოგონება. ამ გრძნობის გამო ხან დევგმირთან დაჭიდებულა, ხანაც ერთ ყლუპად დაცლილი მთელ მათარას დამსგავსებია, ზოგჯერ წვიმის წვეთია, მოგონებების საჩრდილობლის კართან, ხან კი მოხეტიალე ქარს ადევნებული ფიქრიც ყოფილა… „ვახუშტი კოტეტიშვილი ერთი უბრალო კაცია“, ვხედავთ „გაქექილჯინსებიან პოეტს“, იგივე „ქაცვია მწყემსს“ „ლექსების ფარა“ მოურეკავს, სულმნათი გურამიშვილის ქაცვია მწყემსის ალუზიაც გაკრთება ჩვენ წინ. პოეტი იუმორით მოგვითხრობს თავის თავზე, რომ „ბუნებით დარბაისელი, ქალებთან ცოტა ანცია“… მკითხველს თითქოს ებოდიშება კიდეც განვლილი ცხოვრების შეცდომების გამო:
„შეუნდეთ ჯეელობისას თუკი რამ უქიცმაცია“… გეღიმება და ჭეშმარიტად ცდილობ, აპატიო ქართული სიანცეები. მანდილოსნების ყურადღებას ჩვეული, გულმოცემული, თავსაც კი იწონებს სატრფიალო თავგადასავლებზე მინიშნებით: „იმათი ეშხით მთა-ბარში არ მბეზრდებოდა წანწალი“. თუმცა დრო ყველაფერს ცვლის, წაიღო ფიზიკური ჯან-ღონე და ძალა, ცოტათი გულდაწყვეტილი, მაგრამ ისევ ხალასი იუმორით ამბობს:
„ეხლა კი ვის რად ვუნდევარ
ბეჩავ-ბებერი, საწყალი,
არც რამ შამამრჩა, დამხედეთ,
ფეხ წინდები მცვავ ცალ-ცალი“.
ხალხური იერი დაჰკრავს თავის თავზე ხუმრობით გაჯერებულ ამ ლექსს:
„თუ გიდგას ღვინო ხელადით,
განსაკუთრებით – „პინო“,
გვერდს გეჯდეს ქალი ლამაზი,
დუდუკით მოილხინო,
თუ აგიკრძალეს ქალები,
თუ აგიკრძალეს ღვინო,
რა ჭირად გინდა დუდუკი,
ან რა გაქვს საღიღინო?!“
სადაც ჯანსაღი დამოკიდებულება იკვეთება წუთისოფლის წარმავლობის მიმართ, თუმცა, მსუბუქი ირონიის მიუხედავად, მაინც ვერ მალავს სიცოცხლის სიყვარულსა და მასთან განშორების მოსალოდნელ ტკივილს ასე გრძნობს:
„ყველაფერი სულერთია,
სულო ჩემო, ცოტა კიდევ –
იქით უკვე სულეთია.“
არყოფნიდან მოსულს გულიდან მომსკდარი ნიაღვარივით მოუტანია მკითხველისთვის ბინდისფერი სოფლის სურათიც
„ჩვენ არყოფნიდან მოვედით
და ვნახეთ, ყოფნა რაც არი,
აზრი ამქვეყნად ყოფნისა
თითქო არი და არც არი.“
უკვე ასაკში შესულს მეტი სურვილი გასჩენია სიცოცხლის, რათა ბოლომდე დახარჯულიყო, ლექსის ვაზის სარი უწოდებია თავისთვის, ბოლოს კი ქარის წისქვილთან ნაომარ ლამანჩელ რაინდს ისღა დარჩენია, სხვათა დამცველის როლი მოირგოს და ხმლობაზე უარი თქვას, ფარი ხომ უფრო მეტ დარტყმას უძლებს, აქ ვაჟა-ფშაველას სიტყვები გაგონდება:
„ბალახი ვიყო სათიბი, არა მწადიან ცელობა,
ცხვრადვე მამყოფე ისევე, ოღონდ ამშორდეს მგელობა.“
…სიცოცხლის ბოლო წლებში მძიმე სენით დაავადებულ, ხმაჩამწყდარ პოეტს სიმდაწყვეტილი ქნარისათვის შეუდარებია თავი:
„მაინც რაღაცას ვჟღრიალებ,
„არვის ეგონოს, მკვდარი ვარ.“
ამქვეყნიური მოვალეობაც იშვიათი ოსტატობითაა გადმოცემული, სხვები როცა ამაოებით იყვნენ დაკავებულნი, ვახუშტი უფლისაგან მხოლოდ უმცირესს ითხოვდა, არ წაერთმია მისთვის საყვარელი ხელობა:
„მე კი ვინც უნდა ვიყო,
ღმერთო, ნეტავი ის მქნა,
დამაწერინოს ლექსი,
თუნდაც სულ ერთი ციცქნა.“
არც სამშობლოს სიყვარული და მისი უბედობით გამოწვეული სევდა ყოფილა უცხო პოეტისათვის:
„გავიბითურეთ სამშობლო
მართლაც სამოთხის სადარი
სხვა საქართველო კი არა
თვით საქართველო სად არი?!“
მამულის ძნელბედობის ჟამს წასულა წუთისოფლიდან, სიკვდილსაც კი ასე მარტივად ალბათ თავისი პოეზიისა და სულიერი სიმაღლის წყალობით მხოლოდ ნამდვილი ხელოვანი თუ შეხედავს:
„ფიქრს მოსწყინდება რიალი,
სულს გაეყრება ცოდვილი ხორცი,
დავრჩები ზემოთ სიცარიელე,
ხოლო ქვემოთ კი — პატარა ბორცვი.“
„შაირების ბარონსაც“ უწოდებდა თურმე თავს ცნობილი მესიტყვე, არცთუ ამაოდ, მარტივი და გენიალური შაირები მის პოეზიაში მაღალი აკადემიურობითა და არისტოკრატიზმით გამოირჩევა. ამოუწურავია მისი ლექსების თემატიკა. რაც უნდა ბევრი ვისაუბროთ მის პოეზიაზე, მაინც ვერ შევწვდებით მის სიღრმეებსა და მასშტაბს, მოკრძალებით შევნიშნავ მხოლოდ იმას, რომ დიდი სიამოვნება და თავისუფლება მოდის მათგან, ზღვარდაუდებელი და აღმაფრენის მომცემი, ხალხურობისა და კლასიკური ლიტერატურის საუცხოო სინთეზი კიდევ, ვინ იცის, ახლიდან მერამდენედ გაგაოცებს…
დაბოლოს, არც ისე ადვილი აღმოჩნდა, წლების წინ, ჩემთვის შავად დამუშავებეული ნაწერის ღიად გამოტანა, თუმცა პოეტის საიუბილეო თარიღმა თავისებური ინსპირაცია მომცა. ახლა, როცა უკვე ნაწერის დასრულებაც რაღაცნაირად გამიჭირდა, ისევ ბატონი ვახუშტი დამეხმარა საჭირო წერტილის დასმაში:
„სასვენი ნიშნები არიან შეშლილი,
მოჰგვანან უეცრად დაბნეულ მძივებს,
მძიმე არასდროს არ არის წერტილი,
წერტილის დასმა კი ყოფილა მძიმე.“
მშვიდად განისვენეთ, შაირების ბარონო!
