♦♦♦
ფატმან ხათუნი „ვეფხისტყაოსნის“ ის პერსონაჟია, რომელიც ბევრს არ მოსწონს წარსულის საქციელების გამო, აკრიტიკებს, უღირს ქალად თვლის, თუმცა, ვფიქრობ, ურიგო არ იქნება, კიდევ ერთხელ გადავაფასოთ მისი პიროვნება.
„ფატმან ხათუნ თვალად მარჯვე, არ-ყმაწვილი, მაგრა მზმელი,
ნაკვთად კარგი, შავ-გვრემანი, პირ-მსუქანი, არ პირ-ხმელი
მუტრიბთა და მომღერალთა მოყვარული, ღვინის მსმელი“.
ასე ვეცნობით ფატმან ხათუნს ნაწარმოებში, როგორც ლხინის მოყვარულ, უდარდელ ქალს. რუსთაველი მის დასახასიათებლად არ იყენებს მზისა და მთვარის მეტაფორებს, როგორც სხვა პერსონაჟების შემთხვევაშია, თუმცა დროთა განმავლობაში ვხედავთ, რომ ეს უბრალოდ ხორციელ სიამოვნებას დახარბებული პერსონაჟი არ არის, ის გამოირჩევა უდიდესი სულიერებით, სიძლიერით, გონიერებითა და ღირსებით. მოვლენების განვითარებასთან ერთად კიდევ უფრო კარგად ვხედავთ ფატმანის ნამდვილ სახესა და პიროვნულ ღირსებებს. ფატმანი არ დაბადებულა რაინდულ ქვეყანაში, სადაც საზოგადოების მამოძრავებელი ძალა სიყვარულია და თავს სწირავენ იდეალებისთვის. იგი ვაჭართა სამყაროს შვილია, აქ ჩვეულებრივი მოვლენაა ღალატი, ტყუილი, ლაჩრობა და შანტაჟი. ფატმანისთვის ნორმალურია წუთიერ სიამოვნებაზე ფიქრი, როდესაც სხვაგან, ავთანდილის ქვეყანაში, მარადიულ იდეალებზე ზრუნავენ. ამიტომ ჩაუვარდა გულში ავთანდილი, რადგან მასში დაინახა ის, რაც განასხვავებდა უბრალო მოკვდავებისგან, ეს იყო მისი ღირსება, რაინდული სულისკვეთება, ზეაღმატებული ზნეობა და სულიერი ფასეულობები, რომლებიც, მიუხედავად შენიღბვისა, მაინც კარგად ჩანდა. საბოლოოდ კი ამოიცნო და საჭაბუკო სამოსიც დაუდო. ფატმანს არ უყვარდა თავისი ქმარი, მთელი ცხოვრების განმავლობაში ეძებდა უკეთესზე უკეთესს. მან იპოვა ჭაშნაგირი და ჩაიგდო გულში, თუმცა გამოჩნდა ჭაშნაგირზე უკეთესი, ავთანდილი და ახლა მასზე ფიქრებს ვერ იგდებს თავიდან. დანახვისთანავე აღიძრა ფატმანში განსაკუთრებული გრძნობა, რასაც არ მალავდა და სხვა ქალი პერსონაჟების, თინათინისა და ნესტანის, მსგავსად, ისიც არ შეუშინდა გრძნობების გამხელას და სატრფიალო წერილი მისწერა ავთანდილს, რომელსაც შოთა ღირებულ უსტარს უწოდებს: „უსტარი შესანახავი, არ ცუდად დასახეველი“.
რა თქმა უნდა, ფატმანის მხოლოდ დადებით ან უარყოფით პერსონაჟად წარმოჩენა არ იქნება სწორი. სწორედ ამიტომ ეხვევა ის კრიტიკის ცეცხლში და ეს არც არის გასაკვირი. კრიტიკოსთა აზრით, ფატმანს რომ ქრისტიანულ ქვეყანაში ეცხოვრა, აუცილებლად დასაძრახი პიროვნება იქნებოდა, თუმცა, ყველაფრის მიუხედავად, არ უნდა დავუკარგოთ ის დადებითი მხარეები, რაც მას აქვს. ნაწარმოების განმავლობაში ბევრი ისეთი რამ გამოავლინა, რაც მკითხველს დილემის წინაშე დააყენებს. არადა ის არის ყველა საიდუმლოს გასაღები, სწორედ მას დააკისრა ავტორმა ნესტანის ბოროტთაგან გამოხსნის საიდუმლოს გაშიფვრა.
მკითხველი ფატმანს, ხშირ შემთხვევაში, სიძვური ცხოვრების გამო განსჯის, თუმცა ადამიანის განსჯა არ არის ჩვენი საქმე, ამის უფლება მხოლოდ ღმერთს აქვს. გავიხსენოთ სახარებისეული სამარიტელი ქალის ამბავი. იესომ კარგად იცოდა, თუ როგორი ცხოვრებითაც ცხოვრობდა ქალი, თუმცა მაინც გამოელაპარაკა, მისგან წყალი ითხოვა ამ ამბავმა ყველა და თავად სამარიტელი ქალიც აღაფრთოვანა, რადგან ქრისტე იუდეველი იყო და იუდეველნი და სამარიტელნი მტრობდნენ ერთმანეთს, თან მან ხომ იცოდა, რომ მანდილოსანი არეული ცხოვრებით ცხოვრობდა, რამდენიმე ქმარი გამოეცვლა. ქრისტეს პასუხი ასეთი იყო: „თუ იცოდე, ვინ არის ის, ვინც შენ გთხოვს: მომეცი წყალი დასალევადო, შენ თავად სთხოვდი მას, და ის მოგცემდა ცოცხალ წყალს“. მაცხოვართან შეხვედრით აღფრთოვანებული დედაკაცი მთელ ქალაქს შეყრის, ყველას ემოციებით უამბობს, მესია ვნახეო, ბედნიერია მისი უცნაური ნათელით, ისიც ანათებს და ასხივებს, სხვებსაც მოხიბლავს და გადასცემს თავის განცდებს. აქედან გამომდინარე, უნდა გავაანალიზოთ, რომ შეცდომების მიუხედავად, ჩვენ, ადამიანები, ღვთის თვალში ყველანი ერთნაირები ვართ, ამიტომ ხელი არ უნდა ჩავიქნიოთ არავისზე, რამდენი ცუდიც უნდა აკეთოს, ყოველთვის უნდა ვეცადოთ მასში რაიმე დადებითის პოვნას, როგორც ეს რუსთველმა ფატმანის შემთხვევაში შემოგვთავაზა. საყურადღებოა ფატმანისა და ნესტან-დარეჯანის შეხვედრის ამბავი. ფატმანი უანგაროდ, დაუფიქრებლად დაეხმარა სრულიად უცნობ ქალს, ერთგულებას უცხადებს მას და თავს საფრთხეშიც კი იგდებს მის გამო. მხოლოდ ამ პატარა მონაკვეთიდანაც ჩანს, რომ ფატმან ხათუნს გააჩნდა გრძნობები და თბილი გული. ის თანაუგრძნობს ნესტანს და ყველაფრის ფასად ცდილობს დახმარებას:
„მოვიყვანე შინა ჩემსა იგი პირ-მზე ტანით ალვით,
მოვუკაზმე სახლი ერთი, შიგან დავსვი მეტად მალვით;
არვის ვუთხარ სულიერსა, შევინახე ფარვით, კრძალვით.“
დიდი ხნის განმავლობაში ინახავდა ნესტანის თავისთან შეფარების საიდუმლოს ფატმანი. აქაც გამოიკვეთა მისი სიძლიერე, ამ ამბავს სიცოცხლის ფასად დაჰკანკალებს. ბოლოს ფატმანმა ნესტანი გააქცია და ყველაფრის ფასად გადაარჩინა.
ჩემდა გასაოცრად, ვაღიარებ, რომ ფინალისკენ პოემამ სრულიად ამოაყირავა ჩემი ფატმანისადმი წარმოდგენები. არასდროს მომწონდა ის, ყოველთვის ვფიქრობდი და ახლაც ვიმეორებ, რომ ღალატსა და ტყუილს გამართლება არასდროს აქვს, თუმცა, მოვლენების განვითარებასთან ერთად, შევისწავლე ფატმანის პერსონაჟი და იმ ყველაფერმა, რაც მოხდა და რაც ფატმანმა გამოიარა, სრულიად დამავიწყა თითოეული ლაქა მისი ცხოვრების ტილოდან. ვფიქრობ, ფატმანი ავთანდილის გამოჩენამ სრულიად შეცვალა, მისი სახით ქალმა დაინახა სამყარო, რომლისგანაც ის და თავისი თანაქალაქელები შორს იყვნენ. აღმოაჩინა გრძნობები, რომლებსაც აღარასდროს დაივიწყებს. ფატმანი ძალიან ჭკვიანი და დაკვირვებული პერსონაჟია. თუ ღრმად გავაანალიზებთ, იმასაც მივხვდებით, რომ იგი თავგანწირული დედაა, კბილებით იცავს შვილების სიცოცხლეს, მათი უსაფრთხოებისთვის დაუფიქრებლად მოიშორებს თავიდან მაბეზღრადქცეულ ჭაშნაგირს, ბედნიერი და ღვთისადმი მადლიერია ნაწარმოების ფინალში, რაკი ისეთ საოცარ ამბებში გაერია, როგორიც ნესტანის ქაჯთაგან ხსნაა: „ვცან სიმოკლე ბოროტისა, კეთილია მისი გრძელი“.
უანგარო და მოწყალეა, რითაც სხვებს აღემატება გულანშაროში.
გაკვეთილზე დასმულ კითხვაზე, თუ როგორ გააგრძელებს ფატმანი ცხოვრებას, პასუხი ერთია – ისეთი ნათელი, ბედნიერი წუთების შემდეგ, რომლებიც ავთანდილის სიახლოვეს გაატარა, ის ფატმანი აღარ იქნება, როგორიც ადრე იყო, რადგან ისიც, სამარიტელი დედაკაცის მსგავსად, სულში ნათელჩამდგარი, ბნელეთისა თუ გაურკვევლობის ბურუსიდან გამოსული, მყარი ნაბიჯებით გააგრძელებს სიარულს, როგორც ქალი, დედა და მეუღლე. მჯერა, განვლილი ბედნიერი წუთებით ისულდგმულებს.
ირინა ლასარეიშვილი
Xა კლასი, ფოთის ილია ჭავჭავაძის სახელობის №5 საჯარო სკოლა
ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი — მაია გვიჩია
♦♦♦
შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“ – ეს არ არის მხოლოდ პოემა, არამედ მთელი სამყაროა, სადაც გმირები არა მხოლოდ თავიანთი ქმედებებით, არამედ ღრმა შინაგანი თვისებებით ცოცხლდებიან მკითხველის წინაშე. ამ პოემაში არ არსებობს შემთხვევითი სახე, ყოველი პერსონაჟი გარკვეულ როლსა და ფუნქციას ასრულებს.
თინათინი – სილამაზის და ერთგულების განსახიერებაა; ნესტან დარეჯანი – სიბრძნისა და სიმამაცის; ტარიელი ვაჟკაცობისა და სევდის სიმბოლოა; ავთანდილი გონიერების, თავგანწირვისა და მეგობრობის მაგალითია. მაგრამ ვინაა ფატმან ხათუნი? როგორ შეგვიძლია მისი დახასიათება? რომელი ხარისხის პერსონაჟად შეგვიძლია ჩავთვალოთ?
პოემაში ფატმან-ხათუნი გამორჩეული და არასტანდარტული ქალია – იგი სრულიად განსხვავდება თინათინისა და ნესტან-დარეჯანისგან, ფატმანი არ არის მეფის ასული ან იდეალიზებული სათნო სიყვარულის სიმბოლო; ის სავსეა ვნებით, უშუალობითა და ხორციელი სურვილით. მისი სახე გვაჩვენებს, რომ ქალის ბუნება არ შემოიფარგლება მხოლოდ სულიერი სინაზითა და ერთგულებით, მას ასევე შეუძლია იყოს აქტიური, ვნებიანი და საკუთარ გრძნობებში თამამი. იგი არ მალავს განცდებს, პირდაპირ ეუბნება ავთანდილს თავის სურვილს და არ იშურებს საშუალებას მის მოსაპოვებლად. თუმცა, სწორედ ეს ხდება მისი შინაგანი ტრაგედიის საფუძველი – ის ავთანდილში ვნებას ხედავს მაშინ, როცა ის სულ სხვა იდეალს ეძებს, მის წერილზე სწორედ რომ ეს თქვა: „ყვავი რა ვარდსა იშოვის, თავი ბულბული ჰგონია“, რითაც აბუჩად აიგდო. ფატმან-ხათუნი არ არის უარყოფითი პერსონაჟი , იგი უბრალოდ სხვა სამყაროს ნაწილია. მისი „სიყვარული“ ისეთი არაა როგორც სხვებისა, თინათინისა და ნესტან-დარეჯანის მსუბუქი, ნაზი და თავშეკავებული, ის ცეცხლოვანია. ამითაც განსხვავდება ნესტან-დარეჯანისგან, რომელიც სიყვარულს ისე განიცდის, როგორც ზეციურ სიწმინდეს.
მაგრამ, რას ვფიქრობ მე ფატმანზე, მე – თხუთმეტი წლის სკოლის მოსწავლე, რომელმაც უკვე „ვეფხისტყაოსანი“ ბოლომდე წაიკითხა და ეგონა, რომ ყველაფერი იცოდა ამ პოემაზე: გმირები – კეთილშობილნი, ქალები – სათნონი, სიყვარული – წმინდა. მაგრამ შემდეგ, მოულოდნელად, ფატმან-ხათუნი გამოჩნდა. პირველი შთაბეჭდილება თავზარდამცემი იყო – ქალი, რომელიც არ მალავს თავის სურვილებს, რომელიც არ ითმენს, არ ემორჩილება მორალს, თავად ქმნის თამაშის წესებს. ჩემში წამით ყველაფერი აირია. ვკითხულობდი და საკუთარ თავს ვუსვამდი კითხვას: როგორ შეიძლებოდა, შოთა რუსთაველის ტექსტში ასეთი თავისუფალი, ვნებიანი და ამავე დროს ტრაგიკული ქალი ყოფილიყო? რაში სჭირდებოდა იგი მას? ფატმან ხათუნში ზუსტადაც დავინახე უბედური ქალი, აბა, როგორ იქნება ქალი ბედნიერი, თუ უსენისმაგვარი უვარგისი, უპრინციპო ქმარი ეყოლება?! ამიტომაც განსხვავდება გულანშაროელი ფატმანი, ინდოელი ნესტან-დარეჯანისა და არაბი თინათინისგან. ფატმანს არ ჰყავდა გვერდით ვაჟკაცი ტარიელი და გონიერი ავთანდილი. მას არ უგრძვნია სიყვარული, მხოლოდ – ხორციელი სწრაფვა.
როდესაც ფატმან ხათუნზე ვფიქრობდი, ნაცნობი სახე მახსენდებოდა, ჯერ ვერ გავიხსენე, შემდეგ ჩემს თვალწინ ანა კარენინას სილუეტი გამოიკვეთა, ისეთივე ვნებით სავსე, განწირული. დიახ, მე შოთა რუსთაველის მე-12 საუკუნის პოემისა და ლევ ტოლსტოის მე-19 საუკუნის ნაწარმოების პერსონაჟებს შორის მსგავსება დავინახე: ფატმან ხათუნი – ანა კარენინა, უღირსი უსენი – ალექსეი კარენინი, ავთანდილი კი – ალექსეი ვრონსკი. ანა კარენინას ისტორია ტრაგიკულად დასრულდა, მაგრამ როგორ დაასრულებს ფატმანი? ამაზე უამრავი მოსაზრება შეიძლება იყოს. ჩემი აზრით, ფატმან ხათუნის ცხოვრება, ავთანდილთან შეხვედრის შემდეგ, აღარ იქნებოდა ისეთი, როგორიც მანამდე იყო. ავთანდილში მან დაინახა, რომ ვნება არ ჰყოფნის სიყვარულს. შესაძლოა, პირველ ხანად კვლავ იმავე გზას გაჰყოლოდა — ძალაუფლების, შარმის, ცდუნების გზას, მაგრამ ამჯერად ცარიელი გულით. თუმცა არსებობს მეორე გზაც: რომ მან ამ ტკივილისგან ისწავლა; რომ გაიაზრა – სიყვარული მხოლოდ სხეულებრივი ლტოლვა კი არა, არამედ სულიერი თანაზიარობა, ერთგულება და მსხვერპლშეწირვაა. ალბათ, ფატმან-ხათუნი უკვე აღარ ეცდებოდა ადამიანების დაპყრობას სურვილით, არამედ დაუწყებდა მათ ყურებას გულის თვალით. შეიძლება, მარტოც დარჩენილიყო, მაგრამ გულის სიღრმეში შეცვლილი და უფრო დადინჯებული.
ფატმან ხათუნი ეს არის ქალი, რომელიც ვნებით შემოვიდა პოემაში, მაგრამ დარჩა, როგორც სინათლე, რომელიც ჩუმად ანათებს სხვათა გზას. მიუხედავად საკუთარი ტკივილისა და ავთანდილისადმი შეუპოვარი სიყვარულისა, მან გულში ბოღმა არ ჩაიდო. პირიქით – მისი გზა ტრაგედიიდან კეთილშობილებამდე მიდის. ფატმანმა, რომელსაც შეეძლო აღშფოთება, შურისძიება, თვითგანადგურება, აირჩია სხვა გზა – გულწრფელობისა და გულმოწყალების გზა. მან არა მხოლოდ აპატია ავთანდილს, არამედ დაეხმარა მის მეგობარს – ტარიელს. ჩვენ ვიცით, რომ სწორედ ფატმან-ხათუნის დახმარებით შეძლო ტარიელმა ნესტან-დარეჯანის პოვნა. ქალი, რომლის სიყვარულიც უპასუხოდ დარჩა, თავად იქცა ხიდად სხვების სიყვარულისთვის. ფატმან-ხათუნი სწორედ ასეთი ქალია – ძლიერი არა ხმლით, არამედ გულით, გამარჯვებული არა ბრძოლაში, არამედ სულიერ თავშეკავებაში. მისი როლი პოემაში თითქოს ფარულია, მაგრამ სწორედ მისი ხელით იხსნება კვანძები. სწორედ მისი წყალობით ხდება შესაძლებელი ბედნიერი დასასრული ნესტან-დარეჯანისა და ტარიელის სიყვარულისთვის. ფატმან-ხათუნი – ეს არ არის მხოლოდ ვნებამოჭარბებული ქალი, იგი რჩება, როგორც ყველაზე ადამიანური, ყველაზე თბილი გმირი, რომელიც მაშინაც კი, როცა გულში ცეცხლი უელავდა, სხვებს გზას უნათებდა. ფატმან-ხათუნი არ არის იდეალური გმირი და სწორედ ამიტომ არის რეალური. ის არ მოგვწონს პირველივე წამიდან, არ გვაიდენტიფიცირებს იდეალთან, მაგრამ ბოლოს გვაიძულებს ჩავფიქრდეთ. ფატმან-ხათუნმა დამანახა, რომ „ვეფხისტყაოსანში“ არ არსებობს ერთი ტიპის ქალი. და სწორედ ამ მრავალფეროვნებაშია შოთა რუსთაველის სიდიადე – მან შეძლო, დაეხატა არა მხოლოდ ქალური იდეალი, არამედ ქალური ბუნების სიმძაფრე, შინაგანი კონფლიქტი და ტრაგიკული სილამაზე.
