ამ წერილს, ღრმა პატივისცემითა და მადლიერებით, ვუძღვნი 1989 წლის 9 აპრილს გმირულად დაღუპულ ადამიანებს – მათ, ვინც საკუთარი სიცოცხლე შესწირა სამშობლოს უკეთეს მომავალს. მათი სიმამაცე და თავგანწირვა, როგორც ღირსების სიმბოლო, გვავალდებულებს, გავუფრთხილდეთ სიცოცხლის ფასად მიღწეულ თავისუფლებას.
ირმა გრიგალაშვილი
ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლება ემსახურება მოსწავლეთა ეროვნული იდენტობის ფორმირებას, კულტურული მემკვიდრეობის მიმართ პატივისცემის გაღვივებასა და პასუხისმგებლიანი, პატრიოტი მოქალაქის აღზრდას. ამ მიზნების მისაღწევად მნიშვნელოვანია განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმოს ჩვენი ქვეყნის ყველაზე რთული და მტკივნეული პერიოდის, საბჭოთა წარსულის შესწავლასა და გააზრებას. ლიტერატურული ტექსტი არ არის უბრალოდ მხატვრული ნაწარმოები, როცა საქმე საბჭოთა პერიოდს ეხება – ის ხდება ისტორიის ალტერნატიული ქრონიკა, რეჟიმის პირობებში მიჩქმალული სიმართლის გადმოცემის საშუალება. საბჭოთა ცენზურის პირობებში ავტორები ხშირად ლიტერატურით ამბობდნენ იმას, რასაც ღიად ვერ გამოთქვამდნენ. სწორედ ამიტომ, ამ პერიოდში შექმნილი ნაწარმოებები გვაძლევს შესაძლებლობას, ჩავწვდეთ დროის ჭეშმარიტ სულს, რაც მხოლოდ ისტორიული დოკუმენტებისა და ფაქტების გაცნობით ვერ მიიღწევა.
დღეს პოსტსაბჭოთა საზოგადოება მაქსიმალურად ცდილობს გააცნობიეროს ტოტალიტარული სისტემის გავლენები თანამედროვე რეალობაზე. ეს ეხმარება საზოგადოებას ისტორიული შეცდომების გაცნობიერებაში, კრიტიკული აზროვნების განვითარებასა და დემოკრატიული ღირებულებების დაფასებაში.
როგორც მეცნიერი და მთარგმნელი გიორგი ლობჟანიძე აღნიშნავს, „სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, ამ თაობისთვის საბჭოთა სინამდვილე უკვე იმდენად უცხო რეალობაა, რომ თანდათან ეხვევა მითოსურ საბურველშიც. სამწუხაროდ… იმიტომ, რომ ჩვენი ქვეყნის ეს ტრაგიკული გამოცდილება ისე ეძლევა დავიწყებას, რომ ვერ ხერხდება მისი სათანადო გააზრება, გაანალიზება და სამომავლო დასკვნების გამოტანა“ .
„სულაკაურის გამომცემლობის“ მიერ გამოქვეყნებული კრებული ზაირა არსენიშვილის მოთხრობებისა („კენჭები“, რომელიც გამოცემულია როგორც დამოუკიდებელი კრებულის სახით, ისე სხვა ნაწარმოებებთან ერთად წიგნში „შაჰაბაზა და სხვა მოთხრობები“. პროზაული კრებული „შაჰაბაზა და სხვა მოთხრობები“ 12-13 წლის მოზარდებისთვისაა განკუთვნილი. მასში თავმოყრილია მოთხრობები, რომლებშიც მოქმედება ხდება საქართველოს უახლოეს წარსულში – XX საუკუნის 20-30-40-იან წლებში), ამ მიმართულებით მნიშვნელოვან რესურსს წარმოადგენს. მასში საბჭოთა ყოფის ტრაგიკულობას ახლოს ვეცნობით კონკრეტულ ადამიანთა პირადი ისტორიების მეშვეობით.
წერილის მიზანია, მოკლედ მიმოვიხილოთ, როგორაა წარმოჩენილი აღნიშნულ მოთხრობებში საბჭოთა ტოტალიტარიზმის მანკიერი ზეგავლენა ქართულ საზოგადოებაზე, სახელმწიფოებრიობასა და ეროვნულ თვითშეგნებაზე. ასევე – ადამიანთა სულიერ ფასეულობებზე, ზნეობრივ ორიენტირებზე, ურთიერთობებსა და აზროვნების წესზე; როგორ ჩამოიშალა პიროვნული თავისუფლების განცდა და დამკვიდრდა სიჩუმის, შიშისა და მორჩილების კულტი.
ამავე დროს, მსურს ხაზი გავუსვა იმასაც, რომ „კენჭების“ დახმარებით მოსწავლეები შეძლებენ ნათლად გაიაზრონ საბჭოთა პერიოდის რეალობა ისტორიული და მორალურ-ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით.
პიროვნების დამორჩილება და ტოტალური კონტროლი
ზაირა არსენიშვილის მოთხრობებში საბჭოთა სისტემა წარმოჩინებულია, როგორც ყოვლისმომცველი და დამთრგუნველი ძალა, რომელიც ადამიანს ფიზიკურ და სულიერ თავისუფლებას უზღუდავს. რეჟიმი აკონტროლებს არა მხოლოდ საჯარო სივრცეს, არამედ ადამიანთა ურთიერთობებს, შინაგან მდგომარეობასაც კი. მაგალითად, ერთ-ერთი მოთხრობის („პატიმარიც აღარ მერქმევაო“) მთავარი გმირი დააკავეს და 8 წლით გადაასახლეს ციმბირში პოლიტიკურად საეჭვო ანეკდოტის თქმის ბრალდებით. „სინამდვილეში ის ანეკდოტი უამბო სხვამ, მერიმ გაიცინა და სწორედ იმ სხვამ დააბეზღა“ .
საბჭოთა რეჟიმის პირობებში უკიდურესად შეზღუდულია თავისუფალი თვითგამოხატვა, ადამიანებს ეშინიათ, ერთმანეთს გაუზიარონ გულწრფელი ემოციები. მოთხრობაში „სტალინის სიკვდილის დროს“ მოქალაქეთა ჯანსაღად მოაზროვნე ნაწილი გახარებულია ბელადის აღსასრულით, მაგრამ იძულებულია თავი მგლოვიარედ გაასაღოს. „დედაჩემს, არაჩვეულებრივად თავშეკავებულ ადამიანს, …ისტერიული სიცილი აუტყდა, კიდევ კარგი, სანიტარ ვასოს ეგონა, ქვითინებსო… ზუსტად მსგავსი რამ შეემთხვა ჩემ მეგობარ მედიკო გოგიაშვილს“ – იხსენებს მწერალი.
სახელმწიფო ხალხს უპირისპირებს ერთმანეთს – წახალისებულია დასმენა, მიყურადება, ცილისწამება. ეს კლავს სოლიდარობას და ადამიანებს აიძულებს, ერთმანეთშიც პოტენციური საფრთხე დაინახონ. შიში საყოველთაო მდგომარეობად იქცევა. „სტალინის დროს ხშირად ხდებოდა ასეთი რამ: ქუჩაში ვიღაც, ვითომ ნაცნობი, ზრდილობიანად მოგესალმებოდა, გამოგეცნაურებოდა, დაგინახეთ, ტრანსპორტს უცდით, მოდით, მე აქვე მანქანა მელოდება და უცებ წაგიყვანთო და პირდაპირ გაგაქანებდათ შინსახკომისკენ ან, როგორც დაპატიმრების კანდიდატს, დაკითხვაზე“ – ვკითხულობთ მოთხრობაში „შიში მაჩვენე და გაქცევას გაჩვენებო“. ამბის სიუჟეტი ეფუძნება ბიძინა ფოჩხუას (ცნობილი ენათმეცნიერი) ცოლის, თამრიკო ჭანიშვილის, მონათხრობს. მეუღლის დაპატიმრებით შეშფოთებული ცოლი ოჯახის უახლოეს მეგობარსაც კი არ ჩაუჯდება მანქანაში და ინსტინქტურად გარბის ტრამვაის გაჩერებიდან შინ, ალაგებს ბარგს და გულის კანკალით უცდის ჩეკისტებს, როდის მივლენ მის დასაკავებლად.
დაკარგული კუთხე – პირადი სივრცის მიტაცება და შინაგანი თავისუფლების კრახი
ტოტალიტარული სახელმწიფოები ამკვიდრებენ უმკაცრეს დისციპლინას. ეს „ტვინის გამოლაყების“ ერთ-ერთი მარჯვე ხერხია. „ზუსტადაა განსაზღვრული მუშაობისა და დასვენების დრო, ყველაფერი ისეა გაანგარიშებული, რომ ფიქრისთვის ადამიანს რაც შეიძლება ნაკლები დრო დარჩეს, დასვენება კოლექტიური უნდა იყოს, გართობაც – ასეთივე“ (ვ. როდონაია და სხვ. 2021). ამიტომაც ხელისუფლება მიზანმიმართულად არღვევდა ადამიანების პირად სივრცეს, ერეოდა მათ ყოველდღიურ ყოფაში.
მოთხრობა „უპლოტნენიე“ სწორედ ამ რეალობას აღწერს: „უპლოტნენიე ნიშნავდა თქვენს კუთვნილ ბინასა თუ სახლში უცხო ადამიანების შემოსახლებას თქვენი ნებართვისა და სურვილის გარეშე… ან მთლიანად გამოსახლებას და სადმე სოროში შესახლებას, ავეჯისა და ნივთების კონფისკაციით… მოვიდოდნენ სახლმმართველობიდან, გაივლ-გამოივლიდნენ თქვენს ოთახებში და შემოგისახლებდნენ, ვისაც საჭიროდ ჩათვლიდნენ“ – იხსენებს მწერალი. მოთხრობა ბაკურაძეების ოჯახის მაგალითზე გვაცნობს, რაოდენ გაუსაძლისი იყო ამგვარი ყოფა: რეპრესირებული კაცის ცოლ-შვილს უწევდა ეცხოვრა საკუთარ ჭერქვეშ უცხო ადამიანების გარემოცვასა და უკარო ოთახში. ამ შემთხვევაში ბინის დაკარგვა მხოლოდ საცხოვრებელი ადგილის დათმობა კი არ არის, ეს არის საკუთარი ყოველდღიური წესრიგის, ჩვევების, სიმყუდროვის და არსებობის წესის დარღვევა. როცა ადამიანები ვეღარ იკავებენ საკუთარ კუთხეს, მარტო დარჩენა და ფიქრის უფლებაც ფუფუნება ხდება, იკარგება პიროვნული განვითარების შესაძლებლობა. ასეთ ვითარებაში ერთად მცხოვრებნი ყოფითი საკითხების გამო ერთმანეთს კონკურენტებად ან თუნდაც მტრად იქცევიან, რაც კიდევ უფრო ამარტივებს სისტემისთვის მათ კონტროლს („დაყავი და იბატონე“). სწორედ ამ სატკივარს გამოხატავს მოსკოვურ „კომუნალკაში“ მცხოვრები ქალბატონის ჩივილიც: „რევოლუციამ და სოციალიზმმა დააქცია ჩვენი კარგი სოფელიო, აგვიკლო და გაგვანადგურა, ლამის კაციჭამიებად გვაქციაო, რა მინდოდა ამ მოსკოვში კუბოსავით ოთახშიო, მე ჩემს კარ-მიდამოში მინდოდა ვყოფილიყავიო, ჭარხალი და გოგრა მომეყვანაო“ .
იდეოლოგიური ზემოქმედება – სკოლა რეჟიმის სამსახურში
კონტროლის ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური იარაღი იდეოლოგიური ზემოქმედებაა. სისტემატური პროპაგანდა – ბელადის კულტის შექმნა, საბჭოთა იდეალების, კომუნისტური პარტიის მიზნების და ფასეულობების ბავშვებისთვის ჩანერგვა სკოლიდანვე – ადამიანებს აკარგვინებს დამოუკიდებლად აზროვნების უნარს და ცვლის მათ მსოფლმხედველობას. ამ ყოველივეს თვალსაჩინოებაა „შეხვედრა ძია სტალინთან“.
მოთხრობა სწორედ იმ ეპიზოდს ასახავს, როდესაც ფსიქოლოგიური ინდოქტრინაცია ბავშვობიდანვე იწყება და თითქმის ბუნებრივად ერწყმის ადამიანის ცნობიერებას. ნაწარმოების დასაწყისშივე ჩანს, რომ სტალინი მოსწავლეთა თვალში არა უბრალოდ სახელმწიფოს მეთაური, არამედ ზეციური მადლით მოსილი, ყოველ მოქალაქეზე აღმატებული „უკვდავი ბელადია“. ამდენად მათთვის დაუჯერებელი ლეგენდის ელფერი დაჰკრავს ერთ ადვილად შესაძლებელ ფაქტს, კერძოდ, თანაკლასელ საშკა ქარუხნიშვილის პაპისა და სტალინის მეგობრობას: „დევების და ალქაჯებისა გვჯეროდა, კუდიანებისა და ეშმაკებისაც, პაპა მინასი და ძია სტალინის ამხანაგობის დაჯერება კი არ იყო ადვილი“.
საინტერესო მომენტია ისიც, რომ მთელი სკოლა დიდი ზარ-ზეიმით, „ცუმპაცუმპითა და ყვავილებით, სიტყვებითა და ლექსებით“ ელოდება კრემლიდან დაბრუნებულ პაპა მინას, რათა მოუთხროს მათ სტალინის ხილვისა და „დიდებული მოგზაურობის“ შესახებ. მოთხრობა სევდანარევი იუმორით აღწერს ამბავს, რომელშიც გარდა იდეოლოგიური ინდოქტრინაციისა, საბჭოთა ყოფის ბევრი სხვა მანკიერებაც წარმოჩინდება და ამდენად საინტერესოა მოსწავლეთათვის, როგორც ისტორიული ეპოქის ავთენტური მხატვრული რეფლექსია.
იდეოლოგიური კონტროლი სრულფასოვნად ვრცელდებოდა განათლებაზე. საბჭოთა მმართველობის პერიოდში სკოლა იქცა რეჟიმის ერთგულ მოქალაქეთა სააღმზრდელო ინსტრუმენტად. ამ რეალობის გააზრებაში მოსწავლეებს დაეხმარებათ მოთხრობა „ერთხელ ასეც მოხდა“.
„დაფის თავზე ბერიას სურათი უკუღმა ეკიდა. არადა უკვე ყველამ იცოდა, რომ ცოტა ხნის წინ დააპატიმრეს 14 წლის ბიჭუნა, რომელმაც თვით დიდი ბელადის სურათი უკუღმა შეატრიალა“ . ამ საშინელი ინციდენტის შემსწრე პედაგოგმა გადაწყვიტა ჰუმანურად მოქცეულიყო. „- ბავშვებო …მე თქვენ არ გეკითხებით, ვინ ჩაიდინა ეს, თქვენ არ უნდა მითხრათ, არც მე და არც არავის! გესმით? ერთმანეთში არ უნდა ილაპარაკოთ! ისეთი პატარები აღარა ხართ, რომ ასე გესმოდეთ რას ნიშნავს ასეთი საქციელი“ .
მასწავლებელს ეს სამაგალითო საქციელი მტანჯველი დაკითხვების, ცილისწამებისა და შეურაცხყოფის მიზეზად ექცა. საქმე გადასახლებამდეც მივიდოდა, ჩეკისტებს შორის მისი ყოფილი მოსწავლე რომ არ აღმოჩენილიყო. წლების შემდეგ ქეთევანი იხსენებდა „ერთმანეთს არ გამოვცნაურებივართ, მხოლოდ გამოსვლისას, კარამდე გამომაცილა და სრულიად უემოციოდ, რაღაც გაურკვეველი კილოთი ჩაილაპარაკა, თითქოს უმისამართოდ ამბობსო, ბედი გქონიათ, რომ ჩემთან მოხვდითო“ .
საბჭოთა სკოლა არ იყო დამოუკიდებელი საგანმანათლებლო სივრცე – ის აქტიურად ემსახურებოდა პარტიის მიზნებს. ის ბავშვების ცნობიერების ფორმირებასა და რეჟიმისადმი მორჩილების ჩანერგვაზე იყო ორიენტირებული. „ჩესეირში“ აღწერილი ეპიზოდი ამის მტკივნეული დასტურია: მცირეწლოვან გოგონას სკოლის ხელმძღვანელობამ აუწყა, რომ მის გადასახლებაში მყოფ მამას დედისთვის წერილი გამოუგზავნია და აუცილებელი იყო, ეს წერილი თავად დედას პირადად გადასცემოდა. აღტაცებულმა შვილმა გულწრფელი სიხარულით მიიყვანა დედასთან პარტიის წარმომადგენლები – დედასთან, რომელიც იმ დროს თავს აფარებდა ახლობლის ბინას და ერიდებოდა მოსალოდნელ დაპატიმრებას, როგორც „ჩესეირი“, ე.ი. „ხალხის მტრის“ ოჯახის წევრი.
„დედა იქვე დააპატიმრეს, ნანამ ღრიალი მორთო… მე ენაჩავარდნილივით ვიდექი. მერე კი დიდხანს ვიყავი ავად. ცხოვრება გავიდა, რამდენი რამ გადაგვხდა, მაგრამ ისეთი სასოწარკვეთა, შეიძლება ითქვას, განწირულება, მე არ განმიცდია“ – იხსენებს მზაკვრულად მოტყუებული დოდო ყანჩაველი. ამგვარად, ბავშვი გაუცნობიერებლად იქცა სისტემის იარაღად. გოგონამ, რომელიც იმ მომენტში ოჯახის გაერთიანებას ემსახურებოდა, მწარედ და გვიან გაიაზრა თავისი საქციელის შედეგი. მის გონებასა და გულში შერჩა ის უმძიმესი განცდა, რომ ღალატი უნებლიედ სწორედ მას გამოუვიდა. სისტემას არ ანაღვლებდა ბავშვის შინაგანი დრამა – მისთვის მთავარი იყო მიზნის მიღწევა.
მოცემული ისტორიები ცხადყოფს, რომ საბჭოთა სკოლა რეპრესიული სისტემის ნაწილს წარმოადგენდა. მკაცრად ისჯებოდა სოლიდარობის ყოველგვარი გამოვლინება, ირღვეოდა ჯანსაღი ადამიანური ურთიერთობები. საარქივო დოკუმენტებიც ადასტურებს იმას, რომ სასკოლო „ყოველდღიურობა მუდმივი დაკვირვების ქვეშ იყო ტოტალიტარული რეჟიმის მხრიდან და მცირე „გადაცდომებიც“ კი არ რჩებოდა კომუნისტური პარტიის მახვილი მზერის მიღმა“ (History Project 2019).
ტრადიციებისა და რწმენის კონფლიქტი საბჭოთა იდეოლოგიასთან
ქრისტიანობა საუკუნეების განმავლობაში ქართველი ხალხის თვითმყოფადობის განმსაზღვრელი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი იყო, თუმცა საბჭოთა ხელისუფლების პირობებში ეკლესია განადგურების პირას აღმოჩნდა: ტაძრები ინგრეოდა, იცვლებოდა ან სხვა დანიშნულებას იღებდა (ზოგი საწყობად და ქარხნებად გადაკეთდა, ზოგიც ბოლომდე დაანგრიეს), სასულიერო პირები იდევნებოდნენ. თავის გადასარჩენად მღვდლებმა ანაფორები გაიხადეს. მწერალი ისტორიის ამ ტრაგიკულ მხარესაც შეგვახსენებს. სტალინის სიყრმის მეგობარი პაპა მინა „გაკრეჭილი მღვდელია“ – მღვდელი, რომელსაც ჩამორთმეული აქვს ღვთისმსახურების უფლება. შობა, აღდგომა და სხვა რელიგიური დღესასწაულები ჩუმად აღინიშნებოდა, რადგან „მაშინ საეკლესიო რიტუალებს ხელისუფლება ალმაცერად უყურებდა“.
ზაირა არსენიშვილის მოთხრობებში ხშირად ჩანს ის შინაგანი ბრძოლა, რომელსაც ადამიანი საკუთარ მრწამსსა და საბჭოთა იდეოლოგიას შორის განიცდიდა. თქმულის ნათელსაყოფად შეგვიძლია გავიხსენოთ „ამყოლს აჰყევი, ჩამყოლს ჩაჰყევი“. მოთხრობაში აღწერილია, როგორ უხეშად ამბობს უარს მიცვალებულისთვის წესის აგების რიტუალში მონაწილეობაზე ექთანი და უსულგულოდ ტოვებს ჭირისუფალს. წლების გასვლის შემდეგ მწერალი კვლავ შეხვდება ხსენებულ ქალბატონს, რომელიც ამჯერად თავგამოდებით იწერს პირჯვარს ტრანსპორტში და მათ შორის ასეთი დიალოგი გაიმართება:
„- ეს როგორი რელიგიური გამხდარხართ, რა გამალებით იწერდით პირჯვარს, მახსოვს ცეცხლმოკიდებულივით დატოვეთ ჩვენი დარბაზი დედაჩემის პანაშვილის დროს.
…ქალს რაღაც სარკასტულმა ღიმილმა გადაურბინა სახეზე და უცერემონიოდ მითხრა:
– შენ ეტყობა არ გაგიგია ქართული ანდაზა „ამყოლს აჰყევი, ჩამყოლს ჩაჰყევი“, დაიხსომე, გამოგადგებაო“ .
მოცემული ამონარიდი აჩვენებს, რომ ადამიანის ღირებულებები აღარ ეფუძნებოდა მორალურ პრინციპებს. კომუნისტური იდეოლოგიით აღზრდილი „ახალი ადამიანი“ უსულგულო პიროვნებად, სისტემისადმი უპირობო მორჩილად ყალიბდებოდა.
წიგნის დიდაქტიკურ ღირებულებას ემატება მისი ენობრივი მხარის სისადავე და ბუნებრიობა. მოთხრობები გამოირჩევა მარტივი, მკითხველისთვის ადვილად გასაგები, მაგრამ სტილისტურად დახვეწილი ენით. მწერალი ოსტატურად არჩევს ქართული ენისათვის დამახასიათებელ ფრაზეოლოგიზმებს, ლექსიკურ ერთეულებსა და შთამბეჭდავ მხატვრულ დეტალებს, რაც მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მოსწავლეთა ლიტერატურულ-ესთეტიკური გემოვნების ჩამოყალიბებას. ამდენად, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მოთხრობათა კრებული „კენჭები“ დიდი საგანმანათლებლო პოტენციალის მქონე წიგნია.
დამოუკიდებელ სახელმწიფოში მცხოვრები ახალგაზრდისთვის საბჭოთა წარსულის გაცნობიერება მხოლოდ ისტორიის ცოდნა არ არის – ეს არის სავალდებულო პირობა თავისუფლების დაფასებისთვის. როცა მოსწავლე იაზრებს, რა ღირებულებები იყო ფეხქვეშ გათელილი, როგორ ილახებოდა ადამიანის უფლებები და პიროვნული ღირსება, უფასურდებოდა მორალურ-ეთიკური პრინციპები, ამასთანავე, როგორ იბრძოდა ხალხი სამართლიანობისა და ჰუმანური ფასეულობებისთვის – მას უჩნდება შინაგანი პასუხისმგებლობა, დაიცვას მომავალში თავისუფლება და არ დაუშვას რეპრესიული სისტემების აღორძინება. ამ საკითხის არსს ზუსტად გადმოსცემს საქართველოს ეროვნული გმირის, მერაბ კოსტავას სიტყვები: „თუ მაშინაც, დამოუკიდებელ ქვეყანაში თავისუფლებისთვის შეწყვეტთ ბრძოლას, ამ თავისუფლებას დაკარგავთ თქვენც და ქვეყანაც“.
ეს არამარტო მოწოდება, არამედ გაფრთხილებაცაა. თავისუფლება ყოველდღიური ზრუნვის, გააზრებისა და პასუხისმგებლობის შედეგია. ამიტომაც საჭიროა, რომ მოზარდმა სწორედ სკოლაში, ადრეული ასაკიდანვე ისწავლოს, რა იყო საბჭოთა სისტემა, რა გზებით ახშობდა იგი ინდივიდუალიზმს და როგორ გარდაქმნიდა პიროვნებას სისტემის უსახურ ნაწილად.
წარსულის შეცნობით მოსწავლეები იაზრებენ, რომ თავისუფლება არ არის მოცემულობა – ესაა ღირებულება, რომლისთვისაც მუდამ უნდა იბრძოლო.
