შავი ბაზარი
თბილისი 2021 წლის წიგნის მსოფლიო დედაქალაქად გამოცხადდა, მიხარია, გილოცავთ, მიმაჩნია, რომ ეს არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე ფრანკფურტში ჩვენი შარშანდელი წარმატებები. პრაქტიკულად, ეს ფრანკფურტის გაგრძელება იყო და არის. როგორ ვხვდებით ასეთ საპასუხისმგებლო ტიტულს? თუ წიგნზე ვლაპარაკობთ, საზოგადოდ, კოლაფსია, თავიდან ბოლომდე.
„შავ ბაზარზე“ გამოჩნდა არალეგალურად გამრავლებული წიგნები, მათ შორის, სასკოლო სახელმძღვანელოები. რამდენიმე დღის წინ მეტროსადგურებთან მდებარე წიგნის მაღაზიები მოვიარეთ და ვნახეთ ჩვენი მხატვრული ლიტერატურა, ორი წიგნი წამოვიღეთ კიდეც, გარკვეული შეხლა-შემოხლაც კი იყო. ასე გვითხრეს: სულ 100 ცალია დაბეჭდილი (ვინ დაბეჭდა გვარს ვერ გეტყვითო), რა ვქნა, 6 შვილი მყავს და ოჯახი ხომ უნდა ვარჩინოო. სახელმწიფომ რომ წაგართვათ წიგნები და მილიონობით ფული დაკარგეთ, იმ ფონზე, დიდი ამბავი, 100 ცალი ჩვენი იყოსო – ასეთი ლოგიკა აქვთ. კანონი არ არსებობს, თუ ოფიციალურ სახეს მისცემ, 500 ლარით დააჯარიმებენ და იმ ფულსაც ბიუჯეტი წაიღებს. 10 წლის წინ გვქონდა მსგავსი შემთხვევა, ერთ-ერთი სტამბა ბეჭდავდა შავი ბაზრისთვის, ვიჩივლეთ და 1200 ლარით დააჯარიმეს, ისიც ბიუჯეტმა წაიღო და ადვოკატის ფულიც ჩვენ გადავიხადეთ. წელს ისევ აყვავდა „შავი ბაზარი“. თავისუფლად, ღიად იყიდება კონტრაფაქტური წიგნები. დაზარალდნენ „სულაკაურის გამომცემლობა“, „ინტელექტი“, „პედაგოგიკა“, „წყაროსთვალი“… მივმართეთ ფინანსთა სამინისტროს, რეაგირება იგვიანებს. შავი ბაზრის ზურგს უკან, რა თქმა უნდა, გარკვეული ჯგუფები დგანან, მფარველები, არა რიგითი ადამიანები.
ბეჭდვის მონოპოლია
რაც სახელმძღვანელოები წაგვართვეს, იმის მერე ბეჭდვის მონოპოლიაა, პირდაპირი შესყიდვის გზით და არა ტენდერის საფუძველზე. თუ რამე არ შეიცვალა, ძალიან ცუდ დღეში აღმოვჩნდებით. მე არა მარტო ჩემს მოსაზრებას გამოვხატავ, არამედ ჩვენი ავტორებისა და იმ გამომცემლების, რომლებიც ამაზე არ ლაპარაკობენ, შინაგანად გვეთანხმებიან, მაგრამ ხმამაღლა ვერ ამბობენ. ეშინიათ, რომ მათზე შურს იძიებენ იმით, რომ გრიფირებაზე აღარ გაუშვებენ.
თავის დროზე, მთელი თვე გვქონდა მოლაპარაკება ალექსანდრე ჯეჯელავასთან იმის თაობაზე, რომ დისკები, რომელსაც გამარჯვების შემთხვევაში ჩავაბარებთ, უნდა ინახებოდეს ნეიტრალურ ორგანიზაციაში, მაგალითად, კერძო საერთაშორისო ორგანიზაციებში და ა.შ. დიდი ალბათობით, ვისაც ეს დისკები აქვს მიბარებული და ბეჭდავს სახელმძღვანელოებს, ვთქვათ, 19 000 ეგზემპლარს, დაბეჭდავს 20 000-ს და 1000-ს შავ ბაზარზე გაუშვებს. ჩვენ ამის გაკონტროლების საშუალება არ გვაქვს. ეს ის ხალხია, ვისაც მონოპოლია აქვს ბეჭდვაზე. აგერ უკვე მერამდენედ პირდაპირი შესყიდვის გზით იბეჭდება სახელმძღვანელოები.
თქვენი თავი წარმოიდგინეთ, ერთ მშვენიერ დღეს გეუბნებიან, თქვენი წიგნები ჩვენ უნდა დავბეჭდოთ და თქვენი ნაშთები, ანუ მარაგები (420 000 მოქმედი სახელმძღვანელო) არ გვაინტერესებსო და კიდევ საჯაროდ გლანძღავენ. ისეთი პიარი იყო აგორებული და საზოგადოებაში ისეთი განწყობა შექმნეს, სადმე რომ მეთქვა გამომცემელი ვარ-მეთქი, პასუხად ვიღებდი, თქვენ არ ხართ, თითო წიგნს 10 ლარად რომ ყიდითო. მაგრამ დავანებოთ წარსულის ამბებს თავი და ვისაუბროთ იმაზე, რა მდგომარეობაა დღეს.
ქართული სკოლების სახელმძღვანელოების ბეჭდვა პირდაპირი შესყიდვის გზით კვლავ მონოპოლისტებს მისცეს. მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე მილიონიანი ლარის პროექტი იყო. წელს სამინისტროს ვთხოვეთ, ბეჭდვის მონოპოლიზაცია რომ არ განმეორებულიყო, ლოტებად დაეშალათ, მართლაც ასე მოხდა. „ინტელექტმა“ თავისი წიგნების დაბეჭდვაში ტენდერი მოიგო. შემდეგ ეს ტენდერი გააუქმეს.
დღევანდელი სურათი
სახელმძღვანელოები რომ იბეჭდება, გარკვეული თანხა გვეკუთვნის ავტორებსა და გამომცემლებს. I-VI კლასების სახელმძღვანელოების კუთვნილი ჰონორარი ჯერაც არ მიგვიღია. წესით ივნის-ივლისში უნდა მოეცათ. ახლა გვიწევს ხვეწნა, მათ კი მიზეზი არ ელევათ, რომ პროცესი გააჭიანურონ.
წარმოიდგინეთ ავტორების მდგომარეობა, ისედაც სამარცხვინო ჰონორარია და ისიც რომ არ აქვთ მიღებული. ეს ხომ დაცინვაა ინტელექტუალური საკუთრების, საავტორო უფლებების.
წიგნების წართმევამდე ავტორებს კარგ ჰონორარს ვუხდიდით. ამაზე გვითხრეს, თქვენ თურმე 25%-ს უხდიდითო, მე რომ საშუალება მქონოდა, უფრო მეტს გადავუხდიდი, რადგან მიმაჩნია, რომ კარგ ჰონორარს თუ მისცემ ავტორს, უკეთეს სახელმძღვანელოს დაწერს.
როცა თამარ სანიკიძეს ვეუბნებოდით, თუ ღირსეული ჰონორარი არ იქნება, წიგნების დონე დაიწევსო, ასე გვიპასუხა: ჩვენ მოვძებნით ისეთ ავტორებს, ახალგაზრდებს, რომლებიც იმითაც ბედნიერი იქნებიან, რომ წიგნის გარეკანზე მათი გვარი ეწერება. ამას რომ განათლების მინისტრი იტყვის! ასეთი ავტორები თუ შემოვლენ (და აუცილებლად შემოვლენ), სახელმძღვანელოების დონე დაიწევს. ხელოსანსაც კი კარგ პროფესიონალს ეძებენ ხოლმე, არათუ სახელმძღვანელოს ავტორს. საქმე ძალიან ცუდად არის, იმაზე ცუდად, ვიდრე საზოგადოებას ჰგონია.
სასაცილოა, სავალალო რომ არ იყოს
წელს, ივნისში გამოცხადდა რამდენი სახელმძღვანელო და რა ტირაჟით უნდა დაბეჭდილიყო. მე-12 კლასის მათემატიკის მოქმედი სახელმძღვანელო, დაახლოებით, 20 000 ეგზემპლარი მაქვს დარჩენილი, 6 000-ზე იყო მოთხოვნა. მივედი სამინისტროში, ინფრასტრუქტურის განვითარების სააგენტოში და ვუთხარი, რომ მე-12 კლასის მათემატიკის სახელმძღვანელოს 6 000 ეგზემპლარს გჩუქნით-მეთქი. ვერ ვიჩუქებთო. შეკითხვაზე – რატომ? მიპასუხეს, ყველამ რომ ასე გააკეთოსო?! ამას რა სჯობს, ყველამ რომ გაჩუქოთ სახელმძღვანელოები, ბიუჯეტი ხომ დაიზოგება-მეთქი, მაგრამ ვინ ფიქრობს ბიუჯეტზე. ვთხოვე, წერილობით ეპასუხათ, რომ უარს ამბობდნენ სახელმძღვანელოების ჩუქებაზე. 4-5 დღე ფიქრობდნენ, ალბათ კონსულტაციები გაიარეს იქ, სადაც ჯერ არს.
ერთი პირობა მქონდა, რომ სახელმძღვანელოების გარეკანზე, უკან, დაეკრათ სტიკერები და დაეწერათ — საჩუქრად გამომცემლობა „ინტელექტისგან“. ეს არ მოეწონათ. ყველგან ვიტყვით, რომ გვაჩუქეთო. თქმა ერთია და მინდა, რომ ფაქტი დაფიქსირდეს. იცით, რა თანხის დაზოგვაზეა ლაპარაკი? 6 ათასი წიგნის შემთხვევაში (ძალიან დიდი მოცულობის წიგნია), 25 000-30 000 ლარზე. ამ მიმოწერის დამადასტურებელი დოკუმენტაციაც მაქვს. ბოლოს დაგვთანხმდნენ. აი, ასეთი ფაქტი იყო. თითქოს კომიკური სიტუაციაა, მაგრამ სასაცილო ნამდვილად არ არის, უფრო სავალალოა.
ამის პარალელურად, აფხაზეთის სამინისტროს ვაჩუქეთ, დაახლოებით, 2000 ეგზემპლარი (დამხმარე ლიტერატურა, რვეულები, კრებულები, ტესტები თუ სხვა წიგნები). ისინი საჩუქარს მიესალმნენ, არ უყოყმანიათ, პირიქით, დიდი მადლობა გვითხრეს.
ბიზნესის შეზღუდვა
კერძო სკოლებისათვის სახელმძღვანელოებს გამომცემლობები ბეჭდავენ (მათი კონტინგენტი საჯარო სკოლების საერთო რაოდენობის 7%-ია, ამ ბაზარს ალტერნატიულ სახელმძღვანელოებს ოცამდე გამომცემლობა აწვდის), სულ ვფიქრობდით, თუ წართმევა იყო, ამ 7%-ის წართმევასაც რა უნდოდა, რატომ დაგვიტოვეს. სასამართლოში სიარულისას ერთ-ერთმა მოსამართლემ ძალიან მარტივად აგვიხსნა, ეს 7%-იც რომ წაეღოთ, მაშინ ამას ბიზნესის წართმევა ერქმეოდა, ახლა კი ბიზნესის შეზღუდვასთან გვაქვს საქმეო. 93%-ს რომ წამართმევ, შეზღუდვაა? უბრალოდ, არ უნდათ, რომ ჩვენ განვვითარდეთ. რა ბიზნესსაც აწარმოებ, მისი განკარგვის უფლებაც უნდა გქონდეს.
უცხოელი კოლეგები, ჩვენთან არიან, მაგრამ…
დიდი მეგობრობა გვაკავშირებს გამომცემელთა საერთაშორისო ასოციაციასთან. ჩვენი პრობლემების შესახებ რომ შეიტყვეს, ჩამოსული იყვნენ და არც განათლების მინისტრმა არ მიიღო და არც კულტურის მინისტრმა (ამ სამინისტროების გაერთიანებამდე იყო).
ერთ-ერთ საერთაშორისო ფორუმზე 10-წუთიანი მოხსენებით წარდგა საქართველოს წიგნის გამომცემელთა და ქართველ გამავრცელებელთა ასოციაციის თავმჯდომარე გვანცა ჯობავა და ქართველი გამომცემლობების ირგვლივ შექმნილ ვითარებაზე ისაუბრა. მოუსმინეს ქართველ იურისტებსაც. დიდი ბჭობის შემდეგ გვითხრეს, ჩვენ ვერაფრით დაგეხმარებითო, თქვენ საქმე კრიმინალებთან გქონიათო. ჩვენ ის ორგანიზაცია ვართ, რომელმაც თურქეთში დაალაგა პრესის თავისუფლების საკითხები, სადაც ლამის იარაღით მიდიოდა ბრძოლა, მაგრამ თქვენთან გაცილებით რთული ვითარებააო.
მსოფლიო ასოციაციის წარმომადგენლები ჩამოვიდნენ თბილისში და შეხვდნენ მინისტრის მოადგილეს, თეიმურაზ მურღულიას, შემდეგ თქვეს, აბსოლუტურად ზუსტად ხედავს ყველაფერსო, ჩვენ რასაც ვეუბნებით, იმასაც კარგად ხვდება, მაგრამ დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიმღები არ არისო.
მთელი ეს პროცესი დაიწყო მაშინ, როცა გიორგი მარგველაშვილი გახდა განათლების მინისტრი. მასთან მივიდა მესტამბეებისა და მფარველების ჯგუფი და უთხრეს, უცხოეთში რომ იბეჭდება წიგნები, ახლა ჩვენ დავბეჭდავთო. ეს იყო საბაბი. სად არის დისკები, იკითხა მარგველაშვილმა (როცა ვიმარჯვებდით, დისკებს ვაბარებდით სამინისტროს და ახლაც ვაბარებთ), დისკები ჩვენთან არისო, მაშინ ვინ ეკითხება გამომცემლებს და ავტორებსო. წავიდა ბიძინა ივანიშვილთან, როგორ ეტყოდა უარს უფასო სახელმძღვანელოებზე. ჩვენ ხაზგასმით გვინდა ვთქვათ, რომ უფასო სახელმძღვანელოების წინააღმდეგი არც ერთი გამომცემელი და ავტორი არ ვართ და არც ვყოფილვართ, მაგრამ ეს სახელმძღვანელოები მისი მფლობელისგან უნდა შეიძინონ, ავტორებისგან და გამომცემლებისგან, მათ კი თვითონ დაბეჭდეს და შეგვატოვეს დიდი ტირაჟებით უკვე დაბეჭდილი სახელმძღვანელოები. ჩვენგან წართმეული სახელმძღვანელოების „უფასოდ“ დამრიგებელი მინისტრი პრეზიდენტად მოგვევლინა.
გრიფირების დეტალები
წიგნები გრიფირებაზე წარადგინა, ვთქვათ, რამდენიმე გამომცემლობამ. თქვენ მიიღეთ მაქსიმალური 100 ქულა, მე — 90 ქულა, თქვენ ჯერ არ ხართ პირველ ადგილზე გამარჯვებულად აღიარებული. თუ თქვენმა დაბალქულიანმა კონკურენტმა შესასყიდ ფასად უფრო ნაკლები თანხა აჩვენა, დაბალქულიანი წიგნი შეიძლება აღმოჩნდეს პირველ ადგილზე, 100-ქულიანი კი გარეთ დარჩეს. რატომ ვიხსენებ ძველს, იმიტომ რომ ეს პროცესი გრძელდება, ამ გზით მიდიან, არ გვაქვს უფლება, ტენდერის გარეშე ჩავატაროთ გრიფირებაო, ტენდერს ეძახიან, ფასი რომ აქვს მიბმული. ასეთი რამ მშენებლობების ტენდერებზე ხდება, ვეუბნებოდით მურღულიას, წიგნი არ არის ქვიშა ან აგური, ეს არის ინტელექტუალური შრომა, ვისაც მეტი ქულა აქვს, იმან უნდა გაიმარჯვოს. ამიტომ დაკარგა ფასი სახელმძღვანელოს შინაარსმა, ხარისხმა.
ეს ნიშნავს, რომ ბეჭდვას ტენდერის გარეშე უშვებ და მე კი, ინტელექტუალურ საკუთრებას, ტენდერით მიშვებ?! ეს არ არის დარღვევა? არ დგას ამის უკან ვიღაცის ინტერესი?! გამოდის, რომ ბეჭდვა უფრო მნიშვნელოვანია! ერთ-ერთმა ჩინოსანმა ასეთი რამ გვითხრა, ერთი გამაგებინეთ, ავტორმა გამოიგონა (ეს სიტყვა იხმარა), ტიპოგრაფიამ (მისივე სიტყვაა) დაბეჭდა, თქვენ, გამომცემლები, რას აკეთებთო. გააგებინე ასეთ ჩინოსანს, რას აკეთებს გამომცემლობა! რა ტონით იყო, იცით, ეს ნათქვამი, ე.ი. თქვენ აკეთებთ ფულს, თორემ ავტორი მოიტანს, სტამბა დაბეჭდავს და თქვენ ზედმეტი მგონიხართო. ასეთი დონის ხალხთან გვქონდა საქმე.
გრიფირების დროს საგნის ყველა ექსპერტი უნდა კითხულობდეს ყველა წარმოდგენილ წიგნს (მაგალითად, ისტორიის სახელმძღვანელოს), შედარების საშუალება რომ ჰქონდეს.
არც რეცენზენტების ანონიმურობაა სწორი. არა მგონია, ეს ობიექტურობის გარანტია იყოს, პირიქით, შეიძლება მეტი დარღვევის საფუძველიც კი გახდეს, როცა დარწმუნებული ხარ, რომ შენს გვარს ვერავინ გაიგებს. გვითხრეს, როცა გრიფირება დამთავრდება, მერე გავხსნითო „საიდუმლოს“. ჩვენ სხვისი არ გვაინტერესებს, გვინდა ვიცოდეთ, ჩვენი წიგნები ვინ შეამოწმა. პასუხი არ მიგვიღია. შარშან ასეთი რამაც ითქვა, რომ ისინი (რეცენზენტები) არ არიან თანახმანი, რომ მათი გვარები გასაჯაროვდეს. წელს ვითარება თითქოს შეიცვალა, მაგრამ ნდობა უკვე დაკარგულია.
არაქართულენოვანი სკოლები
გამომცემლობა „ინტელექტს“ ამ სკოლების სახელმძღვანელოების გამოცემის 25-წლიანი გამოცდილება აქვს. არ ვეთანხმები ტერმინს „არაქართული სკოლები“, სწორია „არაქართულენოვანი სკოლები“. ეს ყველა ქართულია, რადგან პროგრამა აქვთ ქართული, საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედი სკოლებია და საქართველოს მოქალაქეები არიან.
მაგალითად, აზერბაიჯანულ სკოლებში ქიმია იწყებოდა მე-7 კლასიდან, სომხურში – მე-8 კლასიდან, მეზობელი სახელმწიფოებიდან (აზერბაიჯანიდან და სომხეთიდან) შემოჰქონდათ წიგნები, მათ შორის ისტორიის სახელმძღვანელოები (ახლაც შემოაქვთ). ჩვენ ეს სკოლები ქართული სკოლები გავხადეთ, პროგრამა არის ერთი, შეიზღუდა სახელმძღვანელოების შემოტანა. უკვე სხვა პროგრამა იყო, ვერც რუსეთის, სომხეთის და აზერბაიჯანის ისტორიას შემოიტანდნენ.
რა ხდება მერე? არაქართულენოვან სკოლებში სახელმძღვანელოები ერთი წლით გვიან შედის. ეს დრო თარგმნას სჭირდება. VII-XII კლასები ახლაც ძველი წიგნებით სწავლობენ. გამოდის, რომ ქართულ სკოლებში და არაქართულენოვან სკოლებში იდენტური სახელმძღვანელოებით აღარ ასწავლიან. ამიტომ იმათ ისევ შემოაქვთ წიგნები. ორი წლის წინ რუსებმა შემოიტანეს ისტორიის სახელმძღვანელო, სადაც საქართველოს რუკაზე აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი ამოჭრილი იყო. ამის შესახებ სტატიაც დაიბეჭდა, მაგრამ არავითარი რეაქცია არ მოჰყოლია. ჩვენ რომ ვაგვიანებთ წიგნების შეტანას, იმათაც, სადაც ეთნიკურად აზერბაიჯანელი, რუსი და სომეხი საქართველოს მოქალაქეები სწავლობენ, საბაბი ეძლევათ, რომ ისევ შემოიტანონ. იქაურ ბიზნესმენებს შემოაქვთ, რომლებსაც იმ მიზეზით, რომ თავიანთ დიასპორაზე ზრუნავენ, გარკვეული შეღავათებიც კი აქვთ. სავსეა ბიბლიოთეკები ამ წიგნებით. ეს პრობლება არავის არ აინტერესებს.
ჰონორარები
წელს გამოაცხადეს გრიფირება, პირველი-მეექვსე კლასების გრიფირებული სახელმძღვანელოების სამ ენაზე თარგმნის კონკურსი. ეს წიგნებია: მასწავლებლის წიგნი, მოსწავლის წიგნი, მოსწავლის რვეული და ა.შ. „ინტელექტმა“ 72 წიგნი თარგმნა, ხელშეკრულებები დავუდეთ მთარგმნელებს, ჩავაბარეთ თარგმანები სამინისტროს, უკვე ოთხი თვე გავიდა და ამბობენ, რომ ავთენტურობას ამოწმებენ, სწორია თუ არა თარგმანი. ჩვენ სამ თვეში მოვამზადეთ წიგნები, ისინი კი უკვე ოთხი თვეა კითხულობენ, ავთენტურია თუ არა. დრო ხომ გაიჭიმა, ხელშეკრულებაში ჩადებული გვქონდა, რომ მთარგმნელებს ივნისში გადავუხდით ჰონორარს, ჯამში, საკმაოდ დიდ თანხაზეა საუბარი. სანამ ავთენტურობაზე არ მოვა დასკვნა, ჩვენ ჰონორარს ვერ გავცემთო. გვირეკავენ მთარგმნელები, მათ უზარმაზარი შრომა გასწიეს. ზოგს ეჭვიც კი შეეპარა, ხომ არ ვატყუებთ. მივეცით ტელეფონის ნომერი, რომ თავად დაერეკათ, სააგენტოში უპასუხეს, თქვენ ჩვენთან არ გაქვთ დადებული ხელშეკრულება და გამომცემელს მიმართეთო. ახლაც არ არის ჰონორარები გაცემული.
ეს პროცესი ივნისში უნდა დასრულებულიყო, რომ სექტემბერში წიგნები სკოლებში შეეტანათ. იმ ჯგუფებს, ვისაც სახელმძღვანელოები შემოაქვთ მეზობელი ქვეყნებიდან, უხარიათ ალბათ, რომ აგერ ნოემბერიც დადგა და ჯერ სახელმძღვანელოები მზად არ არის. ჩვენი სამინისტრო კი სკოლებს და?პირდა, ახალი პროგრამით ისწავლითო.
♦ ♦ ♦
სახელმძღვანელოების თემა, ზოგადად და კონკრეტულად – გრიფირება, ჩვენი საუბრის თემა მომავალშიც, ალბათ, კიდევ არაერთხელ იქნება. დღევანდელი საუბარი კი, ისე გამოვიდა, რომ უფრო მეტად წარსულს ეხებოდა, ვიდრე წლევანდელ გრიფირებას, მაგრამ ეს ის საკითხებია, რომელზე პასუხი ჯერ არავის გაუცია და არც გამომცემლებისთვის მოუხდია ბოდიში იმ მორალური და მატერიალური ზიანისთვის, რაც მათ მიადგათ.
ესაუბრა ლალი თვალაბეიშვილი
