დღეს ძალიან ხშირად გვესმის ეს ტერმინი საგანმანათლებლო სივრცეებში, მასმედიასა თუ სხვადასხვა რეაბილიტაცია/აბილიტაციის განმახორციელებელ ორგანიზაციებში.
ინკლუზიური განათლება უზრუნველყოფს ყველა ადამიანის თანაბარ ჩართულობას საგანმანათლებლო პროცესში, მიუხედავად მათი განსხვავებულობისა ფიზიკური, შემეცნებითი, სოციალური, ემოციური, ლინგვისტური, ეთნიკური, რასობრივი, რელიგიური, გენდერული თუ სხვა ნიშნით. უმრავლესობისთვის, ინკლუზიური განათლება ასოცირდება მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების სრულფასოვან ჩართულობასთან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, რეალურად კი ინკლუზია უფრო ფართო ცნებაა, გულისხმობს არა მხოლოდ გარკვეული დიაგნოზის თუ განვითარების დარღვევის მქონე პირების ჩართვას ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში, არამედ ეს შეიძლება ეხებოდეს კულტურულ განსხვავებულობას და ეთნიკურ წარმოშობასაც. მაგალითად, ადრეული ინკლუზიური განათლების ხსენებაზე, უმრავლესობა ფიქრობს, რომ იგი გულისხმობს მხოლოდ განვითარების გარკვეული დარღვევების მქონე ბავშვების ჩართვას ადრეულ და სკოლამდელ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში, როგორიცაა ბაღი, ამავე დროს კი, ტერმინი „ინკლუზიური განათლება“ ასევე მოიცავს სხვადასხვა ეთნიკური თუ რელიგიური წარმოშობის, შეხედულებების და ფასეულობების მქონე თანატოლების გათვალისწინებას ყოველდღიურ აქტივობებში.
საქართველო ტრადიციებისა და გარკვეული კულტურული წეს-ჩვეულებების ქვეყანაა. ბაღებში ხშირად იგეგმება ხოლმე დღესასწაულებთან დაკავშირებული აქტივობები, მაგალითად, აღდგომის დღესასწაული და ბავშვების მიერ კვერცხების შეღებვა, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სხვა ეთნიკური წარმოშობის მქონე ბავშვებსაც და მათ ოჯახებსაც აქვთ მსგავსი დღესასწაულები და მათთვის ასევე მნიშვნელოვანია მათი ფასეულობებისა და ღირებულებების გაზიარება. ასეთი დეტალების გათვალისწინება ხშირად არ ხდება, არადა ეს ყველაფერი ხელს უწყობს ბავშვის მსოფლმხედველობის გაფართოებას და სხვისი განსხვავებულობის მიღებას ადრეული ასაკიდანვე.
ინკლუზიური განათლება ჩემთვის მხოლოდ საგანმანათლებლო რეფორმა არაა, უფრო დიდი და სიღრმისეული მნიშვნელობის მქონეა, ფაქტობრივად, იდეოლოგიამდე დადის და ადამიანთა ღირებულებებს უკავშირდება. მნიშვნელოვანია გააცნობიერო, რომ შენ გარშემო ყველა ინდივიდუალურია, ყველას აქვს მისთვის დამახასიათებელი სწავლების სტილი, თვისებები და საჭიროებები, მიიღო ისინი უპირობოდ და მხარდამჭერი გარემო ყველასთვის თანასწორად შექმნა.
მნიშვნელოვანია, ვიცოდეთ რა გზა გაიარა ინკლუზიურმა განათლებამ ჩამოყალიბებამდე – გავიგოთ მისი ისტორია. საგანმანათლებლო სივრცეში ინკლუზიური განათლება გულისხმობს როგორც ყველა ბავშვის ერთ კლასში, ერთ სივრცეში სწავლებას და მათთან ინტერაქციას, ასევე მათთვის გარემოს მორგებას, ადაპტირებას და მათთან ინდივიდუალურ მიდგომას. ინკლუზიურ გარემოში ბავშვი და მისი საჭიროებები არ ერგება გარემოს, არამედ გარემო ერგება ბავშვს და მასთან დაკავშირებულ გამოწვევებს. ინკლუზიურ განათლებამდე არსებობდა „სპეციალური განათლების“ კონცეფცია, რომელიც სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროებების და სირთულეების მქონე მოსწავლეების ერთად, მაგრამ სხვებისგან იზოლირებულად სწავლებას გულისხმობდა. ეს კი, ფაქტობრივად, დისკრიმინაციის სახე და მათი უფლებების დარღვევაა, რადგან გაეროს 1989 წლის „ბავშვთა უფლებათა კონვენციის“ საკმაოდ მნიშვნელოვანი ხაზგასმა, სწორედაც რომ, განათლების უფლებაა – მიიღო სრულფასოვანი განათლება, მიუხედავად შენი განსხვავებულობისა. 1989 წლის კონვენციას საქართველო 1994 წელს შეუერთდა. ასევე მნიშვნელოვანი დეკლარაცია, რომელიც ცნობილია, როგორც „სალამანკას“ დეკლარაცია, მიღებულ იქნა 1995 წელს. იგი მოუწოდებდა ქვეყნებს, შეემუშავებინათ ეფექტური და კონკრეტული საგანმანათლებლო პროცედურები ყველა ბავშვის საგანმანათლებლო პროცესებში ჩართულობისთვის. 2006 წელს კი, გაერომ მიიღო „შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უფლებათა კონვენცია“, რომლის მიხედვითაც, მხარეებმა უნდა უზრუნველყონ ინკლუზიური განათლების დანერგვა და გათვალისწინება საგანმანათლებლო სწავლების ყველა დონეზე. საქართველო ამ კონვენციას 2014 წელს შეუერთდა.
♦ რატომ არის მნიშვნელოვანი ინკლუზიური განათლების დანერგვა და გათვალისწინება ადრეულ ბავშვობაში? რატომ არ შეიძლება მოვიცადოთ სკოლის პერიოდამდე? ადრეული ბავშვობა გულისხმობს წინასასკოლო პერიოდს, 0-6 წლამდე. ამ პერიოდში ბავშვის ტვინი ყველაზე სწრაფად ვითარდება. დაბადებისას ჩვილის ტვინი მოზრდილი ადამიანის ტვინის 25%-ს შეადგენს, ხოლო 3 წლის ასაკისთვის – 90%-ს. სწორედ ამ პერიოდში იძენს ბავშვი პირველ გამოცდილებას სამყაროსთან და სხვებთან მიმართებაში და ვითარდება სხვადასხვა სფეროს მიმართულებით: ფიზიკურად, კოგნიტურად, ადაპტურად, რაც გულისხმობს თვითმოვლას და ჰიგიენის პროცედურების დამოუკიდებლად განხორციელებას, სწავლობს მეტყველებას და კომუნიკაციას, ვითარდება სოციალურ-ემოციურად და იაზრებს საკუთარ თუ სხვის ემოციებს.
♦ რა ფაქტორები ახდენს გავლენას ბავშვის ადრეულ განვითარებაზე? მნიშვნელოვანია როგორც ბიოლოგიური რესურსი, რომელიც ბავშვს გენეტიკურად აქვს, ასევე სოციალური გარემო – მხარდამჭერი გარემო, რომელსაც ბავშვის მიმართ, აღზრდითა და კომუნიკაციის საშუალებით, ახორციელებენ ოჯახის წევრები და უახლოესი წრე. არანაკალებ მნიშვნელოვანია თუ რა გარემოში იზრდება ბავშვი, როგორია მისი პირველი გამოცდილება, სოციალური ინტერაქციის კუთხით, სკოლამდელ დაწესებულებებში – ბაღში. კვლევები ადასტურებს, როცა ბავშვი აქტიურად და ეფექტურადაა ჩართული სკოლამდელ დაწესებულებაში, შემდგომში ბევრად უფრო წარმატებულად ახორციელებს ტრანზიციის პროცესს სასკოლო გარემოში.
ძალიან მნიშვნელოვანია საერთაშორისო თუ ადგილობრივი პოლიტიკა, რომელსაც ქვეყნები შეზღუდული შესაძლებლობების და განსაკუთრებული საგანმანათლებლო საჭიროებების მქონე პირების მიმართ ახორციელებენ. ური ბრონფენბრენერის „ბიოეკოლოგიური თეორიის“ მიხედვით, პიროვნების მიმართ, სხვადასხვა დონეზე, განსხვავებულ ზეგავლენას ახდენს მის გარშემო არსებული სოციალური რეალობა. მაგალითად, ეს თეორია რომ ბავშვის ჭრილში განვიხილოთ, პირველი დონე, რომელსაც დიდი გავლენა აქვს ბავშვის განვითარებასა თუ ცხოვრების ხარისხზე, არის მიკროსისტემა — ოჯახის, თანატოლების, მეზობლებისა და ნათესავების უახლოესი წრის სახით; შემდეგი დონეა მეზოსისტემა, რომელშიც შედიან, სხვადასხვა დონეზე, საეკლესიო ინსტიტუციები, საგანმანათლებლო დაწესებულებები. ამ დონეზე ხორციელდება მიკროსისტემის და მეზოსისტემის ურთიერთქმედება, რაც გამოიხატება ბავშვის ოჯახისა და საგანმანათლებლო ადმინისტრაციის ურთიერთობით/ჩართულობით. ეს, სამომავლოდ, დიდ გავლენას ახდენს ბავშვზე. „ბიოეკოლოგიური მოდელის“ შემდგომი დონეებია – ეგზოსისტემა, რომელიც უფრო ფართო სოციალურ გარემოს მოიცავს და მაკროსისტემა, რომელიც მეტად გლობალურია. ბიოეკოლოგიური თეორია, ბოლო დონედ, გვთავაზობს ქრონოსისტემას, რომელშიც იგულისხმება ყველაფრის „მბრძანებელი“ – დრო. იგი გვიჩვენებს, რომ პირები, გაერთიანებები, ინსტიტუტები და მათი ურთერთქმედება, თითოეულ დონეზე, გარკვეული დროის შემდეგ, იცვლება.
ბიოეკოლოგიურმა თეორიამ ნათლად დაგვანახა თუ რამხელა გავლენას ახდენს თითოეული სოციალური დონე პიროვნებაზე. შესაბამისად, მაკროსისტემის უკეთ განმარტებისთვის გავიხსენოთ, თუ რა მიდგომები/შეხედულებები არსებობდა შეზღუდული შესაძლებლობებისა და სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროებების მქონე პირების მიმართ, რომელთათვისაც უაღრესად მნიშვნელოვანია ინკლუზიური განათლების პრინციპების დანერგვა და განხორციელება.
„სამედიცინო მოდელი“, რომელიც პიროვნებას აღიქვამდა მხოლოდ დიაგნოზით. ამ მოდელის მიხედვით, შშმ პირების მიმართ საკმარისია მხოლოდ სამედიცინო და სარეაბილიტაციო დახმარება. იგი არ ითვალისწინებდა პიროვნებას და მის სოციალურ საჭიროებებს. შემდეგი მოდელი იყო „სოციალური მოდელი“, რომლის მიხედვითაც შშმ პირი ან სსსმ პირი აღიქმებოდა, როგორც არანაირი ტიპის შეზღუდვის მქონე პიროვნება, რომ სირთულე მხოლოდ საზოგადოების აღქმასა და სტიგმატიზაციაშია. იგი არ ითვალისწინებდა გარემოში არსებულ იმ სირთულეებსა და ბარიერებს, რაც არსებობს შშმ პირების წინაშე, იქნება ეს გადაადგილებასთან დაკავშირებული, თვითმომსახურებასთან თუ საგანმანათლებლო სივრცეში რესურსებზე წვდომასთან.
ბოლო თანამედროვე მიდგომა კი, „ბიოფსიქოსოციალური მოდელი“, რომელიც პიროვნებას განიხილავს როგორც ბიოლოგიურ, პიროვნულ და სოციალურ ჭრილში, ითვალისწინებს როგორც პიროვნების ინდივიდუალურ საჭიროებებსა და პიროვნულ ინტერესებს, ასევე მის სოციალურ ჩართულობას, სოციალურ მოთხოვნილებებს და მასზე გარემოს ადაპტირებას.
ინკლუზიური განათლება მთლიანად სოციალური კონსტრუქტივიზმის თეორიაზეა აგებული, რომლის მიხედვითაც, დიახ, ადამიანს აქვს განვითარების კანონზომიერებები, მაგრამ გარკვეული სახის უნარებს, როგორიცაა ლოგიკური აზროვნება, შემოქმედებითი აზროვნება, მეტყველება, კულტურის ათვისება და სოციალური წესები, ადამიანი სხვებთან ინტერაქციით შეისწავლის. სოციალური კონსტრუქტივიზმი, ასევე, კონცენტრირებულია ყველა ინდივიდის სწავლებაზე მათზე მორგებულად, მათზე მორგებული დახმარების ხარისხით და გზით.
ინკლუზიური განათლების მნიშვნელოვანი პრინციპია „სწავლების უნივერსალური დიზაინი“, რომელიც გულისხმობს სწავლების შინაარსის, გარემოს და რესურსების ყველასათვის ხელმისაწვდომობას. სწავლების შინაარსში იგულისხმება მასალის „მულტიმოდალური სახით“ მიწოდება მოსწავლისთვის – ვიზუალურად, ფილმის სახით, კეთების სახით, შეხებისა და შექმნის სახით. ასევე, გულისხმობს იმას, რომ მოსწავლეს შეუძლია, მისთვის მისაღები ფორმით, დაუბრუნოს მასწავლებელს უკუკავშირი – წერილობით, ზეპირად, ინსცენირებით, ჟესტებით და ა.შ. სწავლის ადაპტირებულ გარემოში იგულისხმება როგორც გადაადგილებასთან დაკავშირებული ბარიერების მოგვარება, ასევე სველი წერტილების, „ბუფეტების“ ადაპტირება შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეთათვის, მათზე მორგებული ადაპტირებული ჭურჭლით თვითმოვლის უნარების განვითარებასა და დამოუკიდებლობის ხარისხის გაზრდა.
მასწავლებელმა, ინლუზიური განათლების პრინციპების განხორციელების დროს, უნდა შეასრულოს „ხარაჩოს“ ფუნქცია, რაც გულისხმობს მოსწავლისთვის ერთგვარი სწავლების ჩარჩოს შექმნას, რომელიც ეყრდნობა ბავშვის ძლიერ მხარეებს და მათზე ახალი ცოდნის დაშენებას განაპირობებს. ხარაჩოს ფუნქცია, ასევე, გულისხმობს მოსწავლის დახმარებას მასზე მორგებულად – ხელით, ინსტრუქციის მიცემით, ბარათების ან მიმანიშნებლების დახმარებით. მასწავლებელი იქამდე ეხმარება მოსწავლეს, სანამ იგი აქტივობის დამოუკიდებლად განხორციელებას არ შეძლებს, შემდეგ კი, ნელ-ნელა, ამცირებს დახმარებას. ეს ძალიან მოგვაგონებს ლევ ვიგოტსკის „განვითარების აქტუალურ და უახლოეს ზონას“. განვითარების აქტუალური ზონა ეს ის უნარებია, რაც უკვე განვითარებული აქვს მოსწავლეს, ხოლო განვითარების უახლოესი ზონა, სადაც იგი სხვის დახმარებას საჭიროებს. მასწავლებლის მიზანი კი, ბავშვის განვითარების უახლოესი ზონის აქტუალური განვითარების ზონად გარდაქმნაა, ეტაპობრივი დახმარებით და შემდგომ – დახმარების შემცირებით.
სოფო მელაძე
ბავშვთა ადრეული განვითარების სპეციალისტი და განათლების ფსიქოლოგი
