მოსწავლეებისთვის სამყაროს შეცნობის ძირითადი საშუალება სწავლაა, სწორედ ამიტომ, მნიშვნელოვანია მოსწავლეთა წიგნიერების ხელშეწყობა დაწყებით საფეხურზე. ვინაიდან სწავლა-განათლების მიღებისა და განვითარების მთავარი უნარი კითხვის უნარია, საჭიროა დროულად აღმოვაჩინოთ ის პრობლემები, რომლებიც აფერხებს წაკითხული ტექსტის გაგება-გააზრებას. ჩვენ, როგორც სახელმწიფო ენის მასწავლებლები, ეთნიკურ უმცირესობებთან მუშაობისას, დიდ ყურადღებას ვაქცევთ ქართულის, როგორც მეორე ენის სწავლებისას ისეთი მეთოდებისა და აქტივობების გამოყენებას, რომელიც ხელს შეუწყობს მოსწავლეებში კითხვის უნარის განვითარებას და წაკითხულის გაგება-გააზრებას. ჩვენი პრაქტიკიდან გამოვყავით რამდენიმე პრობლემა, რომელზე ფოკუსირებული მუშაობა, ვფიქრობთ, ხელს უწყობს მოსწავლეებს, გაიუმჯობესონ როგორც კითხვის უნარ-ჩვევა, ასევე წაკითხული ტექსტის გაგება-გააზრება. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ წიგნიერი უნარ-ჩვევების მქონე მოსწავლეები სწრაფად და ხარისხიანად სწავლობენ სხვა საგნებსაც და გამოირჩევიან პოზიტიური სოციალური ურთიერთობისა და თანამშრომლობის უნარებით. მოსწავლეებს, რომელთაც მეოთხე კლასამდე სათანადოდ არ განუვითარდათ კითხვისა და წერის უნარ-ჩვევები, უჭირთ ამ უნარების გამომუშავება მომდევნო კლასებში.
ამიტომ, ამ უნარის განვითარება იმდენად მნიშვნელოვანია, ენების მასწავლებელი ყოველთვის ფიქრობს და სვამს კითხვას, როგორ გავხადო ჩემი მოსწავლე გაწაფული მკითხველი?
გაწაფული კითხვა წარმოადგენს ხიდს სიტყვების ამოცნობასა და წაკითხული წინადადებების გაგებას შორის. გაწაფული კითხვის საბაზისო ინდიკატორებია ტექსტში სიტყვების ავტომატურად ამოცნობა და გადაბმა, ასევე, უცნობი სიტყვების სწრაფი დეკოდირება. გვესმის, რომ გაწაფული კითხვა გააზრების გარანტი არ არის, მაგრამ გაწაფული კითხვის გარეშე გაგება რთულდება. თუ მოსწავლეს სიტყვების ამოკითხვა უჭირს და ამისთვის დიდ დროსა და ძალისხმევას ხარჯავს, კითხვის პროცესი მისთვის დამღლელ პროცესად გადაიქცევა, ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია გამართული კითხვის უნარის დროულად და სათანადოდ განვითარება, რაც მრავალფეროვანი მეთოდებისა და რესურსების გამოყენებით მიიღწევა.
ქართულის, როგორც მეორე ენის სწავლების დროს, წაკითხულის გაგება-გააზრების პრობლემის გამომწვევი მიზეზი მრავალია, ამიტომ მნიშვნელოვანია მოსწავლეებს შინაარსობრივად და ჟანრობრივად მრავალფეროვანი, ასაკისთვის შესაფერისი საკითხავი მასალა შევთავაზოთ. ხშირად გამოვიყენოთ საჩვენებელი, ერთობლივი, მართული და დამოუკიდებელი კითხვა სხვადასხვა შესაძლებლობის მოსწავლეებისთვის. ამიტომ ისეთი მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც კითხვაში სერიოზული პრობლემები ჰქონდათ, პერიოდულად ვიყენებდით მოდელირების მეთოდს: ექოსებური კითხვა, წყვილებში კითხვა, გოგოები-ბიჭები, კითხვის მატარებელი და ა.შ.
⇒ გაწაფული კითხვის უნარის დასაუფლებლად არსებობს შემდეგი ინტერვენცია: განმეორებითი ხმამაღალი კითხვა (ერთი და იმავე ტექსტის რამდენჯერმე წაკითხვა და მოსმენა) და მრავალფეროვანი ტექსტების ერთჯერადად წაკითხვა (სხვადასხვა სახის ტექსტების რეგულარულად კითხვა). ამ მეთოდის გამოყენებამ ძალიან გაახალისა და მოტივირებული გახადა მოსწავლეები. ეს მეთოდი გამოიყენება სკრინინგისა და დიაგნოსტირების დროს, მაგრამ ჩვენს კლასში ამ აქტივობის მოდელირებას ვახდენდით, დავაწესეთ „კითხვის დღე“ და ხშირად ვაკითხებდით კლასში, ვინიშნავდით წამმზომს, ვიწერდით შედეგს, შემდეგ სიტყვებს სახლში წასაკითხად ვატანდით და ვთხოვდი, რამდენჯერმე წაეკითხათ, რომ სკოლაში უკეთესი შედეგი დაეფიქსირებინათ. მოსწავლეები ძალიან ხალისობდნენ და შედეგის გაუმჯობესებას ცდილობდნენ. ხშირად მთხოვდნენ, ამ მეთოდით გვემუშავა.
⇒ განმეორებითი კითხვის მეთოდის აქტიურად გამოყენებამ ხელი შეუწყო მოსწავლეებს, კითხვის ტემპი გაეზარდათ, უშეცდომოდ ამოეკითხათ სიტყვები, სათანადო ინტონაციით წაეკითხათ ტექსტი, მონიტორინგი გაეწიათ თავიანთი შედეგის პროგრესისათვის.
კითხვის უნარის განვითარებისათვის ბევრნაირი რესურსი შევქმენით, მაგრამ გვინდა გამოვყოთ ერთ-ერთი – ელექტრონული რესურსი, რომელიც ხელს უწყობს როგორც ტექსტის გააზრებას, ასევე გაწაფულ კითხვას. ჩვენ ავიღეთ ჯიპრაიდის საკითხავი ტექსტი, რომელიც შექმნილია ჩემ მიერ (იამზე მსხვილიძის), ჩვენი სკოლის მასწავლებლებთან ერთად. ეს წიგნია „ნატო და კატა“.
რაც შეეხება ტექსტზე მუშაობას, აქ ყველაზე გავრცელებული დავალებაა პასუხის გაცემა, ე.წ. „შინაარსზე ორიენტირებულ“ შეკითხვებზე, რომელიც წარმოდგენილია მოცემულ რესურსში (რესურსი „ნატო და კატა“), მაგალითად — რა ჰქვია გოგოს? რა დაარქვა კნუტს? და ა.შ. ასეთი ტიპის შეკითხვებზე არ უჭირდათ პასუხის გაცემა, რადგან ეს არის ფაქტობრივი შეკითხვები, რომელიც მოითხოვს პირდაპირ პასუხს ტექსტიდან, მაგრამ ეს ვერ განუვითარებს კითხვის უნარ-ჩვევას. მოსწავლეებისთვის გამოვიყენე აქტივობა, რომელიც დაეხმარათ კითხვის უნარის განვითარებაში – ფარდა, გისოსებიანი ტექსტი, წრეზე კითხვა, უკუღმა კითხვა, მოძრავი ტექსტი, გაერთიანებული ტექსტი.
მოსწავლეებს ძალიან ახალისებდათ ეს აქტივობა, ფერების მიხედვით ირჩევდნენ წიგნებს, მათზე დატანილი ინფორმაცია და წაკითხვის სტილი წიგნის გახსნის შემდეგ ხდებოდა მათთვის ცნობილი. „დაბრკოლებები“ მათთვის სახალისო აღმოჩნდა და ცდილობდნენ, კიდევ მიეღოთ მონაწილეობა და ყველა ფერის წიგნი გაეხსნათ. ამ მეთოდის გამოყენებამ ასევე შეუწყო ხელი მოსწავლეებს, კითხვა სასიამოვნო და სახალისო გამხდარიყო, ტემპი გაეზარდათ, უშეცდომოდ ამოეკითხათ სიტყვები, სათანადო ინტონაციით წაეკითხათ ტექსტი, მონიტორინგი გაეწიათ თავიანთი შედეგის პროგრესისათვის.
⇒ ასევე ძალიან აქტიურად ვიყენებთ „ემოციებით კითხვას“.
მოსწავლეები, სხვადასხვა ემოციით და ხმის ტონალობის ცვლით, კითხულობენ ტექსტებს. ეს აქტივობა კლასში ხალისიან განწყობას ქმნის, მოსწავლეები აქტიურდებიან, არის მაღალი ჩართულობა და ტექსტის მრავალჯერადად წაკითხვა და მოსმენა ხელს უწყობს მოსწავლეებს, გახდნენ გაწაფული მკითხველები.
⇒ გაწაფული კითხვისათვის აქტიურად ვიყენებდი „კითხვის მატარებელს“, მოსწავლეებს ძალიან ახალისებდათ ეს აქტივობა, კითხვის პროცესი ტექსტის დასრულებამდე გრძელდებოდა, ხან გამეორებითაც კითხულობდნენ ტექსტს. ამ მეთოდის გამოყენებამ ხელი შეუწყო, ასევე, კითხვის ტემპის გაზრდას.
ვიყენებდი როლურ კითხვას, მოსწავლეებს წყვილებში ან ჯგუფში ვაძლევდი ტექსტს, რომ ევარჯიშათ დიალოგური ტიპის ეპიზოდის როლურად წაკითხვაში. წარმოვადგინეთ მინი-სპექტაკლი „ხელთათმანი“, „ბელა და ბლის ხე“, „სოფელში“ — მასალა ავიღეთ ჯიპრაიდის საკითხავი წიგნებიდან, ასევე „საახალწლო ზღაპარი“.
⇒ მიზანი: ლექსიკური მარაგის გამდიდრება; სიტყვის ამოცნობა კონტექსტის მიხედვით.
წინასწარ შევარჩიე მცირე ზომის ადაპტირებული მხატვრული ტექსტი („მართა და სამი დათვი“, „თალგამი“, „ჭკვიანი ბოცო“), საიდანაც ამოვიღე რამდენიმე სიტყვა. ეს სიტყვები ადვილად ამოსაცნობი იყო მათთვის როგორც კონტექსტიდან გამომდინარე, ისე ილუსტრაციებიდან. მოსწავლეებს ყურადღებით უნდა წაეკითხათ ტექსტი და მოეძებნათ „დაკარგული სიტყვები“.
როდესაც ვაძლევ ახალ ტექსტს, ვცდილობ, სხვადასხვა სტრატეგიებით გავუიოლო კითხვის პროცესი. პირველ ეტაპზე, უპირატესობას ვანიჭებ აღქმითი ხასიათის სავარჯიშოებს (ამოიცანი, დააჯგუფე, იპოვე, დააკავშირე, შეადარე, გადაახარისხე და სხვა), მაგრამ მიზნისკენ სვლის პროცესში თანდათანობით იმატებს და პრიორიტეტულ ადგილს იჭერს შექმნა-წარმოებაზე მიმართული სავარჯიშოები (ნიმუშის მიხედვით შეცვალე, გადააკეთე, შეადგინე, დაასრულე და სხვა).
ტექსტამდელ ფაზაში მოსწავლეებს ისეთ დავალებებს ვაწოდებ, რომ გავუიოლო ტექსტის წაკითხვა. ვაჩვენებ თვალსაჩინოებას, გამომაქვს ახალი ლექსიკური ერთეულები, ერთობლივად ვცდილობთ განვმარტოთ კონტექსტზე დაყრდნობით. ტექსტის კითხვის დროს, ვკითხულობთ ცალკეულ ნაწილებს და ვასათაურებთ, ვაკავშირებთ ილუსტრაციასთან, ვპასუხობთ ფაქტობრივ შეკითხვებს. ტექსტზე მუშაობის შემდგომ ფაზაში ვსაუბრობთ პერსონაჟზე – ვახასიათებთ, გამოვყოფთ მსგავსება-განსხვავებას, ვადარებთ თანატოლებს და ა.შ. მოსწავლე სვამს სხვადასხვა დონის შეკითხვებს ტექსტის მნიშვნელოვანი ელემენტების შესახებ: „ვინ? რა? სად? რატომ? როგორ?..“
გადავწყვიტე, კითხვის უნარების განვითარებისა და მოქნილი კითხვისთვის შემექმნა დიდი წიგნები – „მართა და სამი დათვი“, „ბელა და ბლის ხე“, „მოუსვენარი ფისო“, „ანბანეთის ამბები“, „ნატო და კატა“ და ა.შ. გამომეყენებინა სასწავლო მიზნებისთვის. ასევე, კოლეგებთან ერთად, შევქმენით ფონეტიკურსიუჟეტიანი ტექსტები, რომელსაც მიზანმიმართულად ვიყენებდი. ბავშვებს ძალიან ახალისებდა მრავალფეროვანი სასწავლო რესურსები, რომელიც მათთვის იქმნებოდა.
ამ მეთოდების აქტიურად გამოყენებამ მიმიყვანა ეფექტურ შედეგამდე:
♦ მოსწავლეებმა შეძლეს მთლიანი სიტყვის ამოკითხვა;
♦ გაიუმჯობესეს კითხვის ტექნიკა, წაკითხულიდან აზრის გამოტანა; ტექსტის მთლიანობაში აღქმა და თავისი დამოკიდებულების გამოხატვა წაკითხულის მიმართ.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ დაწყებით კლასებში გაწაფული კითხვის სწავლებას უდიდესი როლი ენიჭება. მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებს გავუმდიდროთ ლექსიკა, შევთავაზოთ სხვადასხვა აქტივობები, რადგან გაგება-გააზრებასთან დაკავშირებული პრობლემების უმთავრესი მიზეზი სწორედ ლექსიკური მარაგის სიმწირეა, ამისთვის გამოვიყენოთ როგორც ვერბალური, ისე არავერბალური მეთოდები, გამოვიყენოთ რეალური საგნები, ნახატები, ილუსტრაციები, პოსტერები, როლებში თამაში.
კითხვის სწავლების პროცესში წარმოქმნილი პრობლემების მიზეზები ინდივიდუალური და მრავალგვარი შეიძლება იყოს. თუმცა, სკრინინგისა და დიაგნოსტირების შედეგად, შესაძლებელია მოსწავლის ინდივიდუალური საჭიროებების დადგენა და შესაბამისი ინტერვენციების განხორციელება.
შემოთავაზებული მასალა ბათუმში გამართულ კონფერენციაზე – „სკოლა ევრო2 000“-ში ერთობლივად წარადგინეს: იამზე მსხვილიძემ, ახალქალაქის მუნიციპალიტეტის სოფ. დილისკის №1 საჯარო სკოლის კონსულტანტ-მასწავლებელმა და ლელა ბუთურიშვილმა, მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოფ. თაზაკენდის №2 საჯარო სკოლის კონსულტანტ-მასწავლებელმა.
