საუბრები ლიტერატურაზე 
მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნების“ დასასრულში ნაწარმოების მთავარი სათქმელია განსახოვნებული. მასში მწერალმა საოცარი ოსტატობით ჩააქსოვა 30-იანი წლების ქართული სინამდვილისათვის ნიშანდობლივი პერიპეტიები და სიმბოლურად გამოკვეთა ის გზა, რომელსაც დასაღუპად განწირული საზოგადოება უნდა გადაერჩინა.
საკითხის ნათელსაყოფად გავიხსენოთ ეს ეპიზოდი:
თეიმურაზი „მობრუნდება და ძველს კიდობანს მიადგება. იმ კიდობანში ძველი ხატი აქვს დამალული. იმ ხატს კუთხეში დაასვენებს, სანთელს აუნთებს და პირქვე დაემხობა მეტანიით, სასოებით და ცრემლით ლოცულობს თეიმურაზ ხევისთავი:
– წმიდაო ღმერთო! წმიდაო ძლიერო! წმიდაო უკვდაო, შეგვიწყალენ ჩვენ! უფალო ძლიერო, ყოვლისა შემძლევ და სათნოიანო! მოგვეც ჩვენ, დავრდომილთა და უღირსთა ძეთა შენთა, მოთმინება ულეველი, მშვიდობა უსაზღვრო და რწმენა უძირო…
კვლავ გარეთ გაიხედავს ნუგეშისცემული თეიმურაზი.
ისევ ასვეტილა ბნელ სივრცეში ბნელი კოშკი.
იმ კოშკიდან კვლავ მოსჩანს იმედის სანთელი.
ისევ მობრუნდება თეიმურაზ ხევისთავი და გულშვებით გაიღიმებს:
აღარსად სჩანან ძაღლის მძორები.
აღარც მათი სუნი მოსდის იმედნაკრავ ნაკაცარს.
ისევ ელის ნაქმრევი ნაცოლარს.
ისევ დაყუდებულ შიო მღვიმელივით იცდის თეიმურაზ ხევისთავი…“
აღნიშნულმა ეპიზოდმა არ შეიძლება, ღრმა შთაბეჭდილება არ მოახდინოს მკითხველზე და არ დააფიქროს რამდენიმე საკითხზე: რა სიმბოლური დატვირთვა აქვს კიდობანს? რატომ ექცევა ასე დიდი ყურადღება ხატს და რატომ დევს იგი კიდობანში? რატომ გამოკვეთს მწერალი თეიმურაზის ლოცვას? დაბოლოს, რატომ ჰგავს ნაწარმოების მთავარი პერსონაჟი დაყუდებულ ბერ შიო მღვიმელს?
კიდობანი, რომელიც ბოლშევიკებმა თეიმურაზს უწყალობეს, როგორც ყოვლად უვარგისი და გამოუყენებელი ნივთი, აუცილებლად გაგვავლებინებს პარალელს ნოეს კიდობანთან, რომელსაც, ღვთის ნებით, ნოე წლების განმავლობაში აგებდა ცოდვილთა დასანახად. სულიერად დაცემულმა საზოგადოებამ ვერ შეიცნო კიდობნის მნიშვნელობა, ამიტომაც მარტოოდენ ნოე და მისი ოჯახის წევრები გახდნენ ღირსნი კიდობანში შესვლისა და წარღვნისაგან გადარჩენისა. თეიმურაზ ხევისთავმაც, მსგავსად ნოესი, დიდი პატივით მიიღო სხვათაგან დაწუნებული ნივთი და აფორიაქებულმა სულმაც ნავსაყუდარი მოიპოვა.
წმინდა მამათა განმარტებით, ნოეს კიდობანი არის წინასახე ქრისტეს ეკლესიისა, რომელმაც კაცთა მოდგმა წუთისოფლის აბობოქრებულ ვნებათაგან უნდა დაიხსნას და ღვთაებრივ წიაღში დაამკვიდროს. წითელი აპოკალიფსის აღზევების ჟამს, სულის გადასარჩენად, თეიმურაზს აქვს თავისი კიდობანი – ტაძარი, რომელიც სიწმინდითაა სავსე, ამის ნათელი გამოხატულება კიდობანში დასვენებული ძველი ხატია.
ხატის მნიშვნელობა რომანის ფინალში მკვეთრადაა გამოვლენილი. ამიტომაც, ბუნებრივია, მასზე საგანგებოდ უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. არქიმანდრიტ რაფაელის განმარტებით, „ხატი არის მოწმობა, რომ ძე ღმრთისა გახდა ძე კაცისა, ღვთაებრივმა სიტყვამ ხორცი შეისხა, ღვთაებრივი ჰიპოსტასი კი ღმერთკაცის კონკრეტულ და განუმეორებელ პიროვნებად იქცა… ხატი მისტიკური შეხვედრაა, წმინდანის მიმართვაა ადამიანის გულისადმი და სულის უმაღლესი, „ზეცის“ სამყაროსადმი მიმართვის საშუალება. ხატი ყოველთვის გულახდილი დიალოგია, სულიერი ნათლის არსი“ (საუბრები მართლმადიდებლობაზე, თბ. 1997წ. გვ.1020).
ხატის ძალა და არსი მის წინააღმდეგ მებრძოლთ ყოველთვის აღელვებდათ და ახლაც აღელვებთ. ცდილობენ გამონახონ ისეთი საბუთი, რომელიც ამ სიწმინდის მნიშვნელობას დააკნინებს.
ისტორიულად ცნობილია, რომ VIII-IX საუკუნეებში, ბიზანტიაში, გაჩნდა ხატმებრძოლთა მოძრაობა, რომელსაც მხარს უჭერდა მაშინდელი ხელისუფლება და სამღვდელოების გარკვეული ნაწილი. ამ მოძრაობას საფუძვლად ედო სპირიტუალიზმი და დუალიზმი, რომელიც სულსა და მატერიას შორის თვალშეუდგამ უფსკრულს ხედავდა. ხატმებრძოლები ხაზს უსვამდნენ ღვთაების მიღმიურობას. მათი აზრით, რაკი ღმერთი გამოუთქმელია და მიუწვდომელი, მისი ვიზუალური სახით გამოხატვაც შეუძლებელია. წმინდანებიც სულიერ სფეროში იმყოფებიან და, შესაბამისად, გამომსახველობითი ხელოვნების ენაზე არც მათი გამოხატვა შეიძლება.
მართლმადიდებლური ეკლესიის განმარტებით, „ღვთაებრივი სული – დაუსაბამო და გარეშემოუწერელი – განხორციელდა, სიტყვა ღვთისა გახდა ძე ქალწულისა, მან თავისი თავი ისტორიას დაუმორჩილა. ქრისტე ცხოვრობდა კაცთა შორის, როგორც კაცი, მის სახეს ხედავდნენ, მის სამოსელს ეხებოდნენ, მისი ხმა ესმოდათ, ხატზე მისი კაცობრივი ბუნებაა გამოსახული და არა ღვთაებრივი, უფრო სწორად, გადმოცემულია ქრისტეს პიროვნება მისი კაცობრივი ბუნების მეშვეობით“ (არქიმანდრიტი რაფაელი). ასეთია ხატის ჭეშმარიტი არსი.
ხატმებრძოლებმა ვერ გაიმარჯვეს, მაგრამ მათი იდეა არ მომკვდარა, არსებობს და, რაკი არსებობს, აღორძინებაც შეუძლია. ამის ნათელი დადასტურებაა მე-20 საუკუნის დასაწყისში მომხდარი მოვლენები, როცა ბოლშევიკებმა ძალაუფლება მოიპოვეს, პირველი კანონი, რომელიც გამოსცეს, იყო სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფა. ათი საუკუნის შემდეგ, კაცობრიობის ისტორიაში კვლავ ჩაიწერა ტაძრების ნგრევის, სიწმინდეთა ხელყოფისა და ხატების წინააღმდეგ ბრძოლის შემზარავი ფურცლები. არსებულმა ხელისუფლებამ ხალხს, წმინდანთა ხატების ნაცვლად, ცნობილ ბოლშევიკთა პორტრეტები შესთავაზა თაყვანსაცემად. იმხანად ხატმებრძოლებმა დროებითი წარმატება მოიპოვეს – ადამიანებს თავად დააწყებინეს ხატების შეურაცხყოფა.
მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნებს“ თუ ამ თვალთახედვით შევაფასებთ, აშკარად დავინახავთ, რომ ხატის წინააღმდეგ კვლავ ულმობელი ბრძოლაა გაჩაღებული. მწერალი ხაზგასმით გვეუბნება, რომ თეიმურაზს „კიდობანში ძველი ხატი აქვს დამალული“, ე.ი. იმ დროს ხატის გამოჩენა და თაყვანისცემა არ შეიძლებოდა. წმინდა მამათა განმარტებით, ხატებად გამოსახული უფალი თუ ღვთისმშობელი არასოდეს იღიმებიან, ან კი როგორ გაიღიმებს დედა, რომელიც ხედავს, რომ შვილს გველი შემოხვევია და ახრჩობს, ანდა მძიმე მტანჯველი სენი ადნობს? ხატისაგან ამგვარი თანაგრძნობის გამოხატვამ თეიმურაზის გული მშობლიური სიყვარულით გაათბო და თვალები სინანულის ცრემლებით აუვსო. „ტირილს ადამიანზე ორმაგი ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია. როგორც წყალი აქრობს ცეცხლს, ასევე ცრემლი ვნებათა ცეცხლს აშთობს, ბილწ გულისთქმათაგან განბანს, ამასთანავე, ვითარცა ცეცხლი, სულიწმიდის ცხოველმყოფელობით აღანთებს, განათბობს და შანთავს გულს ღვთისადმი სიყვარულითა და სურვილი,“ – ასეთია სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველის შეგონება ცრემლთან დაკავშირებით (სამოღვაწეო, შემეცნებითი და საღვთისმეტყველო თავნი, თბ, 1992წ. გვ.76).
მართლაც, ცრემლმა განბანა თეიმურაზის ბოღმითა და დარდით სავსე გული, დაუცხრო მძაფრი ვნებათაღელვა და, სანაცვლოდ, ღვთის სიყვარულით აღავსო იგი. ამის შედეგია უფლის მიმართ აღვლენილი გულწრფელი ლოცვა, რომელსაც ყოფილი მებატონე დაფარულად წარმოთქვამს.
30-იან წლებში გაცხადებული ლოცვა ყოვლად დაუშვებელი იყო. იმ ხანებში დამკვიდრებულმა ხელისუფლებამ ხალხს იმედის თვალი, ნაცვლად ზეცისა, მიწისკენ მიაპყრობინა. სალოცავ კერპად რევოლუციის ლიდერები დაუსახა და მათ განდიდებას შეაჩვია.
თეიმურაზ ხევისთავი ნაწარმოებში ერთადერთი პერსონაჟი აღმოჩნდა, რომელმაც ხსნის გზა ღვთის სიყვარულში დაინახა. მან საბოლოოდ აირჩია უფლისკენ მიმავალი ვიწრო და ეკლიანი გზა. ისიც საგულისხმოა, რომ ეს ლოცვა მიმართულია არა მარტო საკუთარი თავის, არამედ შეცდომილი, მოყვასისაგან შეჭირვებული მოყვასის გადასარჩენად: „წმიდაო ღმერთო! წმიდაო ძლიერო! წმიდაო უკვდავო, შეგვიწყალენ ჩვენ! უფალო ძლიერო! მოგვეც ჩვენ, დავრდომილთა და უღირსთა ძეთა შენთა მოთმინება ულეველი, მშვიდობა უსაზღვრო და რწმენა უძირო“. ეს ლოცვა აჩვენებს თეიმურაზის ამაღლებულ სულს – სახარებისეული სიყვარულით გაბრწყინებულს. ამიტომაც აღნიშნავს მწერალი ასე მკაფიოდ: „აღარსად სჩანან ძაღლის მძორები. აღარც მათი სუნი მოსდის იმედნაკრავ ნაკაცარს.“
ამგვარად, თეიმურაზი განთავისუფლდა ჭაობიანი ცხოვრებისაგან. განწმენდილი სულის წყალობით სხეულიც განთავისუფლდა ეშმაკის ტყვეობისაგან (გულზე დაკიდებული ძაღლის ლეშისაგან). გარესამყარომაც განიცადა ფერისცვალება („აღარც ძაღლის ლეშის სუნი მოსდის ნაკაცარს“). თეიმურაზმა მოიპოვა ის ძალა, რომლის მეშვეობითაც შეუძლია გაუმკლავდეს დროის უკუღმართობას, აღადგინოს დანგრეული ოჯახი და, აქედან გამომდინარე, დანგრეული სახელმწიფო. მწერალმა თავისი პერსონაჟი დაყუდებულ ბერს, შიო მღვიმელს შეადარა. შიო მღვიმელი კი იმ ცამეტ ასურელ მამათაგანია, რომლებიც VI საუკუნეში ჩამოვიდნენ სპარს დამპყრობთაგან შევიწროებულ საქართველოში.
იოანე ზედაზნელის ლოცვა-კურთხევით, წმ. შიო მცხეთის მახლობლად, მტკვრის პირას მდებარე კლდეთა შორის არსებულ მღვიმეში დაბინავდა. მიუვალი და უდაბური ხევი სავსე იყო მხეცებითა და ქვეწარმავლებით. წმ. შიო არ შეუშინდა სიძნელეებს, ყველა დაბრკოლება გადალახა და დიდ სულიერ მოღვაწეობას შეუდგა. ერთხელ ხევში სანადიროდ მყოფმა დიდებულმა, სახელად ევაგრემ, შენიშნა მტრედის მსგავსი ფრინველი, რომელმაც ქვაბში საზრდო მიიტანა. ევაგრე ქვაბში შევიდა და დაინახა ხელაპყრობილი ბერი, რომელიც მხურვალედ ლოცულობდა. ამან ისე შეძრა ევაგრე, რომ გაუჩნდა სურვილი დამოწაფებოდა წმინდა ბერს. წმ. მამის კურთხევით, იგი ბერად აღიკვეცა და იქვე, მეორე გამოქვაბულში, დაიწყო მოღვაწეობა. როცა მახლობელი სოფლის მაცხოვრებლებმა წმ. შიოს შესახებ გაიგეს, უდაბნოში სიარული და ლოცვა დაიწყეს.
როცა მეფე ფარსმან მეექვსემ ევაგრეს ბერად შედგომის ამბავი გაიგო, ძლიერ ეწყინა, მის სანახავად წავიდა, რათა უკან დაებრუნებინა, მაგრამ ევაგრესგან გადაჭრილი უარი მიიღო. მეფემ წმ. შიოს ნახვა მოინდომა. მან წმინდანის სახეზე ისეთი საოცარი მადლი იხილა, რომ გვირგვინი მოიხადა და მის წინაშე მუხლებზე დაემხო. წმ. შიო შეძრწუნდა, მეფე მოწიწებით აკურთხა, თავისი ხელით შეამკო გვირგვინით და წამოაყენა. მეფე ფარსმანმა წმ. შიოს უდაბნოსათვის დიდძალი შესაწირი გაიღო. როცა ტაძრის მშენებლობა დასრულდა, მის საკურთხებლად, კათალიკოსსა და ეპისკოპოსთა კრებულთან ერთად, იოანე ზედაზნელიც ჩამოვიდა. მალე უდაბნოში მამათა რიცხვმა ორი ათასს გადააჭარბა და მათი ღვაწლის ნათელი მთელ საქართველოს მოეფინა.
თეიმურაზ ხევისთავის წმ. შიო მღვიმელთან შედარება საგულისხმო დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა. თეიმურაზიც, მსგავსად წმ. შიოსი, ცხოვრობდა სულიერად დაცემულ, უდაბნოდ ქცეულ ერში. ადამიანს, მართლაც, დიდი სულიერი რაინდობა უნდა ჰქონოდა, რომ ხატის წინ დამდგარიყო და მხურვალედ ელოცა არა მარტო საკუთარი სულის, არამედ განწირული თვისტომის გადასარჩენად.
თეიმურაზ ხევისთავი ლოცვითა და მოთმინებით ადგება ძნელად სავალ გზას და მისი შემსუბუქების იმედს ღვთისა და მოყვასის სიყვარულში ეძიებს. სწორედ ეს არის წინაპირობა იმისა, რომ ხევისთავის გზას ხვალ სხვანიც დაადგებიან, მათი რიცხვი გაიზრდება და საერთო ძალისხმევით დაიხსნიან იმ ერთადერთ „იმედის სანთელს“, რომელიც ეშმაკს შავბნელ კოშკში ჰყავს გამომწყვდეული.
ქეთევან თუთისანი – სსიპ აფხაზეთის №5 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
