ნინო დოლენჯაშვილი
გოგიტა კიკნაძის სახ. თბილისის №182 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის წამყვანი მასწავლებელი
ქართული მწერლობა აქტიურად იყენებს ისტორიულ წარსულს, როგორც შესაძლებლობას, თანამედროვეობასთან შესაპირისპირებლად. ცხადია, წარსული მომავლის ახლებური ფორმაა, ასევე ფიქრის შესაძლებლობაა წარსულის შეცდომებზე. „წარსულ ნერგზე ველოდებით ახალ ნამყნის შეხორცებას“ – ამბობს აკაკი წერეთელი და სჯერა იმ საგანგებოდ შერჩეული ეპოქისა, რომლის ფესვებზე უნდა დაშენდეს აწმყო და მომავალი.
„მწერლობა მიჩქმალული გმირობის გამოსარჩლებაა, მწერალი კი მიჩქმალული გმირობის ქომაგი“. ვისი გმირობის ქომაგია დიდი მწერალი, ცხადია. XI საუკუნე ყველა პრიზმაში იხატება, ერთდროულად შეიძლება ვიხილოთ პარტიკულარიზმი და მისით გამოწვეული პრობლემები, ქრისტიანული რელიგიის განმტკიცების გზაზე წარმართულ გადმონაშთებთან თანაარსებობა, ნადირობა, ფანატიზმი, უმთავრესი კი სვეტიცხოვლის აშენებაა, ღვთაების იდეის გამიწიერება, რომელსაც უნდა შეეკრა ერთი რწმენითა და სულით, ქართული ენითა და ქრისტეს სჯულით ქართველი ერი. სწორედ სვეტიცხოვლის მშენებლობას უკავშირდება სიმბოლურად ქართული სახელმწიფოს მშენებლობა. ეროვნული სულისკვეთების გაცხადებას ითხოვს მეფე გიორგი სამნავიანი ტაძრის აგებისას, რადგან, უდავოა, რამდენად მნიშვნელოვანია, კულტურა მყარად იდგეს ეროვნულ ნიადაგზე; რამდენად ითავისებს ეკლესიის მესაჭე მელქისედეკ კათალიკოსი ამ სულისკვეთებას, დასაფიქრებელია. თუ ნაწარმოებში სვეტიცხოველი სახელმწიფოს მშენებლობის საძირკველია და მისი ქვადქცეული ჰარმონიის შემქმნელი უწვერული ლაზია, რაოდენ გასაოცარიც უნდა იყოს, ისტორია ბიზანტიის კეისრისგან მხარდაჭერილ მელქისედეკ კათალიკოსს უკავშირებს ამ დიდ აღმშენებლობას ტაძრისას. როგორია მელქისედეკ კათალიკოსის რელიგიური პოლიტიკა? ჩვენ უძველესი ქრისტიანული ტრადიციების მატარებელი ერი ვართ. ეკლესიის ფუნქციათა შორის უმთავრესი ერის სულიერ და ზნეობრივ სიჯანსაღეზე ზრუნვაა. მელქისედეკის მცდელობა, რწმენაშერყეულ გიორგის დაეხმაროს სულიერი წონასწორობის შენარჩუნებაში, არასწორად მიგნებული ხერხებით არის წარმოდგენილი. მრევლზე ზეგავლენის მოსახდენადაც ასეთი პრინციპი აქვს: „თუ გსურს ზეგავლენა მოახდინო ერზე,იგივე უნდა სჭამო, რასაც მრევლი სჭამს და ისევე ჩაიცვა, რაც მას აცვია, სხვა მხრით უნდა ეცადო, იშვიათად ეჩვენო ხალხს“. კათალიკოსი, ბაგრატ კურაპალატის განდიდებით, შეფარულად ამხელს გიორგის, როგორც რწმენასა და ჯვართან დაშორებულ მმართველს, რომელსაც გაუჭირდებოდა ქვეყნის გაერთიანება რელიგიური სიმტკიცის გარეშე. იგი ფანატიკურად განადიდებს ბიზანტიას, როგორც საქრისტიანოს უზენაეს მამას. რამდენად იცავს სახელმწიფოში ზნესრულობის პრინციპს, ამ ნაწილშიც არაერთხელ ირღვევა სამართლიანობა. უზნეო და „უსამშობლო კონდოტიერის“ მიმართ დიდხანს ეძებს საბაბს პასუხისგებისთვის. ის ახერხებს, შექმნას მტრის ხატი სახლთუხუცეს რატის მაგალითზე, „განტევების ვაცად“ ექციათ უდანაშაულო ადამიანი, როგორც მწვალებელი და მელის ტვიფარით დაედაღათ.
რამდენად ახერხებს ეროვნული სულისკვეთება შეინარჩუნოს სვეტიცხოვლის აგების საკითხში? იმ დროს, როცა გიორგი პირველი იწუნებს ფარსმან სპარსის ირანული ალეგორიებით წარმოდგენილ გეგმას, ის აქტიურად ცდილობს ბიზანტიური წესების დაცვასა და ელემენტების შეტანას. სამაგიეროდ, ლაზური და ფხოური სისხლის ჩამომავალი არსაკიძე აბსოლუტურად იცავს ეროვნულ ხაზს, არაგვისა და მტკვრის შესართავთან, უკვარცხლბეკო ვაკეზე აღმართული ტაძრის „მზერა“ მხოლოდ ქართული იყოს. ეს ჩია ბერიკაცი, ჯვალოს სამოსით, ფანატიკოსი მორწმუნეა. მისი მოთხოვნა საეკლესიო ცხოვრების ტრადიციულ პრინციპებს უკავშირდება, ქვეყანას შიდა დაპირისპირების საფრთხე აარიდოს. „არა ბრძანებულ არს საერისთაოებში მახვილის აღმართვა“. იგი ბრმა იარაღი აღმოჩნდა სახელმწიფოს ავანტიურისტულ გეგმაში, რომელიც ჭიაბერის მოწამვლას უკავშირდება. მელქისედეკ კათალიკოსი ვერ ახერხებს მეფის რწმენაში განმტკიცებას, არსაკიძისგან მოითხოვს ბიზანტიური წესების გათვალისწინებას, ვერ ახერხებს ზნეობრივი ორიენტირის გაბატონებას სახელმწიფოში, რასაც ცხადყოფს ფარსმანის ქმედება. მელქისედეკ კათალიკოსი უსამართლოდ ექცევა არსაკიძეს მაშინ, როცა სვეტიცხოველს აკურთხებენ, როცა ჰიბრისიანი მშენებლისგან უნდა მოვისმინოთ საკრალური დანიშნულების სიტყვები „იქმენინ ნათელი“, ისე, როგორც თავის დროზე უფალმა მის მიერვე შექმნილ სამყაროს უთხრა. სვეტიცხოველი „ღმერთთან მებრძოლი იაკობია“, მისი ამშენებელი კი მამალი ხოხობია, ვაჟაკაცურად რომ ებრძვის ღამეს, რომელიც ეპოქის სიბნელის ანალოგიაა, თითქოს, მართლდება კიდეც შორენას სიტყვები არსაკიძისთვის ნათქვამი: „მეფე გიორგი და მელქისედეკ კათალიკოსი ისეთი გულბოროტი ადამიანები არიან, სულ ერთია, მაინც არ დაგიფასებენ“. თუმცა არსაკიძისთვის ტრაგედია არ არის მისი ღვაწლის დაუფასებლობა, რადგან თვითმიზანი ხელოვნების მსახურებაა, „შრომაში გამოჩენილი სიქველით“ წარმავლობაზე გამარჯვებაა – „მხოლოდ ოსტატს ვერ ეწევა სიკვდილი“. პირდაპირი გაგებით ეწვია, რადგან შორენას სიყვარული ყველა რაყიფისთვის საბედისწერო აღმოჩნდა. სწორედ შორენასთან იკვრება ბოროტების კვანძი – ფარსმან სპარსმა ეროსშეპყრობილი მეფის მდგომარეობა გამოიყენოს, შურით დაბრმავებულმა არსაკიძის წინააღმდეგ აამხედროს გიორგი, გრძნობისაგან ძლეული. „საგანი მაშინ იწყებს წაქცევას, როცა წონასწორობას კარგავს“, მეფე მარტივად აღმართავს „დამოკლეს მახვილს“ არსაკიძის წინააღმდეგ, ქვაში ჩაკირული საიდუმლოს გამცხადებელს მკლავი მოჰკვეთოს. გულბოროტი კაცის მისწრაფებას ხორციელი სიბრმავის დასაკმაყოფილებლად ახალი სუბიექტი ესახება, „ღმერთთან მებრძოლი იაკობის“ ნახატი თავისი წარმოსახვით ახსნას და კათალიკოსმაც გაწიროს, როგორც მკრეხელური ნახატის შემქმნელი. ღმერთთან იაკობის შერკინებას თავისებური ახსნა სჭირდება, რადგან „ღვთის სახედ და ხატად შექმნილ“ ადამიანს ამ სამყაროში ერთადერთი გზა უნდა ჰქონდეს, უფალს მიემსგავსოს, შემოქმედებითობა ერთადერთი გზაა უფალთან სიახლოვისა. არსაკიძის სიტყვები პასუხია ქრისტიანული ცხოვრების წესზე: „ეს ცხოვრება არც ისე მრუდედ წარუმართავს არსთა გამრიგებელს. ყველაფერი იმისთვის შეემთხვევა კაცს, რათა თავის ღმერთს მიაგნოს. საპატიო ვალია კაცისა არა გლახაკური ღმერთის ძიება, არამედ თავად უნდა იქცეს შემოქმედი უფლის მეტოქედ“. შემოქმედება ღვთის განსახოვნებაა ადამიანში. შეუძლებელია, არ გაგვახსენდეს ის სამკუთხედი, რომელიც არსაკიძესა და ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობა „იგის“ მთავარ პერსონაჟს აახლოებს – ხელოვნება, სიყვარული და ტირანია. შემოქმედის სული მებრძოლია და ასეთის სულისკვეთება წარუშლელ კვალს ტოვებს სამყაროში, რა სიბნელე და ტირანიაც უნდა სუფევდეს გარშემო. ნემეზისს ყველა ჰიბრისიანი კაცი განიცდის, მაგრამ ეს ლოგიკურია, რადგან დიდ ხელოვნებასთან წარმავლობა ვერ იარსებებს.
