ამ წერილის დასაწერად რამდენიმე დღეა ვერ დავჯექი. ვიტყვი: აი, დღეს დავწერ. მოდის ღამე და ვხვდები, რომ დღესაც ვერ დავწერე. მერე გულში ვფიქრობ, კარლსონივით: დიდი საქმე, ეგეც რამეა! ხვალ დავწერ.
ბოლოსდაბოლოს, მგონი, ეს „ხვალ“ დადგა.
კარლსონი სიტყვამ მოიტანა, მაგრამ თან ისე ხდება, რომ საბავშვო ლიტერატურის ხსენებისთანავე თვალწინ კარლსონი და ბიჭუნა, პეპი, ბიულერბიუელი ბავშვები, ლიონებერგელი ემილი, კალე ბლუმკვისტი და მაწანწალა რასმუსი ამეტუზებიან ხოლმე. შესაბამისად, საბავშვო წიგნებზე ლაპარაკი დიდწილად ასტრიდ ლინდგრენზე ლაპარაკის ტოლფასია.
ამ წიგნებით დავიწყე კითხვა. ამ წიგნებით გავხდი მკითხველი. წიგნებმა გაათბეს, ოცნებით და იმედით აავსეს ჩემი ბავშვობა.
უშუქო და ნაღვლიანი 90-იანი წლები არა და აღარ მთავრდებოდა. მე და ჩემი დები, ჩვენი თაობის სხვა მოზარდებივით, მრავალი წლის განმავლობაში ნაგროვები ლიტერატურით შეიარაღებულები, ვისხედით გათოშილ სახლში და ვკითხულობდით წიგნებს, სადაც იდგა ზაფხული, ყვაოდა ჟასმინი და ელეგანტურად ჩაცმული ქალები ფანჩატურში ნება-ნება სვამდნენ ყავას. ლიტერატურა – თავშესაფრის პოვნას ნიშნავდა. ბედნიერების კუნძულის, უსაფრთხო ნაპირის მიგნებას. წიგნებში ჯობდა.
გადმოვიღებდი თაროდან რომელიმე წიგნს, რომლის გარეკანიც მიმიზიდავდა, მივადგებოდი დედაჩემს და ვეკითხებოდი: დედა, ამ წიგნს გავიგებ? სცადე – იყო პასუხი. მერე მამა მომაჩეჩებდა რაღაც ახალს: „ეს ნახე“ – მეტყოდა. ასე გავიცანი ჟიულ ვერნი, ჰარიეტ ბიჩერ სტოუ, მარკ ტვენი, შარლოტა ბრონტე, დანიელ დეფო, ვიქტორ ჰიუგო და სომერსეტ მოემი; ქართველი მწერლები: დავით კლდიაშვილი, მიხეილ ჯავახიშვილი, ეკატერინე გაბაშვილი, გურამ დოჩანაშვილი და ჯემალ ქარჩხაძე; ქართველი პოეტები; წავიკითხე ილია ჭავჭავაძის პუბლიცისტური წერილები. წავიკითხე ვაჟა-ფშაველა, აღმოვაჩინე რას ნიშნავს გესმოდეს სამყაროს ენა. მივაგენი რევაზ ინანიშვილს – მოთხრობებს, სადაც კინოკადრებივით ცოცხლდებოდა სცენები, საიდანაც უცვლელად შემოგეგებებოდა სიმშვიდე, როგორც კი წიგნს გადაშლიდი. „სადღაც მაინც არის რაღაც სახატეებივით მყუდრო ადგილები“.
ბევრი წლის შემდეგ, როცა უნივერსიტეტში ჟურნალისტიკის ფაკულტეტზე ჩავაბარე, ჩემმა ერთ-ერთმა საყვარელმა ლექტორმა პირველ კურსზე, პირველივე ლექციაზე გვკითხა: კითხულობთ რეზო ინანიშვილს? და იქვე დაამატა: „კითხულობთ“ შემთხვევით არ მითქვამს, ის კი არ მაინტერესებს, წაგიკითხავთ თუ არა, ის მაინტერესებს, სისტემატურად უბრუნდებით თუ არა მის ენას – რეზო ინანიშვილი თავთან უნდა გედოთო. და მე გამეღიმა, რადგან ყოველთვის, იმის მიუხედავად, რას ვფიქრობდი, რას ვკითხულობდი და როგორი განწყობა მქონდა, რეზო ინანიშვილის მოთხრობების კრებული „მთვარის ასული“ თავთან მედო.
ცოტა წამოზრდილმა შემთხვევით მივაგენი ქეთი ნიჟარაძის „ავტოპორტრეტს“. 80-იანი წლების მწერალს, რომელმაც პირველ პირში, ავტობიოგრაფიის ჟანრში დაწერა ჩემი ერთ-ერთი საყვარელი ტექსტი. ამ ვრცელი მოთხრობის წაკითხვის შემდეგ მომინდა მწერლობა, ვინატრე ოდესმე გამჩენოდა ქალიშვილი, რომელსაც, წიგნის მთავარი გმირის მსგავსად, ლანას დავარქმევდი. ჩემთვის აღმოჩენის ტოლფასი იყო, რომ მწერალი ქალი 80-იანი წლების საქართველოში წერდა იმაზე, რაზეც უნდოდა, ჰყვებოდა თამამად; წერდა სხვა ენით — არც ერთ სხვა მწერალს არ ჰგავდა. წიგნის მთავარი გმირი, ლანა, რომელიც უკვე ვახსენე, მხატვარია და ბევრს კითხულობს. იმდენად აღფრთოვანებული ვიყავი, ყველაფერი წავიკითხე, რასაც ის კითხულობდა. იმ დროს დაიწყო ჩემს ცხოვრებაში სიყვარულზე ოცნებაც და დიდების წიგნებიც: ლევ ტოლსტოის „ანა კარენინა“, ჰერმან ჰესეს „ტრამალის მგელი“, ფიცჯერალდის „ნაზია ღამე“, ფლობერის „მადამ ბოვარი“, სელინჯერის „თამაში ჭვავის ყანაში“ და მოპასანის რომანები.
წიგნების სიყვარული – უკურნებელი სიყვარულია. კითხვა თუ შეგიყვარდა, ვეღარასდროს გადაიყვარებ. არც საპასუხო სიყვარულის გარეშე დარჩები.
ბავშვობის წლები ცალკეულ კადრებად და შეგრძნებებად გვამახსოვრდება. გვახსოვს კონკრეტული სცენები, რომლებმაც განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ჩვენზე. გვახსოვს ძლიერი გრძნობები, რომლებმაც სხვადასხვა დროს მოგვიცვა: დაბნეულობა, ყოყმანი, შიში, დიდი სიხარული. ასეთ წუთებს რომ ვიხსენებ, თითქმის ყველა ეპიზოდი წიგნებთანაა კავშირში. ყოველთვის, როცა რაღაც ძალიან მიხაროდა, როცა მარტოობის გრძნობა დამეუფლებოდა, როცა მეშინოდა, როცა უსამართლობას გადავაწყდებოდი, როცა კითხვები მქონდა, როცა ვერ ვიოკებდი შთაბეჭდილებებს ჩემში – წიგნები იყო თავშესაფარი. მერეც, მოგვიანებით, როცა უკვე ძალიან გავიზარდე, როცა ვიმოგზაურე, როცა ასობით ფილმი ვნახე, წიგნი შეუცვლელი დარჩა – მისი გადაშლის სიხარული დღემდე სულ სხვა სიხარულია.
გახსოვთ, პეპი რომ იფიცება, არასდროს გავიზრდები იმაზე დიდი, რომ წვიმაში ყვავილების მორწყვა შემრცხვესო? ასე დავიფიცე ოდესღაც, რომ არასდროს გავიზრდებოდი იმაზე დიდი, საბავშვო წიგნების წაკითხვა შემრცხვენოდა. არც გავზრდილვარ.
უფრო სწორად, გავიზარდე, მაგრამ საბავშვო წიგნების კითხვა ისევ ისე მიყვარს. როცა რამე ახალი საბავშვო წიგნი გამოდის, მაშინვე ვყიდულობ იმ ინტერესის გამო, თუ რას წერენ დღეს ბავშვებისთვის ქართველი და უცხოელი მწერლები. ყოველთვის აღტაცება მეუფლება, როცა კარგ საბავშვო წიგნს მივაგნებ ხოლმე.
მე ვფიქრობ, რომ ურთულესია წერო ბავშვებისთვის. რაც უფრო ვიზრდებით, სულ უფრო გვავიწყდება ენა, რომლითაც ბავშვობაში ვლაპარაკობდით; გრძნობები, რომლითაც მოცული ვიყავით; ამბები, რომლებიც ბავშვობაში გვაფორიაქებდა. ამიტომაა, რომ როცა მწერალი ჩვენს საყვარელ საბავშვო წიგნებს წერს, ის მთელი ცხოვრების სიხარულს გვაჩუქებს. ყოველთვის, როცა ამ წიგნებს ვუბრუნდებით, მყუდროებაში ვბრუნდებით და ვთბებით.
არის რამდენიმე წიგნი, რომლებზეც მიფიქრია: რა იქნებოდა, მე ვყოფილიყავი მათი ავტორი! ზოგიერთი წიგნის ავტორობა მინატრია მარტო სახელწოდების გამოც კი. მაგრამ არჩევანის წინაშე რომ აღმოვჩნდე და საშუალება მქონდეს დღემდე დაწერილ ყველა წიგნს შორის ერთ-ერთს ჩემი სახელი და გვარი ეწეროს, ეს იქნებოდა ასტრიდ ლინდგრენის „ჩვენც სალტკროკელები ვართ“. ამ წიგნის დაწერას მივუძღვნიდი ცხოვრებას და სხვა რომ არაფერი დამეწერა, მაინც მექნებოდა განცდა, რომ ნამდვილად ღირდა წერისთვის ხელის მოკიდება. შევხვდებოდი ბავშვებს და მოზარდებს სკოლებში, ქუჩებში, შევეხვეწებოდი მათაც და ჩემს შვილებსაც, მეგობრების შვილებსაც, მეზობლების შვილებსაც, რომ წაეკითხათ ეს წიგნი, რადგან დარწმუნებული ვიქნებოდი – ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ ისინი უკეთესები გახდებოდნენ. უკეთესად გააცნობიერებდნენ ოჯახის ერთობის, მეგობრობის ძალას, ისწავლიდნენ წვრილმანებით სიხარულს, ყოველდღიურობით აღფრთოვანებას. დაიჯერებდნენ, რომ ბოლოს სუფთა გული იმარჯვებს; რომ გულწრფელ სიტყვებს ყველა ყინულის გადნობა შეუძლია.
ამ წიგნში ვიცხოვრებდი!
ამიტომ ყოველთვის, როცა მეკითხებიან რომელია ჩემი ყველაზე, ყველაზე საყვარელი წიგნი, რომელსაც დღემდე ვუბრუნდები, უყოყმანოდ ვუპასუხებ: „ჩვენც სალტკროკელები ვართ“. ოცნების კუნძული? – სალტკროკა, სადაც მელკერსონების ოჯახი, ივნისის ერთ თბილ დღეს, თეთრი მომცრო გემით პირველად გაემგზავრა ზაფხულის გასატარებლად.
მერე მელკერსონები ხშირად ფიქრობდნენ, ნეტავ რა იყო ჩვენს ცხოვრებაში იქამდე, ვიდრე სალტკროკას აღმოვაჩენდით, ან უფრო პირიქით – კუნძული გვიპოვიდა ჩვენო.
მელკერ მელკერსონს, 50 წლამდე ასაკის, ბავშვივით მიამიტ და მხიარულ მწერალს ბევრი ფული არ ჰქონდა, მაგრამ შვილებს მთავარი – სიცოცხლისა და ოცნების ჟინი მისცა.
„კეთილ ინებეთ და აღფრთოვანდით!“ – ეუბნება მათ და ისინიც ტკბებიან ახალი დღით. წაიკითხეთ ეს წიგნი და თქვენც დაინახავთ, როგორ ააბრჭყვიალებს განთიადი მეთევზეთა ფარდულებს, როგორ დაჰყივლებენ კუნძულს ქათქათა, ავი თოლიები, როგორ ინათებს მელკერსონების კარ-მიდამოში, მთლად ზღვის კიდეზე… თქვენც აღფრთოვანდებით და ვერასდროს დაიჯერებთ, რომ მელკერი, მალინი, პელე, იუხანი და ნიკლასი, ჩორვენი, სტინა, ნისე და მერტა, ტედი, ფრედი და სხვა სალტკროკელები მხოლოდ ლიტერატურული პერსონაჟები არიან და უბრალოდ გამოიგონეს.
14 წლის ასაკში ვერც მე გადავურჩი ე.წ. გარდატეხის ასაკის სირთულეებს. უცებ მივხვდი, რომ მასევდიანებდა სკოლა, დავალებები, რუტინა, ნაცრისფერი თბილისი, უნუგეშოდ გაწელილი ზამთარი. მახსოვს, თაროდან გადმოვიღე ბესიკ ხარანაულის ლექსების კრებული, ყავისფერი ტყავის გარეკანით, სახელწოდებით: „მიკარნახე, ანგელინა“. არსებობს ასეთი აზრი, რომ საჭირო მომენტში საჭირო წიგნები თავისით მოდიან ჩვენთან. ასე მოხდა მაშინაც. უამრავ წაუკითხავ წიგნს შორის, რომელთაგან ზოგი სქელტანიანი იყო, ზოგი – სიფრიფანა, ზოგი – ნახატებიანი გარეკანით, ზოგიც – მინიატიურული, არ ვიცი რატომ, მაგრამ სწორედ ამ სადა, უპრეტენზიო, ყავისფერგარეკანიანმა წიგნმა „დამიძახა“. გადავშალე და შემომეგება „თებერვალი.ივრის ჭალები“:
„ჩემს სახეს, ყვითელ ფოთოლზე დახატულს,
შენი ალერსი უნდა, მარინე“.
ეს ის შემთხვევა იყო, როცა ჩემთვის არავის უთქვამს: წაიკითხე ბესიკ ხარანაული. უბრალოდ მერე, როცა ამ ლექსებმა თავიდან შემაყვარა სიცოცხლე და ჩემი ყოველდღიურობა, მახსოვს, დედაჩემს უხაროდა, რომ ჩემით მივაკვლიე ნამდვილ პოეზიას.
ახლა, როცა იმ ასაკს ვიხსენებ, მგონია, რომ ხარანაულის წიგნით ხელში მივიკვლევდი გზას თინეიჯერობის რთულ, არეულ-დარეულ, ბუნდოვან და ორაზროვან, კითხვის ნიშნებით სავსე ლაბირინთებში. შეიარაღებული იმ იმედით, რომ სამყარო არც ისე საშიშია; რომ ვიღაც ამ ჩემს სახელდაურქმეველ, ფორმამიუცემელ ფიქრებს აბსოლუტური სიზუსტით ეპასუხება; რომ ვიღაცას უგრძნია იგივე, რომ მარტო არ ვარ… რომ ჩვენი გრძნობები ძალიან ჰგავს ერთმანეთისას,საკმარისია გული მიუახლოო მეორე ადამიანის გულს და ისინი ერთი რიტმით დაიწყებენ ფეთქვას.
ბესიკ ხარანაულის უამრავი ლექსი ზეპირად ვიცი. იმდენჯერ მაქვს წაკითხული, გვერდების მიხედვითაც კი შემიძლია მივაგნო მის წიგნებში. „მიკარნახე, ანგელინა“ დღემდე ჩემი საყვარელი პოეტური კრებულია, თუმცა თავად ავტორი, თავისი ახალი ლექსებით, დღემდე მმუხტავს, მოულოდნელობის განცდას მიჩენს და ყოველ ჯერზე ხელახლა მაყვარებს პოეზიას.
მარტო მისი „შეძახილი“ რად ღირს! – „სხვისი არავისი არის, საქართველო არის შენი!“. ხან ბუტბუტით ვიმეორებ, ხან შევძახებ ხოლმე, როგორც სათაურშია და ამ ქვეყნის, ჩვენი ქვეყნის უსაზღვრო სიყვარულში ვეხვევი.
მოზარდი რომ ვიყავი, კაბინეტში გაკრულ რუკაზე ჩემი და გეოგრაფიაში მამეცადინებდა: იპოვე საფრანგეთი, იპოვე იაპონია! ყველაფერი, რაც ჩვენი ფანჯრების მიღმა იყო, იყო შორეული. მსოფლიო გვეჩვენებოდა მიუწვდომელი, მოგზაურობაზე ოცნებაც არ წარმოგვედგინა. არც ის წარმოგვედგინა, რომ 90-იანები ადრე თუ გვიან დასრულდებოდა, სინათლე აღარ ჩაქრებოდა და ლამფის შუქზე კითხვით თვალები აღარ დაგვეთხრებოდა.
ჩვენ კი მაინც ვკითხულობდით, სწორედაც ლამფის შუქზე, თვალების ატკივების ფასად. ვკითხულობდით, რადგან წიგნები გვავიწყებდა სირთულეებს, უხალისობას, გვაჩუქებდა ახალ ამბებს, ახალ სანახაობებს, ახალ მეგობრებს. რადგან წიგნები ჰგავდნენ ორიენტირებს. რაღაც საშინლად კარგი იყო ლიტერატურაში – თან ახლობელი და თან მოუხელთებელი. მაინც რა გვინდოდა? ჩვენი მსგავსი ადამიანების და მსგავსი გამოცდილების მიგნება – როცა შენი და სხვისი ამბების კიდეები რაღაც აუხსნელი ჯადოქრობით უზუსტესად ემთხვევა ერთმანეთს.
გვინდოდა წიგნის პერსონაჟებთან გაზიარებული ჩუმი ნაღველი და გვინდოდა სიხარულის გაზიარებაც. კითხვის ერთ-ერთი ჯადოსნურობა იმაშია, რომ გავიწყებს გეოგრაფიულ საზღვრებს, გავიწყებს ეპოქას, სეზონს… ათასჯერ ყოფილა, რომ შუა ზაფხულში წამიკითხავს ზამთარში განვითარებული ამბები და შემცივებია; აღწერილი საჭმლის გემო მიგრძვნია ან საშინელ წყურვილს შევუწუხებივარ წიგნის რომელიმე გმირთან ერთად; ბუნების აღწერის კითხვისას ჩიტების ჭიკჭიკი ისე მკაფიოდ გამიგონია, თითქოს ჩემს ფანჯრებთან შეფრთხიალდნენ ბეღურები; ვარდის ან შოკოლადის სურნელი შემძრომია ცხვირში.
მაგრამ ახლა რაც უნდა მოვყვე, ეს სხვა შემთხვევა იყო და ისევ ასტრიდ ლინდგრენს უკავშირდება. „ლიონებერგელი ემილის თავგადასავალს“ ვკითხულობდი – ჩემს ერთ-ერთ პირველ წიგნს. დეკემბერი იყო, რამდენიმე დღეში ახალი წელი მოდიოდა. რაღაც ენით აუწერელი სიხარულით ვიყავი მოცული. ჩემი უსაყვარლესი დიდედა მოვიდა, ფერადი ძაფები მოიტანა და თოჯინებს ჯემპრები მოვუქსოვეთ. მე სასაცილოდ ვქსოვდი – უთანაბროდ და შეცდომებით, დიდედა მაქებდა და ჩავარდნილ თვლებს ჩუმად ისე ასწორებდა, არც კი მაგრძნობინებდა, რომ საუკეთესოდ არ გამომდიოდა. მახსოვს, მაშინ აღმოვაჩინეთ მე და ჩემმა დებმა ბანანი ვაშლი და ძალიან სასაცილო გვეჩვენებოდა, ერთ ხილს მეორეს სახელი რომ ერქვა.
ღამე ლოგინში რომ ჩავძვერი, ლიონებერგელი ემილის ბოლო ორი თავი მქონდა დარჩენილი, სადაც ყალთაბანდი ემილი, გადაუღებელ თოვაში, ალფრედს მარხილით მარტო წაიყვანს მარიანელუნდში ექიმთან და სისხლის მოწამვლისგან იხსნის. რამდენიმე დღეში სახლში ერთად დაბრუნდებიან და ექიმის წერილს ჩამოიტანენ: ისეთი ბიჭი გყავთ, შეგიძლიათ იამაყოთო.
მთავარი ამ ამბავში ისაა, რომ ლიონებერგაშიც ახალი წელი დგება. გვიანი საღამოა, მთელი ოჯახი დიდი მაგიდის გარშემო ზის, ოთახი სადღესასწაულოდაა დაწკრიალებული, სანთლები ლაპლაპებს და ვახშამი გემრიელია. ყველა ბედნიერია. ამბავი, რომელსაც მძიმე დასასრული შეიძლებოდა ჰქონოდა, დიდ სიხარულად ექცათ.
გარეთ კი ისევ თოვს, მაგრამ თოვა აღარავის აშინებს, ყველაფერი ცუდი უკან დარჩა.
კითხვას რომ მოვრჩი, აღმოვაჩინე, რომ ვერც კი შევამჩნიე, როგორ მდიოდა სიხარულის ცრემლები – ბედნიერი ვიყავი, რომ ალფრედი გადარჩა და თან პირველად ვგრძნობდი წიგნის დამთავრების სევდას.
გავიხედე და თოვდა.
მეგონა წიგნის მაგიით ვიყავი მოცული და მეჩვენებოდა, მაგრამ არა, ნამდვილად თოვდა.
დღესაც, ამ ამბიდან 30 წელზე მეტის შემდეგ, ისევ მგონია, რომ თუ დეკემბრის ბოლოს ლიონებერგელი ემილის წასაკითხად მოვიცლი, ბოლო გვერდებს რომ ჩავიკითხავ, თბილისში მოთოვს.
და ლიონებერგაშიც მოთოვს, რა თქმა უნდა.
მაკა ცხვედიანი
