მელანო კობახიძე
რატომ ვკითხულობთ წიგნებს? – ალბათ იმიტომ, რომ წიგნებში ვეძებთ იმას, რასაც ცხოვრებაში ხშირად ვერ ვპოულობთ ხოლმე. ვეძებთ და ამ ძიებაში ჩვენც ვიზრდებით. წიგნი უფრო გამბედავს გვხდის, ჩვენს შიშებზე გვამარჯვებინებს, თანაგანცდისა და თანადგომის მნიშვნელობაზე გვაფიქრებს და გვარწმუნებს, რომ ადამიანის შესაძლებლობები უსაზღვროა, რომ მას ბევრი რამის შეცვლისა და გამოსწორების უნარი შესწევს.
თანამედროვე საბავშვო ავტორმა, ლილი ალფაიძემ, სწორედ ასეთი ზღაპრების წიგნი დაწერა. „ციყვი, ნანუნა და კეთილი ბიჭუნა“ თანადგომის, ერთგულებისა და სიმამაცის მაგალითებით სავსე, სტერეოტიპების ფაქიზად მსხვრევის შესახებ დაწერილი ერთ-ერთი ყველაზე საყურადღებო საბავშვო წიგნია.
ჩვენი ცხოვრების ყველაზე ძვირფასი ეტაპი, ბავშვობა რომ ჰქვია, ქართული თუ მსოფლიო ხალხთა ზღაპრების გარეშე, ალბათ, წარმოუდგენელი იქნებოდა. ჩვენ სწორედ ამ ხალხურმა ზღაპრებმა გვასწავლა, რომ ზღაპრები არამც და არამც არ გამორიცხავს „სადიდო“ საფიქრალს; მეტიც, შესაძლოა, ისინი ზრდასრულებს მეტად გვჭირდებოდეს, სამყაროს მრავალფეროვნების პატივისცემას გვასწავლიდეს და შესაბამისად, სულიერად გვზრდიდეს, რათა შემდეგ, ამ ისტორიებით შთაგონებულები უკეთესი მშობლები ან მასწავლებლები ვიყოთ, სწორი ღირებულებების გამტარებად ვიქცეთ და ბავშვების სულების გაფაქიზება შევძლოთ.
გახსოვთ, ანტუან დე სენტ-ეგზიუპერმა ვის მიუძღვნა „პატარა პრინცი“? – დიახ, ლეონ ვერტს, ზრდასრულ ადამიანს, უფრო სწორედ კი, მასში მარადიულად დარჩენილ ბავშვს. მარადიული ბავშვის შენარჩუნება ჩვენს გულსა და გონებაში ისეთ წიგნებს შეუძლიათ, როგორიც ლილი ალფაიძემ დაწერა. სწორედ ამიტომ, „ციყვი, ნანუნა და კეთილი ბიჭუნა“ მხოლოდ ბავშვებისთვის საკითხავი წიგნი არაა.
მშვენიერი ილუსტრაციებით დახუნძლული ზღაპრების კრებულის კითხვისას ზურაბ კიკნაძის სიტყვები მახსენდებოდა, რომელიც ზღაპრის ბუნებას ამგვარად ახასიათებს: „ზღაპარი ისეთ ამბავს ეწოდება, რომელიც ყოველდღიური სინამდვილის ძლევით მასზე აღმატებულის დამკვიდრებას გვამცნობს“.
ოღონდ, სინამდვილეზე აღმატებული შეუძლებელი როდია – ლილის ზღაპრები გვარწმუნებს, რომ სინამდვილეზე აღმატებულის რეალობად ქცევა ყველას შეგვიძლია. აი, მაგალითად, „ბებუტა, რომელმაც (კინაღამ) ობობა გადაყლაპა“ გვასწავლის, რომ შეუძლებელი სულაც არაა, იზრუნო მიუსაფარ ცხოველებზე; რომ იქ, სადაც პრობლემების გადაჭრის სურვილია, ცვლილება შესაძლებელია და ასე სამყაროს ერთით ნაკლები დარდი თუ ტკივილი შერჩება.
იმავეს გვიმტკიცებს „ბიჭუნა და ფერადი ბუშტები“, რომელიც უსახლკარო, მიუსაფარი ადამიანებისადმი თანაგრძნობას გვიღვივებს და სიკეთის განუზომელ ძალაზე გვიამბობს. ძალაზე, რომელიც, ალბათ, სიყვარულივით ატრიალებს დედამიწას.
და აი, ლილის ზღაპრებში არც სირაქლემასთვის ხდება შეუძლებელი გაფრენა, როცა ის ბოლომდე იბრძოლებს და ამ ბრძოლით არ დაიღლება; ფრინველი, რომელსაც ფრენა არ ახასიათებს, რომელიც შიშისა და განსაცდელის დროს იმალება და თავს მიწაში რგავს, საკუთარ სისუსტეებზე იმარჯვებს.
ზღაპარი სირაქლემაზე, რომელიც გაფრინდა, საკუთარი თავის პოვნაში გვეხმარება, მაგრამ ავტორი სხვა ზღაპარში იმასაც გულწრფელად აღიარებს, რომ ზოგჯერ სამყაროსთან მორგება ყველაზე რთულია – იმდენად რთული, რომ შეიძლება, საკუთარ თავზე უარის თქმა მოგიხდეს. „ჟირაფი, რომელმაც ბაფთაზე დაიდო ბინა“ ჩვენგან განსხვავებულის შემჩნევას, მიღებას, აღიარებას და გასაჭირის დროს ხელის შეშველებას გვასწავლის.
წიგნს ხომ უდიდესი ძალა აქვს – მასში ამოკითხული ამბები ცხოვრებაში ერთხელ მაინც შეგვახსენებს თავს და ისე მოვიქცევით, როგორც ამ წიგნის პერსონაჟები იქცევიან ხოლმე.
ლილის ზღაპრები მასწავლებლებისთვის შესანიშნავ დამხმარე რესურსად მესახება, რადგან ამ კრებულით მოსწავლე აუცილებლად გააცნობიერებს, რომ შეცდომის აღიარება და ბოდიშის მოხდა ყველაფერს კალაპოტში აბრუნებს, რომ სიყვარულს გაფრთხილება და ზრუნვა სჭირდება, რომ საკუთარი ბედნიერება სხვის წუხილზე ვერასდროს აიგება, ხოლო თუ ირგვლივ ყველა ბედნიერი იქნება, სამყაროში აღარც ყვავილები დაჭკნებიან, აღარც ტბები დაშრება და აღარც თევზები დაიწყებენ კვდომას; აჩვენებს, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობა აქვს, როდესაც ვიღაცას შენი სჯერა, თუნდაც მხოლოდ ერთადერთ ადამიანს, ან როგორი კარგია, როცა სხვისი წარმატების გამო ჩვენი გულები სიხარულითაა ანთებული.
ამასთანავე, ზღაპრების ეს პატარა კრებული სტერეოტიპებთან გამკლავებას გვასწავლის და სამყაროს მრავალფეროვნების დაფასებაში გვეხმარება. აი, მაგალითად, გვასწავლის, რომ პრინცესა მხოლოდ ტანწერწეტა, ქერათმიანი, ცისფერთვალება და თლილთითებიანი კი არა, ნებისმიერი გარეგნობის მქონე გოგონა შეიძლება იყოს. მაგრამ, აქ საქმე განა მხოლოდ პრინცესობაშია – ეს ყველა სტერეოტიპს ეხება, რომელიც ამ სიტყვებით სრულდება ხოლმე – “შენ ასეთი ვერ გახდები“, „შენ ეს არ გამოგივა“… ზღაპარი „პუტკუნაც შეიძლება იყოს პრინცესა“ გვარწმუნებს, რომ სამყარო ჩარჩოებში მოქცეული სულაც არაა.
ყველა სიკეთესთან ერთად, წიგნი სავსეა ლამაზი და საინტერესო სიტყვებით, ახალი სიტყვათშეთანხმებებით, და წარმოსახვისთვის უდიდეს გასაქანს იძლევა.
ავტორს მთელი სამყარო გასულიერებული ჰყავს და განა რა გასაკვირია, ჩვენ ხომ ზღაპრების კრებულზე ვსაუბრობთ, მაგრამ, მთელი სამყარო უბრალოდ გასულიერებული კი არაა, ამ კრებულით ლილი ალფაიძე მკითხველს სამყაროს თითოეული ბინადრისადმი ზრუნვისკენ მოუწოდებს, მკითხველი კი, წიგნის ბოლო ფურცლის დასრულების შემდეგ, ბევრჯერ გაიფიქრებს, მას რა შეუძლია მიუსაფარი ცხოველებისთვის გააკეთოს? მას როგორ შეუძლია მოხუცების ცხოვრება გაალამაზოს? რა მოიმოქმედოს იმისათვის, რათა ყველა გოგონა დაარწმუნოს, რომ თუ იბრძოლებენ, ყველაფერი გამოუვათ ან როგორ მოვახერხოთ ისე, რომ სხვების წარმოდგენებს არ ავყვეთ და ჩვენი თავი არ დავკარგოთ, არამედ მოვიქცეთ პრინცესასავით, რომელსაც შრომა უყვარდა, რომელიც სულაც არ ელოდა ცხენზე ამხედრებულ პრინცს და მშრომელ მებაღეზე სიყვარულით დაქორწინდა.
ზღაპრებში მთელი კაცობრიობის სიბრძნე და საუკუნეების განმავლობაში დაგროვებული გამოცდილებაა თავმოყრილი, ამიტომ მათი კითხვა ყველა ასაკში ერთნაირად საჭიროა. ზღაპრები უმნიშვნელოვანესია ბავშვების წარმოსახვის განსავითარებლად, ზღაპრებით იწყებენ ისინ სამყაროს აღქმას, მოვლენების გააზრებას, ქმედებების ერთმანეთთან შედარებას და კარგი და ცუდი საქციელების შედარებას. ამასთან ერთად, დასაფიქრებელია ისიც, რომ ხშირად, ზღაპრებიდან გამოყოლილი გვაქვს, მაგალითად, მიუღებლობა სიტყვა „დედინაცვლისადმი“, რადგან ყველა ზღაპარში დედინაცვალი ისეთივე ბოროტ ძალასთან ასოცირდება, როგორიც, მაგალითად, დევები ან ურჩხულები არიან. ზოგადად, ქალის სახის უარყოფითი მნიშვნელობით დატვირთვა არაა უცხო კლასიკური ზღაპრებისთვის. მაგალითად, ვინც მთავარ გმირს (რომელიც კეთილია) ვნებს, ხშირად კუდიანი ქალია, რომელზეც მიუთითებენ, რომ საერთოდ არაა ლამაზი, უშნოა, შეუხედავია.
ეს შესავალი იმისთვის გახდა საჭირო, რომ ამ კრებულში შეტანილ კიდევ ერთ ზღაპარზე სწორედ ამ პერსპექტივიდან ვისაუბროთ. ზღაპარს „სხვა ზღაპარი კონკიაზე“ ჰქვია და ყველასათვის ცნობილი და საყვარელი ზღაპრის სრულიად შეცვლილ, ახლებურ ვერსიას გვთავაზობს.
ზემოთ ვახსენე, რომ სიტყვა „დედინაცვალს“ ზღაპრებში დადებითი დატვირთა ზღაპრებში არ აქვს. დედინაცვალი ყოველთვის ისეთი ქალია, რომელიც ოჯახურ ჰარმონიას არღვევს, გერებს ძალიან უსამართლოდ ექცევა, შემდეგ ყველაფერს მათ აბრალებს და მეუღლესთან დამნაშავეებად სწორედ ისინი გამოჰყავს.
ლილი ალფაიძემ კი გადაწყვიტა, ამ ყველასათვის მოძულებული სიტყვისთვის სხვაგვარად შეგვეხედა, გაგვეაზრებინა, რომ ხშირად ადამიანებს მათზე წინასწარ შექმნილი წარმოდგენებით ვაფასებთ. ამასთანავე, ვაფასებთ იმით, რა სტატუსიც აქვთ. მაგალითად, თუ ის დედინაცვალია, შეუძლებელია, რომ კარგი იყოს. დიახ, შესაძლოა, ადამიანს საერთოდ არც კი ვიცნობდეთ, მაგრამ გვწამდეს, რომ ის კარგი ვერ იქნება, რადგან დედინაცვალია. პარალელისთვის, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სწორედ წარმოდგენები, სტერეოტიპები და იარლიყები იყო იმის საფუძველი, რომ არც ისე შორეულ წარსულში, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებს უმრავლეს შემთხვევაში სახლში კეტავდნენ, სოციალიზაციის, თავის გამოხატვისა და განვითარების საშუალებას არ აძლევდნენ; მათთვის დღის სინათლეზე გასვლა, ფაქტობრივად, შეუძლებელი იყო. ასე ხდებოდა მაშინაც, როდესაც წითელთმიან ქალებს ავსულებს უწოდებდნენ.
მაგრამ სამყარო ვითარდება, ადამიანები უფრო და უფრო ნათლად გრძნობენ სამყაროს მრავალფეროვნებას და აფასებენ მას. ამ პროცესის ნაწილია სტერეოტიპებთან ბრძოლა, მათთან გამკლავება და თითოეული ადამიანისთვის წინასწარ შექმნილი წარმოდგენების გარეშე შეხედვა.
ამ ზღაპარში ლილიმ გადაწყვიტა, რომ კონკიას დედინაცვალი უსაზღვროდ კეთილშობილი ქალი ყოფილიყო, რომელსაც გოგონასთვის ყველაფერი ემეტება. მიუხედავად იმისა, რომ კონკია მას ცუდად ექცევა, უკმეხად ესაუბრება და მისით კმაყოფილი არასდროსაა, დედინაცვალი ყველაზე ლამაზ კაბას უკერავს და გულში წყენას არ იდებს.
რა თქმა უნდა, სასიამოვნო სულაც არაა, როცა ბავშვობიდან ყველასათვის დადებითი პერსონაჟი მოულოდნელად უსამართლო გოგოდ გვევლინება, მაგრამ ეს ზღაპარი კონკიას პერსონაჟის დასაკნინებლად არ დაწერილა. ეს ზღაპარი იმ მიზნით დაიწერა, რომ ჩვენ, ყველამ, მით უფრო, მკითხველებმა, რომლებსაც ყველაზე კარგად გვაქვს გააზრებული, როგორი მრავალფეროვანია ადამიანის ბუნება, გავაცნობიეროთ, რომ თითოეულ პიროვნებას ისე უნდა შევხედოთ, როგორც ინდივიდს, სტატუსების, იარლიყებისა და მასზე შექმნილი წარმოდგენების მიღმა. ჩვენ ხომ იარლიყების მიწებებით ვკარგავთ სამყაროს მრავალფეროვნების მიღების უნარს, ადამიანის, როგორც ინდივიდის ღირსებისა და ყველა დადებითი თვისების აღმოჩენის შესაძლებლობას.
თანამედროვე ქართველი პოეტი, ლია ლიქოკელი წერს: „ზღაპარი დამიწერე, გოგო, მეშინია ამ მართალი ამბებისო, მეუბნება ჩემი და. მეც მეშინია ამ მართალი ამბების. ისე მეშინია, ზღაპარი უნდა ავიშენო, შევიდე და ვიცხოვრო“.
ეს წიგნი, რომელიც 17 ზღაპრისგან შედგება და რომელშიც ფურცლიდან ფურცელზე ვხვდებით ბევრ სიკეთეს, ბევრ ბოროტებას, ბევრ დარდსა და ბევრ სიხარულს; ვხვდებით უამრავ ფერს – ნათელსაც და რუხსაც; ვხვდებით ათასგვარ ტკივილს და ათასნაირ სიყვარულს, ის წიგნია, რომელშიც შეგვიძლია შევიდეთ და ვიცხოვროთ, ჩვენს საიმედო თავშესაფრად ვაქციოთ და მეტიც: დაბრკოლებებისგან სამუდამოდ კი არ დავიცვათ თავი, ამ ზღაპრების დახმარებით მათი გადალახვის ჩვენეული გზები დავსახოთ.
მჯერა, ეს წიგნი ყველა ბავშვისა და მარადიულად ბავშვად დარჩენილი ადამიანების გულში სამუდამოდ დაიდებს ბინას, თქვენს მეგზურად იქცევა და ამ გზაზე მიმავალს აუცილებლად შემოგხვდებათ ხოლმე ციყვიც, ნანუნაც და კეთილი ბიჭუნაც.
