დაკვირვებიხართ? – ზოგჯერ დღე ისე გადის, საყვარელი წიგნის გაგრძელებას ვერ ვახერხებთ, მაგრამ მაინც სულ თან ვატარებთ და გვაქვს განცდა, რომ როცა ის გვერდით გვეგულება, საიმედო მცველთან და მეგობართან ერთად ვმგზავრობთ.
რატომ ვკითხულობთ? რატომ ხდება წიგნი ჩვენი განუყრელი თანამგზავრი? მაინც რა არის წიგნის კითხვა? რასთან გვაქვს საქმე? ამ შეკითხვებზე უამრავი პასუხი გაიცემა, ამ წერილში კი მე ერთ-ერთ მათგანზე მინდა გავამახვილო ყურადღება: კითხვა, როგორც კათარსისი, როგორც თერაპია.
კითხვას შეუძლია ყველაზე დიდი ტკივილებისგან განგვკურნოს. ლიტერატურას აქვს ამისი ძალა. მწერლებისთვის ტკივილები და დანაკარგები ხშირად გამხდარა ლექსის, პიესის, მოთხრობისა თუ სქელტანიანი რომანის დაწერის მიზეზი. ისინი ამგვარად იწმინდებოდნენ ტრავმებისაგან. მეორე მხრივ, იმავე ტკივილების მატარებელი მკითხველებისთვის თერაპიული დანიშნულება ჰქონდა მათი ნაწარმოებების კითხვას. თითქოს ჯაჭვი იკვრებოდა – ლიტერატურული ჯაჭვი, ყველაზე მყარი და საიმედო.
ლიტერატურა, ყველა სხვა ტკივილებთან ერთად, არასდროს აქცევს ზურგს ბავშვებისა და მოზარდების ტკივილებს, ბავშვობისდროინდელ დიდ დანაკარგებს, რომლებსაც პატარა ლიტერატურული გმირები სხვადასხვა ხერხით უმკლავდებიან ხოლმე. საბავშვო ლიტერატურა გვასწავლის, ერთი მხრივ დიდებს, როგორ ვიურთიერთოთ ბავშვებთან, რომლებმაც ცოტა ხნის წინ ვინმე დაკარგეს – მათთვის ყველაზე ძვირფასი: მშობელი, ბებია, ბაბუა, მეგობარი, კლასელი…, მეორე მხრივ კი, თავად ბავშვებსა და მოზარდებს ასწავლის, რომ თუ წიგნის პერსონაჟი გოგო-ბიჭები გაუმკლავდნენ, ისინიც აუცილებლად გაუმკლავდებიან.
ბოლო დროს, ფაქტობრივად, მხოლოდ საბავშვო ლიტერატურას ვკითხულობ. ისინი უზარმაზარი საბადოა ბავშვებისთვის, რომლებიც სწორედ ახლა ეჭიდებიან ცხოვრებისეულ სირთულეებს და სჭირდებათ მაგალითი იმისა, როგორ გაუმკლავდნენ ცხოვრებისეულ გამოწვევებს. ეს წიგნები გვჭირდება ასევე ჩვენ, უფროსებს, რათა ბავშვებს დანაკარგებთან, ძალადობასთან, სხვადასხვა ტრავმასთან გამკლავებაში დავეხმაროთ და მათ ცხოვრებას სწორი მიმართულება მივცეთ.
ამ წერილში მინდა გავიხსენო საბავშვო წიგნები ბავშვობისა და მოზარდობის პერიოდის დიდ დანაკარგებსა და დიდ ტკივილებზე, რომლებიც ძალიან ბევრს საუბრობენ იმაზე, როგორ უმკლავდებიან ბავშვები ძვირფასი ადამიანების დაკარგვას, სტრესს, მარტოობას, მიტოვებულობის განცდას, ძალადობას…, და რა როლი აქვს ლიტერატურას ამ ტკივილების შემსუბუქებაში.
ელინორ პორტერი – „პოლიანა“
ელინორ პორტერის „პოლიანა“ 1913 წელს გამოიცა. მსოფლიოში ყველამ შეიყვარა 11 წლის ობოლი გოგონა, რომელიც იმედითა და სილაღით სავსეა. გამოცემიდან მრავალი წლის შემდეგ წიგნი ქართულ ენაზეც ითარგმნა, ამიტომ ახლა უკვე შეგვიძლია, ჩვენც გავიცნოთ გოგონა, რომელიც თითოეულ ბავშვსა და მოზარდს ყველაზე დიდი განსაცდელის დროს განუსაზღვრელ იმედს აჩუქებს.
პოლიანას დედის გარდაცვალების შემდეგ მალე მამაც გარდაეცვალა. გოგონა მშობლების გარეშე რჩება, მაგრამ მუდამ ახსოვს მამისგან ნასწავლი თამაში „სიხარულობანა“, რომლის მთავარი აზრი ისაა, რომ ადამიანმა ყოველთვის უნდა შეძლო ყველაზე სასტიკ რეალობაშიც შეინარჩუნო იმედი.
„ – ეს თამაში მაშინ დავიწყეთ, როცა ერთხელაც ეკლესიისთვის შეგროვებულ შემოწირულებაში ხის საბავშვო ყავარჯნები აღმოვაჩინეთ… მაშინ მე თოჯინა მინდოდა ძალიან და მამამ ქალთა კომიტეტს მისწერა, რომ თუ ისე მოხდებოდა და ეკლესიას ვინმე თოჯინას შემოსწირავდა, ის თოჯინა ჩემთვის გამოეგზავნათ. ქალთა კომიტეტიდან კი უპასუხეს, რომ თოჯინა, სამწუხაროდ, არავის შემოეწირა. სამაგიეროდ, ვიღაცას შემოწირულებაში ბავშვის ყავარჯნები ჩაედო იმ შემთხვევისთვის, თუ ოდესმე ვინმეს დასჭირდებოდა. თოჯინას ნაცვლად ყავარჯნები გამოგვიგზავნეს. ჰოდა, ეს თამაშიც სწორედ თოჯინას მაგივრად ყავარჯნების მიღების შემდეგ დავიწყეთ… თამაშის მთავარი წესი ისაა, რომ ყოველთვის, მაშინაც კი, როცა სასიხარულო თითქმის არაფერია, რაღაც ისეთი მოძებნო, რაც გაგახარებს. თანაც მნიშვნელობა არ აქვს, რა იქნება ეს, – სერიოზული სახით განაგრძო ახსნა პოლიანამ, – და ჩვენც მაშინვე დავიწყეთ სწორედ იმ ყავარჯნებიდან.
– ღმერთო მიშველე! როგორ შეიძლება იმან გაგახაროს, რომ თოჯინას მაგივრად ვიღაც ყავარჯნებს გჩუქნის?!
პოლიანამ ისევ გაიცინა და აღფრთოვანებულმა ტაშიც კი შემოკრა.
– არადა, შეიძლება შეიძლება! – წამოიძახა სიხარულით თვალებანთებულმა და მაშინვე გულწრფელად დაამატა: – რა თქმა უნდა, თავიდან მეც ვერ მივხვდი, რატომ შეიძლებოდა ეს გამხარებოდა, მაგრამ მერე მამამ ამიხსნა და ყველაფერი გავიგე… ეს ხომ ძალიან მარტივია, ნენსი! უბრალოდ გიხარია, რომ ის ყავარჯნები შენ არ გჭირდება! – მოზეიმე ხმით წამოიძახა პოლიანამ. ხედავთ რა ადვილია?.. მთავარია, იცოდე, როგორ ითამაშო!“
ასე უხსნის თამაშის არსს პოლიანა ნენსის, მოსამსახურე გოგონას, რომელიც პოლიანას დეიდის სახლში მუშაობს. მის პოლიმ სახლში ობოლი გოგონა მამის გარდაცვალების შემდეგ შეიფარა. დეიდა პოლი პირქუში ქალია, რომელიც პოლიანასადმი მცირე სიყვარულსაც არ გამოხატავს; დაობლებულ გოგონას კი ყველაზე მეტად სჭირდება სიყვარული. დეიდა ეუბნება, რომ მამამისის სახელიც არ ახსენოს.
„ – პოლიანა, – ამჯერად კიდევ უფრო მკაცრად შეაწყვეტინა დეიდამ, – ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ შენ ეს თავიდანვე კარგად დაიმახსოვრო: არ მსურს, მუდმივად მამაშენზე ლაპარაკი ვისმინო“.
ტრავმის დასამუშავებლად ერთ-ერთი საუკეთესო გზა მასზე საუბარია. საკუთარ განსაცდელთან მარტო დარჩენა და დუმილი ტრავმას, ხშირ შემთხვევაში, მეტად აძლიერებს. ამის მიუხედავად, პოლიანა ცდილობს, არ დაკარგოს სიხარულის შეგრძნების უნარი; მეტიც – ის მთელ ქალაქს ჩართავს „სიხარულობანას“ თამაშში და მარტოსულ, საწოლს მიჯაჭვულ, უბედურ თუ ყველაზე ღარიბ ადამიანებს ცხოვრების რწმენას დაუბრუნებს.
წიგნის ბოლოს, გოგონას კიდევ ერთი, ძალიან მძიმე განსაცდელი ატყდება თავს, რომელიც, თითქოს, გატეხს პოლიანას, მაგრამ სინამდვილეში, ეს განსაცდელი ხდება მიზეზი ადამიანებს შორის დამწვარი ხიდების გამთელების და მათ გულებში არსებული დავიწყებული სიყვარულის ხის ხელახლა აყვავების.
ესაა წიგნი იმაზე, როგორ ახერხებს ობოლი გოგონა უყვარდეს ცხოვრება ყველა ტკივილის მიუხედავად და თავისი წრფელი, ბავშვური გულით ადამიანებში დათესოს იმედის, სიკეთისა და ჰუმანურობის მაცოცხლებელი მარცვალი. „სიხარულობანა“ არაა უბრალოდ თამაში, „სიხარულობანა“ მაგალითია იმისა, რომ მამამ პოლიანას ცხოვრების ყველაზე დიდ ქარტეხილებთან გასამკლავებლად ყველაზე დიდი იარაღი დაუტოვა. ამიტომ, ბავშვებო, მოზარდებო, თუ თქვენ აქ და ახლა გჭირდებათ იმედი, გამხნევება და თანადგომა, ეს წიგნი თქვენთვისაა.
პოლიანა იზრუნებს თქვენზე.
კატო ჯავახიშვილი – „სიყვარულით, ელლი“
რა ხდება მაშინ, როცა ბავშვები მშობელს კარგავენ? როგორ უნდა მოიქცნენ ზრდასრულები მაშინ, როცა ბავშვის ცხოვრებაში ტრაგედია ხდება? უნდა უთხრან თუ არა პატარა გოგონებს და ბიჭებს სიმართლე? როგორ აუხსნან გარდაცვალების თემა? შეიძლება თუ არა კეთილი მიზნით ნათქვამმა ტყუილმა ოჯახური ჰარმონია დაარღვიოს და ურთიერთობები არიოს? როგორ შეიძლება დანაკარგთან გამკლავება?
კატო ჯავახიშვილის „სიყვარულით, ელლი“ ამ შეკითხვებს უტრიალებს, ამ საჭირბოროტო თემებს ეხება და ცდილობს, რომ თითოეულ მათგანს გასცეს პასუხი.
რაც უფრო მეტ საბავშვო წიგნს ვკითხულობ, მით მეტად ვრწმუნდები, რომ საბავშვო ლიტერატურა ბავშვებსა და უფროსებს შორის გადებული ხიდია. ამასთანავე, ის არის უფროსებისთვის გზამკვლევი, სახელმძღვანელო, როგორ უნდა მოექცნენ საკუთარ შვილს, მოსწავლეს, უმცროს მეგობარსა თუ სრულიად უცნობ ბავშვს, რადგან ზრდასრულები არანაკლებ იბნევიან ცხოვრებისეული ტრაგედიების დროს და ყველაზე ხშირად ამ ტკივილისა და დაუცველობის გრძნობის გამო უშვებენ შეცდომებს ბავშვებთან ურთიერთობისას.
სწორედ ასე ემართება, ლილეს დედის გარდაცვალების შემდეგ, ლილეს მამას. არ იცის, როგორ უთხრას სიმართლე პატარა შვილს, ამიტომ ცდილობს, რომ ლამაზი ტყუილი შეთხზას; ვერ ხვდება, როგორ მოძებნოს სასაუბრო ენა ლილესთან და ამიტომ, მასთან ურთიერთობას ერიდება; ლილეს ყოველ შემოხედვაზე გოგონას გარდაცვლილი დედა ახსენდება და სამსახურში გაქცევით შველის თავს. შედეგად, ლილე თავს გარიყულად გრძნობს, ფიქრობს, რომ მისი არ ესმით, არ უყვართ, მასზე არ ზრუნავენ. მამამ უთხრა, დედა სამსახურიდან უცხოეთში გაგზავნეს, სხვა ქვეყანაში იმუშავებსო და ლილეს ეს ძალიან, ძალიან აბრაზებს. სწორედ ეს ამბავი უკლავს გულს ლილეს: როგორ შეუძლია დედას, რომ საღამოობით, სკაიპით მაინც არ დაუკავშირდეს?
„ – ლილე, მითხარი, დედა ძალიან გენატრება?
– არა, არავინაც არ მენატრება, უბრალოდ მოწყენილი ვარ და მორჩა! – თქვა და თავის ოთახში შევიდა.
დედა რატომ უნდა ენატრებოდეს, მან ხომ მიატოვა და ერთიც არ დარეკა, რომ გაეგო, ლილე როგორ არის. სულაც არ ენატრება“.
რა თქმა უნდა, ლილეს დედა ძალიან ენატრება, მაგრამ გულნატკენია, ბრაზობს და პატარა გულში დიდ ტკივილს გრძნობს. სწორედ ამიტომ, უფროსებმა უნდა დაუსვან საკუთარ თავს შეკითხვა, როგორ ვესაუბროთ ჩვენს შვილებს გარდაცვალებაზე? რა შედეგს მოიტანს მათი მწარე სიმართლისგან დაცვა? შეუძლია კი ტყუილს მათ თავიდან აარიდოს ტრავმა? რა როლი აქვს ოჯახის პატარა თუ დიდი წევრებისთვის ასეთ რთულ პერიოდში ფსიქოლოგის ჩართულობას? საიდან უნდა დავიწყოთ?
„როგორი მწარეც არ უნდა იყოს, სიმართლის თქმა სჯობს. მივხვდი, რომ ჩემი გოგონასთვის მხოლოდ მამა კი არა, მეგობარიც უნდა ვყოფილიყავი. ამ შეგრძნებას ჟოლოს გემო ჰქონდა. ფერი იყო, მზის ჩასვლისას ცას რომ აქვს ხოლმე, ისეთი“…
„აქამდე სად ვიყავი! (მამა ლილეს გულში იკრავს) როგორ არასდროს ვსაუბრობდით ამაზე. ჩემო გოგონა! მაპატიე, რომ არაფერს გეუბნებოდი – ყველაფერი მაპატიე!“ – ამბობს სანდრო, ლილეს მამა, რომელიც რწმუნდება, რომ საუბარი ყოველთვის საუკეთესო გამოსავალია, ის ამთლიანებს დარღვეულ კავშირებს და განსაცდელთან გამკლავების ძალას გვაძლევს, ხოლო თანადგომა, რომელსაც ოჯახის წევრები ყველაზე რთულ დროს ერთმანეთს გამოუცხადებენ, ყველაზე მეტად ეხმარება პატარა გოგონებსა თუ ბიჭებს, რომლებიც დიდ დანაკარგებს უნდა გაუმკლავდნენ.
ეს წიგნი გზამკვლევია, ყველაზე სათუთი და თბილი სახელმძღვანელოა, როგორ არ უნდა დაგვწყდეს გული უფროსებზე (რადგან მათაც უჭირთ მოულოდნელად თავს დამტყდარ ტრაგედიებთან გამკლავება) და ამავე დროს, როგორ უნდა ვიმოქმედოთ უფროსებმა ბავშვების ნათელი მომავლის უზრუნველსაყოფად. ჩვენ უნდა ვიქცეთ მათ საუკეთესო მეგობრებად (სწორედ ისე, როგორც ელლი იქცა ლილესთვის) და ყოველთვის ვეცადოთ, საჭირო სიტყვები ვიპოვოთ.
ასტრიდ ლინდგრენი ბავშვების საუკეთესო მომავლის სადარაჯოზე
1978 წელს ასტრიდ ლინდგრენს მშვიდობის პრემია გადაეცა. პრემიის გადაცემისას მან წარმოთქვა სიტყვა, რომლის წყალობითაც შვედეთში კანონმდებლობით აიკრძალა ბავშვების ფიზიკური დასჯა.
ასტრიდი საუბრობდა იმაზე, რომ შვილებს მაგალითი მშობლებმა უნდა მისცენ, რადგან თუ ისინი ძალადობის ნაცვლად საუბარს არჩევენ, ბავშვი მიხვდება, რომ ძალადობა არასდროსაა გამართლებული: „ახლა თქვენ მკითხავთ: რა გამოდის, თუკი ბავშვების დასჯას შევწყვეტთ, ჰომო საპიენსის ახალ სახეობას გამოვზრდით, ყველა ერთბაშად გაკეთილშობილდება და ომები შეწყდებაო? რა თქმა უნდა, არა. ამგვარი უტოპიისა მხოლოდ საბავშვო მწერლებს შეიძლება სჯეროდეთ. სინამდვილეში ჩვენი საბრალო სამყარო უამრავ რეფორმასა და ცვლილებას მოითხოვს. მაგრამ ჩვენი შვილები უყურებენ ტელევიზორს და ხედავენ, როგორ მძლავრობს აგრესია დედამიწაზე და შესაძლოა ფიქრობენ, რომ ეს ერთადერთი გზაა ყველა პრობლემის გადასაჭრელად. და ჩვენ საკუთარ სახლებში, ახლავე შეგვიძლია დავანახოთ მათ, რომ არსებობს სხვა გზა. ეს ისაა, რაც ჩვენ მშვიდობისთვის შეგვიძლია გავაკეთოთ“.
ასტრიდ ლინდგრენი თავის წიგნებშიც ბავშვების მხარესაა, მათ ამხნევებს, მათი საუკეთესო მომავლისთვის ზრუნავს. მისთვის განსაკუთრებით ფაქიზი თემებია ბავშვების მარტოობა, მათი ობლობა, ადრეულ ასაკში ცხოვრებისეულ სირთულეებთან გამკლავება, გარდაცვალების თემა.
ამ თემებს ამოვიკითხავთ „პეპი გრძელწინდაში“, რომლის პირველი გვერდებიდან ჩვენთვის ცნობილი ხდება, რომ პეპის დედა ცაში გაფრენილა, მამის დაბრუნებას კი ყოველ წამს ელის; სჯერა, რომ მამა, შორეული ნაოსნობის კაპიტანი, რომელიც ქარიშხლის დროს ზღვამ ჩაითრია, შავკანიანთა კუნძულზე გაირიყა, იქ გამეფდა და თავზე ოქროს გვირგვინიც ადგას. პეპი დარწმუნებულია, რომ დედამისი ცაში ცხოვრობს და ჭუჭრუტანიდან დასცქერის თავის გოგონას. ამიტომ ხშირად იხედება მაღლა, ხელს უქნევს დედას და ამშვიდებს: „ნუ გეშინია, დედა, მე არ დავიკარგები!“
პეპი მაგალითია ბავშვებისთვის, როგორ უნდა გაუმკლავდე სირთულეებს და ბოლომდე დარჩე ლაღ, მამაც გოგონად, მიუხედავად ობლობისა. ლიტერატურას კი აქვს ძალა, პერსონაჟი იქცეს მაგალითად და მოტივაციის უშრეტ წყაროდ, განსაკუთრებით, ბავშვებისა და მოზარდებისთვის.
პეპის მსგავსად, „ძმები ლომგულები“ გარდაცვალების თემას პირველივე გვერდებიდან ეხება. პატარა სკორპა ავადაა, სულ რაღაც 10 წლისაა და იცის, რომ მალე გაფრინდება დედამიწიდან. წარმოიდგინეთ, რა ცეცხლი შეიძლება ტრიალებდეს მის პატარა გულში… და ავტორი მისთვის ქმნის ჯადოსნურ სამყაროს, ნანგიალას, სადაც, როგორც სკორპას ძმა, ჯონათანი ამბობს, კოცონებისა და ზღაპრების დროა და როცა იქ წასვლა მოგიწევს, ძალიან მოგეწონებაო.
„თურმე ყველა ზღაპარი ნანგიალაში იბადება, იქ ხდება ყველა საოცარი ამბავი და თუკი ნანგიალაში მოხვდები, აუცილებლად ათასნაირი თავგადასავალი გადაგხდება თავს – დილიდან საღამომდე და მთელ ღამეს.
იქ სულ სხვანაირად იქნები, სკორპა, – გააგრძელა ჯონათანმა, – მაშინ მთელ დღეებს ლოგინში კი არ გაატარებ ხველებაში!“
იოჰანა შპირი – „ჰაიდი“
1879 წელს, 52 წლის ასაკში შვეიცარიელმა მწერალმა, იოჰანა შპირიმ პატარა ობოლი გოგონას, ჰაიდის თავგადასავალი დაწერა, რომელიც მსოფლიოს მრავალ ენაზეა თარგმნილი. ავტორს ეს წიგნი საშობაოდ, სულ რაღაც ორ კვირაში დაუწერია. მას შემდეგ მრავალი წელი გავიდა და „ჰაიდის“ მკითხველთა რიცხვი უფრო და უფრო იზრდება, წიგნის მიხედვით დღემდე იღებენ ანიმაციურ და მხატვრულ ფილმებს.
ჰაიდი 5 წლის ობოლი გოგონაა, რომელიც დეიდას შვეიცარიის მთებში, პაპასთან მიჰყავს საცხოვრებლად. იქ ჰაიდი თხებთან ერთად იზრდება და იმის მიუხედავად, რომ აღარც დედა ჰყავს და აღარც მამა, მისი სული სავსეა სამყაროს მშვენიერების აღქმის უნარით, ადამიანების მიმართ უსაზღვრო თანაგრძნობით, მოყვასის სიყვარულითა და მიტევების უნარით. გოგონასთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი შვეიცარიის ულამაზეს ადგილებში ფეხშიშველი ხეტიალი, თხებთან ერთად ცხოვრება, ძვირფასი მეგობრის ხელმოკლე ოჯახზე ზრუნვა და კლარას სიყვარულია, რომელიც ეტლში ზის.
ჰაიდი ახერხებს, რომ გულჩათხრობილ და ადამიანებისგან განდგომილ ბაბუაში ყველაზე ფაქიზი ემოციები გააღვიძოს, უპირობოდ შეიყვაროს ის და მის მიმართ ყოველთვის შემწყნარებელი იყოს.
ეს პატარა გოგონა საუკეთესო მაგალითია, რათა ბავშვები დარწმუნდნენ, სიკეთის გაკეთება მაშინაც კი შეგვიძლია, თუ ხელმოკლეობა ამის საშუალებას არ გვაძლევს. ჰაიდი გულით ატარებს თავისი მეგობრის, პეტერის უსინათლო ბებიაზე დარდს და მისი ბედნიერებისთვის ჯადოსნურ საქციელს სჩადის, რომელიც გულგრილს არავის დატოვებს.
ეს წიგნი გვარწმუნებს, რამდენად დიდი მნიშვნელობა აქვს ერთმანეთის სიყვარულს და ერთმანეთზე ზრუნვას.
თურმე, იმ სოფელში, სადაც ჰაიდი და ბაბუა ერთად ცხოვრობდნენ, დგას გოგონას სახელზე აშენებული პატარა სახლი. ეს ქოხი სწორედ ისეთია, როგორც ის ავტორს აქვს აღწერილი წიგნში.
გისურვებთ, რომ ერთ დღესაც ამ ქოხთან აღმოჩნდეთ, მანამდე კი, მთელი გულით გირჩევთ წაიკითხოთ წიგნი ობოლ გოგონაზე, რომელმაც სხვებზე ზრუნვით მოგვცა მაგალითი, როგორ უნდა გვიყვარდეს გარშემომყოფები და რომ ყველაზე დიდი სევდის დროსაც კი, ბავშვებს აქვთ უნარი, მათი სითბო და გულის სინათლე სხვებს უანგაროდ გაუნაწილონ.
