სულ რამდენიმე დღის წინ ეროვნულ გამოცდაზე ჩასაბარებელი პროგრამების ნუსხა გამოქვეყნდა. ეს უფრო „გაწმენდა-სანიტარიის“ აქტს ჰგავდა, რადგან ქართულ ენასა და ლიტერატურაში, ისტორიაში ეროვნულ გამოცდაზე ჩასაბარებელმა ტექსტებმა (მასალამ) სეკვესტრი განიცადა; აიხსნა კი იმით, რომ ესა თუ ის ლიტერატურული ტექსტი (ისტორიიდან: რუსეთის მიერ ქართული სამეფო-სამთავროების დაპყრობა; აჯანყებები ცარიზმის წინააღმდეგ XIX საუკუნის პირველ ნახევარში; საქართველო მეფისნაცვლის პერიოდში; ალექსანდრე II-ის ომები; რუსეთ-ოსმალეთის ომები და საქართველო.) ახალგაზრდა თაობის საკეთილდღეოდ ამოიღეს. ამაზე ცოტა ქვემოთ ვისაუბრებ, ახლა კი პროგრამიდან ამოღებულ ტექსტებზე – ილია ჭავჭავაძის „განდეგილზე“, „აჩრდილზე“ (ისიც მცირე მონაკვეთზე), ლექს „ჩემო კალამოზე“, „პასუხის პასუხსა“ და „ბედნიერ ერზე“ მინდა ორიოდე სიტყვა ვთქვა. ამის მერე განვსაჯოთ, უნდა ამოვიღოთ ეს ტექსტები საგამოცდო პროგრამიდან, თუ მოსწავლეებს მეტი გავაგებინოთ ჩვენი ქვეყნის წარსულზე, რათა მომავალში ნაკლები შეცდომები დაუშვან? ვფიქრობ, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლის მიზანია ის, რომ მოსწავლეებს საკუთარი თავის პოვნასა და მიზნის გააზრებაში დავეხმაროთ. მასწავლებელმა როგორი გულწრფელობითა და დამაჯერებლობითაც არ უნდა ისაუბროს ამა თუ იმ საკითხზე, იმაზე მეტს მაინც ვერ შთააგონებს მოზარდს, ვიდრე ამას ძალდაუტანებლად, ბუნებრივად მოახერხებს მისი უდიდებულესობა – მხატვრული ლიტერატურა.
ილიას პოემა „განდეგილს“ თავიდანვე დაუპირისპირდნენ მისი თანამედროვენი, ვისაც არ დაეზარა, ათას აზრსა და „ექსპერტულ“ დასკვნას აყალიბებდა, თუმცა კიტა აბაშიძის შეფასებამ მცირედით მაინც შეამცირა ილიას მაგინებელთა რიცხვი. კიტა აბაშიძე წერდა: „განდეგილი“, უკანასკნელი პოემა ილია ჭავჭავაძისა, დამამთავრებელი და დამაგვირგვინებელია რეალური მიმართულების განვითარების როგორც დედა აზრი პოემისა (ყოველი კაცი, რომელიც ცხოვრებას გაურბის და ზურგს აქცევს მას, განდეგილივით დაისჯება და მის დამსჯელად ამ შემთხვევაში თვით ცხოვრება გამოვა), ისე მთელი მორალური ფილოსოფია ავტორისა, რომელიც ამ პოემაში იხატებს და ბოლოს თვით ფორმაც პოემისა, არის სრული დამაკმაყოფილებელი რეალიზმის მოძღვრებისა“ (ბაქრაძე 2004: 134). აქ უნდა გავითვალისწინოთ კიტა აბაშიძის ბოლო ფრაზა – რომ ეს პოემა, მასში დასმული საკითხი სრულად აკმაყოფილებს რეალიზმის მოძღვრებას. ერთი რამ მინდა აღვნიშნო, კერძოდ, ამა თუ იმ ნაწარმოების სწავლებისას, ვფიქრობ, აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ისტორიული, ესთეტიკური, მსოფლმხედველობითი კონტექსტები. გარდა ამისა, ლიტერატურის სწავლების ერთ-ერთი მიზანი არის კაცობრიობის თავგადასავლის ცოდნა. რომელ ეპოქაში რა იყო პრიორეტეტული და ამა თუ იმ ეგზისტენციალურ საკითხს როგორ აღიქვამდა იმ კონკრეტული ეპოქის ადამიანი. „განდეგილზე“ საუბრისას, მინიმუმ, რომანტიზმის ეპოქა უნდა გავითვალისწინოთ თავისი ფილოსოფიური ხედვებით. ამ დროის ადამიანი შეპყრობილია ეჭვებით, მას თითქოს საყრდენი აქვს გამოცლილი და უიმედო, „მსოფლიო სევდით“ შეპყრობილი საკუთარ ადგილს, დანიშნულებას ვეღარ ხედავს. განმანათლებლობის ეპოქამ მანამდელი წარმოდგენები – ადამიანის ღმერთთან მიმართების საკითხი – კარდინალურად შეცვალა. იმედგაცრუება, უნიადაგობა, სიკვდილ-სიცოცხლის არსის ვერგაგების ტრაგედია ადამიანს აზრობრივ ლაბირინთში ახვევს. მე-19 საუკუნე, რეალიზმის ეპოქა, მთელ მსოფლიოში წინა პლანზე წამოსწევს ადამიანის მთავარ კითხვებს. მწერალი თავის თავს ადამიანის სულის არქეოლოგად (ონორე დე ბალზაკის განმარტებით), მესარკედ მიიჩნევს და გადაწყვეტს, თავისი ფიქრის მიზნად დაისახოს ცხოვრებისეული პრობლემების ჩხრეკის, გააზრებისა და მათი გადაწყვეტის გზები. ადამიანის ამქვეყნიური ცხოვრების მთავარი მიზნის გააზრება, ბუნებრივია, ამ ეპოქისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან თემადაც იქცა. სწორედ ამიტომაა, რომ რეალიზმის ეპოქაში ადამიანის ღმერთთან მიმართების, განდგომისა თუ საკუთარი დანიშნულების ძიების საკითხი ბევრი მწერლის მსჯელობის საგნად იქცა. ეს აღარ იყო შუასაუკუნეების ეპოქა, როცა ადამიანს მკაფიოდ ჰქონდა ჩამოყალიბებული თავისი ცხოვრების ანი და ჰოე. მანამდელი ეპოქის ადამიანისთვის უზენაესთან მიახლება ამქვეყნიური ცხოვრების მიზნად იყო გააზრებული (მაგ., გრიგოლ ხანძთელი და მისი თანამედროვენი). ილიას ეს საკითხი მარტო რელიგიურ ჭრილში კი არ აინტერესებს, არამედ მას აზოგადებს და ადამიანის მიერ არჩეული გზის ერთგულების თემად ჩამოაყალიბებს. მე-19 საუკუნიდან მხოლოდ ილია არ დაინტერესებულა ამ თემით. ამჯერად მინდა გავიხსენო ჰერმან ჰესეს „ნარცისი და გოლდმუნდი“ და ლევ ტოლსტოის „მამა სერგი“. ორივე მათგანში (ევროპული და რუსული ლიტერატურის დიდი მწერლების ნაწარმოებებში) საუბარია ადამიანის გზაზე – ხსნის გზაზე.
ჰერმან ჰესეს „ნარცისი და გოლდმუნდი“ დიდი სულიერი წინააღმდეგობების ამსახველი რომანია. ის 1930 წელს გამოიცა და მაშინვე დიდი რეზონანსი ჰქონდა. მარიაბრონის მონასტერში დატრიალებული ამბავი ნათელი მაგალითია იმისა, რომ ძალით ვერ ცერთ გზას ვერ აირჩევს ადამიანი. მოხუცი მამის გადაწყვეტილება, რომ მის შვილს, პატარა გოლდმუნდს, მონასტრული ცხოვრებით ეცხოვრა, ახდენა არ ეწერა, მონასტრის ჭიშკარს მოახლოებული ბიჭი სამყაროს მშვენიერების მიმართ განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენს და მის კითხვასაც: „რა ლამაზი და უცნაური ხეა. ასეთი არასოდეს მინახავს. ნეტავ რა ხეა?“ (ჰესე 2023:12), სიმბოლური დატვირთვა აქვს. ამ ხის სახელის ცოდნის სურვილი გოლდმუნდის ცხოვრების შეცნობის სურვილთან იგივდება. ეს არის ესთეტი ბიჭი, რომელიც სამყაროს შეცნობას ყველა პარამეტრით, ემოციით, ფერით, შეგრძნებით ცდილობს. ის ხელოვანია, მისი დანიშნულება არის არა მონასტრული ცხოვრება, არამედ საკუთარი გზის ძიება, საკუთარი დანიშნულების გააზრება. ხეტიალში ათასგვარ თავგადასავალს გამოივლის და ნარცისთან დაბრუნებული საუბრობს იმაზე, რომ ვერსად იპოვა ჭეშმარიტი ბედნიერება, თუმცა ის ნამდვილად გააცნობიერა, რომ მონასტერი არ იყო ის ადგილი, სადაც მას თავისი ცხოვრება ეკლესიის მსახურის სტატუსით უნდა გაეტარებინა. სიკვდილის სარეცელზე მყოფი გოლდმუნდი აცნობიერებს, რომ მთელი ცხოვრება დაკარგული დედის ძიებაში გაატარა, ანუ ის პირველსაწყისის, სიცოცხლესთან შემაკავშირებელი მთავარი ფესვის ძიებაში იყო: „ჩემი რწმენა და ოცნება მაინც დედაჩემისკენ მიმავალი გზა იყო. ვფიქრობ, სიკვდილი დიდი ბედნიერება იქნება… მე იმ ფიქრზე უარს ვერ ვიტყვი, რომ ცელიანი სიკვდილის ნაცვლად დედა უნდა დამხვდეს, რომელიც ამიყვანს და არყოფნასა და უცოდველობაში დამაბრუნებს“ (ჰესე 2023: 332). რომანის ფინალი ასოცირდება დაკარგული შვილის მამის წიაღში დაბრუნების თემასთან, ოღონდ აქ ამ წიაღის პატრონი დედაა და არა მამა. აქ გოლდმუნდის მამა შეიძლება მივიჩნიოთ ძალად შემოხვეულ აზრებად და ერთგვარ პატერნებად, რომ დედა – მიწიერი ბედნიერება – წარმოსახვითია, თუმცა დედა, სინამდვილეში, გოლდმუნდს სულ თან დაჰყვება აჩრდილივით. სამყარო ჩვენი სახლია, ჩვენი თავგადასავალი და ისტორია და ყველამ ჩვენი გზა უნდა გავიაროთ. გოლდმუნდმა, ისევე როგორც ლევ ტოლსტოის მამა სერგიმ, ისე იცხოვრა, როგორც შეძლო. ისინი ადამიანები არიან თავიანთი სისუსტეებითა და სულის დამაზიანებელი ფიქრებით, ხოლო ანგელოზებრივი ცხოვრების გზაზე სიარული ერთეულთა ხვედრია.
ლევ ტოლსტოიმ „მამა სერგი“ დაწერა 1890 წელს, ილიას „განდეგილი“ კი 1883-ში გამოიცა. არ გეგონოთ, საუბარი იქითკენ მიმყავდეს, რომ ტოლსტოისათვის ილიას „განდეგული“ შთაგონების წყარო მგონია, თუმცა ამ ორ ტექსტში ასახული მოვლენები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს, თითქოს ტოლსტოის მოთხრობის გმირი, სტეფან კასატსკი, აგრძელებს იმ გზას, რომლითაც შეიძლება ევლო ილიას ბეჩავ განდეგილს. სტეფან კასატსკი, შემდგომში მამა სერგი, მონასტერში წავიდა არა იმიტომ, რომ ღმერთის მსახურება, დიდი საეკლესიო მამების მსგავსად, მისი ცხოვრების დანიშნულება იყო, არამედ ამბიციამ გადაადგმევინა ეს ნაბიჯი. სილამაზით განთქმული ფრეილინას (მისი საცოლის) ქორწინებამდე არსებული სასიყვარულო ურთიერთობა პირად შეურაცხყოფად მიიღო; ვერ მოერია იმ ფაქტს, რომ მისი მომავალი მეუღლე ადრე სხვა კაცის საყვარელი იყო. ამბიციურმა კასატსკიმ ვერ გამოიყენა შანსი, რომ იესოსავით მრუში დედაკაცისათვის მიეტევებინა ცოდვები და გამოსწორების შანსი მიეცა. სტეფან კასატსკი მონასტერში წავიდა, რათა იქიდან ადამიანებს დიდების შარავანდედით მოსილი ეხილათ. მან საკმაო ხანს დაჰყო მონასტერში, დიდ სულიერ სიმაღლეებსაც მიაღწია, უამრავ გამოცდას გაუძლო, ერთხელ, სიძვის ცოდვის თავიდან ასაცილებლად, თითიც კი მოიჭრა ნაჯახით, თუმცა სულიერ სრულყოფას მაინც ვერ მიაღწია. სიცოცხლის ბოლოს, როცა ეგონა, რომ მიწიერი ცოდვები დაძლია, სწორედ ამ დროს დარია ხელი ეშმაკმა და სიძვისცოდვაჩადენილმა, მორალურად გატეხილმა და ძალაგამოცლილმა მამა სერგიმ მონასტერი დატოვა. ალბათ კანონზომიერიცაა – ის იმ ცოდვამ დაამარცხა, რომელიც სხვას (თავის საცოლეს) არ მიუტევა. მიხვდა, რომ მისი იქ გაჩერება აღარ შეიძლებოდა. ეს ადგილი მისი სულის სავანე ვეღარ იქნებოდა. სიცოცხლის ბოლოს ის თავის ბავშვობისდროინდელ ნაცნობს, პაშენკას, მოინახულებს და უბრალო გლეხის გოგოს ცხოვრების წესის შემხედვარე გააცნობიერებს, რომ ადამიანმა არჩეული გზა ფარისევლურად და საკუთარი თავის წარმოსაჩენად, მოსატყუებლად არ უნდა განვლოს. მამა სერგი აცნობიერებს, რომ ის ცხოვრობდა არა ღმერთისთვის, რომ ადამიანების მსახური გამხდარიყო, არამედ ხალხისთვის, რომ ღვთის სახელს ამოფარებოდა.
რამ დაანგრია ილიას განდეგილი, მისი სიმწრით ნაშენი ცხოვრება ერთი ხელის მოსმით რატომ განადგურდა? მართლა იმ გოგონას ბრალი იყო, წვიმისაგან ბეთლემის მონასტერს თავშეფარებულმა, ცხოვრებისეული კითხვების დასმით, განდეგილი სულიერი უფსკრულის პირას რომ დააყენა? განდეგილს ხომ რეალურად სიძვის ცოდვა არ ჩაუდენია, თუმცა წმინდა წერილი გვასწავლის, რომ ცოდვაა გაფიქრებაც კი, არადა, რამდენჯერ მიფიქრია, როგორ უნდა შეეჩერებინა ილიას მწირ განდეგილს ფიქრი გონებაში, ეს ხომ ადამიანის შესაძლებლობებს აღემატება? არ იყო ის იმ სულიერ სიმაღლემდე ასული, რომ ეს შესძლებოდა? – ეს ის კითხვებია, რომლებიც მოსწავლეებს აინტერესებთ და ამ საკითხზე დაფიქრება, არ მგონია, რომ მათი სულიერი და მორალური განვითარებისათვის საფრთხის შემცველი იყოს, მითუმეტეს, თუკი ამ თემას იმ ჭრილში წარმოვაჩენთ, რომ ადამიანმა თავისი სავალი გზა, რომელიც დაბრკოლებებითა და სირთულეებით იქნება სავსე, გმირულად, მედგრად უნდა განვლოს და პირველივე სირთულეზე განდეგილივით არ უნდა ჩავარდეს სასოწარკვეთასა და ამპარტავნებაში. მოკლედ, უამრავი კითხვა იყრის თავს, რომელთა პასუხის გაცემასაც სხვა წერილში ვაპირებ, ახლა კი მინდა ისევ იმ საკითხს დავუბრუნდე, რა მიზეზითაც გადავწყვიტე ამ წერილის დაწერა.
როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ილიას ლექსებიც ამოიღეს პროგრამიდან. „ბედნიერი ერი“ არის ჩვენი სარკე (ყოველგვარი პათეტიკის გარეშე ვამბობ!), რომელიც ახლა განსაკუთრებულად გვჭირდება ქართველ ერს – დაქსაქსულს, მტრის არმცნობს, გაბღენძილსა და ერთმანეთის მაგინებელს. ილიამ ეროვნული პორტრეტი შექმნა. კი არ ეხალისებოდა მას ამის წერა. ჩვენს ენაზე ბედნიერი დადებითი კონტექსტის შემცველი ეპითეტია, რუსულ ენაზე „ბედნი“ რასაც ნიშნავს – ვხედავთ. აი, მაგ მდგომარეობაში რომ ვიყავით და ვერ გაგვეგო, ამიტომაც გვაფხიზლებდა. სწავლა, ერთმანეთის გატანა, სიყვარული რომ გადაგვარჩენდა, ამიტომ დაწერა ილიამ ეს ლექსი. სისხლის ცრემლები სცვიოდა თითოეული სიტყვის დაწერაზე, მაგრამ რა ექნა, მოყვარე იყო თავისი ქვეყნისა, იცოდა წამალი და არ მიეცა ავადმყოფი თანამოქალაქეებისათვის? ან „პასუხის პასუხი“ ვის რას უშლიდა. თაობათა შორის დაპირისპირება სიკეთეს რომ არ მოიტანს ერისათვის და გზა ახალგაზრდებსაც უნდა დავუთმოთ, სადღაც მოკუნტულები რომ არ იყვნენ ჩვენი გაბღენძილობის გამო, არ ვუთხრათ, ილიას ენით, ჩვენს მოსწავლეებს? არ გავაგებინოთ, ჩინებზე, თანამდებობაზე, სხვის მაამებლობაზე ქვეყნის სიყვარული რომ არ უნდა გავცვალოთ? ილიას ხომ ტაშის გამო („ჩემო კლამო“) არ უწერია არც ერთი სიტყვა, ჩვენი გამოფხიზლება უნდოდა, საღათას ძილით რომ ვიყავით გაბრუებული და სხვისთვის გუნდრუკის კმევით ხელდაღლილნი.
ახლა მივმართავ იმ ადამიანს(ებს), ვისაც თავში აზრად მოუვიდა პროგრამიდან ამ და სხვა ნაწარმოებების ამოღება. გაგვაგებინეთ ჩვენ, ქართულის მასწავლებლებს, რატომ არ უნდა ვასწავლოთ ეს ნაწარმოებები ჩვენს მოსწავლეებს, განგვიმარტეთ, როგორ დაუსახიჩრებს სულს ზემოთ დასახელებული ნაწარმოებები; რას ერჩით ალექსანდრე ყაზბეგის „ხევისბერ გოჩას“, რომელსაც, სხვათა შორის, ყველაზე დიდი ინტერესით სწავლობენ ბავშვები (თავიანთი ასაკობრივი ინტერესიდან გამომდინარე) და ერთად ვაცნობიერებთ, რომ მეგობრის ცოლის (შეყვარებულის) მიმართ აღძრული გრძნობა სჯობს ჩვენშივე მივაძინოთ, რადგან ის სიკეთით არ მოგვიბრუნდება. დავივიწყოთ(მე რა დამავიწყებს!) და დავავიწყებინოთ, ლექს „მშობლიურ ეფემერაში“ სასოწარკვეთილი გალაკტიონი ქადაგად დავარდნილი რომაა და „ვეღარ ცნობილობს“ ნაცნობ ადგილებს, რადგან სხვა ხალხის ისმის აქ ჟრიამული? ესაა სწორი გადაწყვეტილება? ყვარყვარიზმი ზედროული მოვლენაა და მოსწავლემ უნდა იცოდეს ამ სენის სიმპტომების ამოცნობა, რადგან ცრუ გმირების აღზევების მასკარადში არ მიიღოს მონაწილეობა, ხელი არ შეუწყოს მანკიერი მოვლენების განვითარებას. მე-19 საუკუნიდან ქართველს ჩასჩიჩინებდნენ, კოსმოპოლიტი იყავი, პატრიოტობა სამყაროს ჭუჭრუტანიდან ხედვას ნიშნავსო, ჰოდა თვალგონდაბნელებული ქართველიც დარდიმანდულად ფიქრობდა: „რის ქართველობა, რა ქართველობა, /მითომ რას გვავნებს უცხო ტომობა“ (ბარათაშვილი). აი, ამათ გონში ჩასაგდებად და გამოსაფხიზლებლად დაწერა ვაჟამ „პატრიოტიზმი და კოსმოპოლიტიზმი“ და ანბანური ჭეშმარიტება უმარტივესად და ლაკონიურად გააგებინა თავის თანამდეროვეთ, რომ თუ შენი ქვეყანა არ გიყვარს და არ ხარ პატრიოტი, უხერხულიცაა, რომ სხვისი ქვეყნის სიყვარული დაიკვეხნო. შენი არასწორი წარმოდგენა კოსმოპოლიტიზმზე შიგნიდან გამოგაცარიელებს და უსამშობლო, უნიადაგო არსებად გაქცევს. კოსმოპოლიტიზმის გზა პატრიოტობიდან იწყება, სხვა შემთხვევაში ის სიმულაცია და საკუთარი თავის მოტყუება იქნება.
რეფორმის ავტორნო, ეს არ ვუთხრათ ჩვენს ახალგაზრდებს? აბა რაღა ვასწავლოთ, იქნება თქვენ, რომელთაც ეს რეფორმა გაატარეთ, აგვიხსნათ, რისკენაა მიმართული ეს გადაწყვეტილება? ჩვენ გულდასმით მოგისმენთ და ერთად გადავწყვიტოთ, უნდა განვდევნოთ ეს ტექსტები ეროვნული გამოცდების პროგრამიდან თუ არა?
პატივისცემით,
თქვენი მონა-მორჩილი და ლიტერატურაზე უსაზღვროდ შეყვარებული მაია მენთეშაშვილი
