დღეს, როდესაც მთელი მსოფლიოს ყურადღება ამერიკის შეერთებულ შტატებში მიმდინარე მოვლენებისადმი არის მიპყრობილი, ერთ ამერიკელ ქალბატონზე უნდა გიამბოთ, რომელსაც ამერიკის „ლედი ედისონს“ ეძახდნენ და რომელმაც ინოვაციების განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა. ბეატრის (ბიულა) ლუიზა ჰენრი 9 წლის ასაკიდან ხატავდა ინოვაციებს და მის სახელს სულ 110 გამოგონება უკავშირდება. გამოგონებები მოიცავდა საბეჭდ მანქანებს, სათამაშოებს, საკერავ მანქანებს და ქალის ტანსაცმელს, რამაც ის ქვეყნის მასშტაბით ცნობილ და საყვარელ ფიგურად აქცია.
1912 წელს ჰენრიმ თავისი პირველი პატენტი მიიღო ნაყინის აპარატისთვის, რომელიც ასევე გამოიყენებოდა როგორც წყლის გამაგრილებელი.
ჰენრის გამოგონებები განსხვავდებოდა მრავალფეროვნებით, ეფექტურობით, ეკონომიურობით და გამოყენების სიმარტივით – თვისებები, რომლებიც მის პროტოტიპებს გამოარჩევდა მწარმოებლებისა და საცალო მოვაჭრეებისთვის.
მჩქეფარე ჯაზის ეპოქა, რომელმაც მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი ცვლილებები მოიტანა, ტექნოლოგიური სიახლეებით, ედისონისა და ტესლას პაექრობით, ფლაპერი აქტიური ქალბატონებითა და სკოტ ფიცჯერალდის რომანებით, ადამიანებს სულ უფრო მეტი სიახლის შექმნას შთააგონებდა. ელექტროენერგიის გავრცელების შემდეგ, მოსახლეობას ხშირად ღამეები არ ეძინა, რისთვისაც ამერიკაში სპეციალური პლაკატები გავრცელდა, რათა მოქალაქეებს ჯანსაღი ძილის მნიშვნელობა გაეცნობიერებინათ თუმცა ინდუსტრიულმა სიახლეებმა ბევრი ადამიანი შთააგონა, რაიმე სიახლე თვითონაც შეექმნა.
1887 წელს, ჩრდილოეთ კაროლინაში, პატარა გოგონა დაიბადა. აღსანიშნავია, რომ გოგონა ამერიკის დამფუძნებელი მამების, დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი პოლიტიკოსებისა და დამოუკიდებლობის აქტის ავტორების, პატრიკ ჰენრისა და ბენჯამინ ჰარისონის პირდაპირი შთამომავალი გახლდათ. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სწორედ ასეთმა გარემომ შეუწყო ხელი იმ პერიოდში მის სრულ თავისუფლებაში აღზრდას, როცა თანამედროვე სიახლეებით დაინტერესებამ 9 წლის ასაკში ინოვაციების შექმნა შთააგონა. მას შემდეგ, მიუხედავად დამფუძნებელი წინაპრებისა, გოგონას წარსულით სატრაბახოდ აღარ ეცალა და გამუდმებით რაიმე სიახლეზე ფიქრობდა.
არ ვიცით, შეძლებდა, თუ არა ბიულა ლუიზა ჰენრი ამდენი რამის ერთ ცხოვრებაში შექმნას, რომ არ დაბადებულიყო გარემოში, რომელიც ქვეყანაში თავისუფლებას ქმნიდა და ასწავლიდა
პატარა ბეატრისი მუსიკასა და ხატვასაც სწავლობდა, თუმცა, მისი საყვარელი გართობა გაფუჭებული ნივთების გაუმჯობესება იყო. მისი ერთ-ერთი პირველი საკმაოდ სახალისო იდეა ისეთი ქუდის გამოგონება გახლდათ, რომელიც მისალმებისას მექანიზმზე დაჭერით აიწეოდა. მოგეხსენებათ, იმ პერიოდში, ბატონები ერთმანეთს ქუდის მოხდით ესალმებოდნენ. მოგვიანებით, ჯერ კიდევ კოლეჯის სტუდენტმა, გამოიგონა თავისი პირველი პატენტი, ვაკუუმის საყინულე ნაყინისთვის, რომელსაც ნაკლები ყინული სჭირდებოდა. ფაქტი, რომ თუნდაც ბავშვისა და სტუდენტის ყოველი ნაშრომი საავტორო უფლებებით დაცული იქნებოდა, პატარა გამომგონებლის მოტივაციას კიდევ უფრო ახალისებდა. ის თავად ცდილობდა, ყოველი ნივთის გაუმჯობესების გზისთვის მიეგნო და ყოველი გამოგონება დასრულებული სახით ჰქონდა წარმოდგენილი, თუმცა, საკუთარი ფანტაზიის ცხადად გადმოცემა-მოდელის შექმნისთვის კოლეჯში ისწავლა.
ბიულას მამა იურისტი და ორატორი იყო, ხოლო დედა სახლების დიზაინერი და პოლიტიკური ჯგუფის წევრი. ბავშვი 6 წლის იყო, როცა ბებიას ესტუმრა და დაინახა, მეზობელ ოფისში დროშა იყო გასასწორებელი. იმავე წუთში ფიქრი დაიწყო, როგორ შეიძლებოდა დროშის დამაგრება ისე, რომ მიწაზე არ გაჭუჭყიანებულიყო. ცოტა ხანში, ასევე დაინახა, როგორ წვალობდა ქუჩაში გამვლელი, როცა გაზეთის წაკითხვას და პროდუქტების ტარებას ერთდროულად ცდილობდა. ასე შექმნა ქამარი, რომელსაც ქაღალდის დამჭერი მოყვებოდა. შეიძლება ითქვას, რომ როგორც ბავშვობაში, ისე შმდგომი მოღვაწეობის პერიოდში, ბიულას მთავარი საფიქრალი ერთი იყო, როგორ გამოესწორებინა პრობლემები, რომლებსაც ის უცნობი ადამიანების ცხოვრებაში, მოცემულ მომენტში, ამჩნევდა. თუმცა, ტენესის შტატში, სადაც ის კოლეჯის დამთავრების შემდეგ ცხოვრობდა, ინოვაციებისადმი ნაკლები ინტერესი შეიმჩნეოდა და ამიტომაც, ახალგაზრდა გოგონამ გეზი ნიუ-იორკისკენ აიღო. მშობლებმა გადაწყვიტეს, რომ შვილისთვის ხელი არ შეეშალათ და მომავალში განვითარების საშუალება ჰქონოდა. ბიულამ საკუთარი პატარა კომპანია დააარსა და 1939-1955 წლებში, ის სხვადასხვა ტიპის საწარმოსთან თანამშრომლობდა, როგორც გამომგონებელი. საინტერესოა, რომ ახალკურსდამთავრებული თავს რომელიმე მიმართულებით არ იზღუდავდა და ინოვაციებს ქმნიდა როგორც ამერიკაში პირველი ქაღალდის საამქროსთვის, ისე თოჯინების საერთაშორისო კომპანიისთვის.
მიუხედავად ასეთი ინტერესებისა, ლუიზა ჰენრი უარს ამბობდა საკუთარი სახლზე და მთელი ცხოვრება ნიუ-იორკის სხვადასხვა სასტუმროში გაატარა. ფუფუნებაში განებივრებული გოგონას აზრით, სასტუმროებში ცხოვრება ხელს უწყობდა ყველა ტიპის ორგანიზაციასა და სხვადასხვა კოლეგასთან იდეის გაჩენისთანავე დაკავშირებას, სასტუმროებიდან თანამშრომლობდა სხვადასხვა მოდელების, ნახაზების, პატენტებისა და ინოვაციებისთვის აუცილებელი დეტალების შექმნისთვის. გოგონა ძალზე განსხვავდებოდა იმ გამომგონებლებისგან, რომლებიც მხოლოდ ერთი რომელიმე თემის ირგვლივ მუშაობდნენ. თუმცა, ყველა მის გამოგონებას ერთი მიზანი აერთიანებდა: გაეუმჯობესებინა ქალების ცხოვრება, ოჯახების ცხოვრება, ბავშვთა მდგომარეობა და ადამიანების ყოველდღიური საქმიანობა. მაგალითად, გამოიგონა თმების დასახვევი და გამწოვი სასაპნე, ხოლო მისი ქოლგა, რომელიც ფერსა და ნახატს ტანსაცმლის მიხედვით იცვლიდა, დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. ერთი პერიოდი ლუიზა ჰენრი ქოლგების კომპანიის ხელმძღვანელიც იყო. ახალგაზრდა გამომგონებელს გემოვნებით ჩაცმა უყვარდა და მისმა სიახლემ პრესის ყურადღებაც მიიპყრო. ბავშვებისთვის, ჰენრიმ თოჯინების დამზადების ახალი მეთოდი გამოიგონა. იმისთვის, რომ სათამაშოები მსუბუქი ყოფილიყო და ბავშვებს სიმძიმე არ ეთრიათ, მან თოჯინების მძიმე შიგთავსი რეზინის მსუბუქი, გასაბერი მოდელით შეცვალა. ასევე გამოიგონა საბავშვო საათი, რითაც ბავშვები საათის ცნობას სწავლობდნენ და თოჯინა, რომელიც ღილაკზე დაჭერისას სხვადასხვა ფერის თვალებს ახამხამებდა.
საინტერესოა, რომ ყველა მის გამოგონებას შთააგონებდა სიკეთის სურვილი, რამაც მას ამერიკაში ყველასთვის საყვარელი საზოგადო მოღვაწის სახელი გაუთქვა. ჰენრის თანამედროვეებს დაამახსოვრდათ სცენა, როცა ბიულა, ქაღალდით ხელში, მედისონის სკვერში დარბოდა და უცნობ გამვლელებს ფანქარს სთხოვდა, მიზეზი ახალი შთაგონება იყო: მაღაზიის ვიტრინაში საბეჭდი მანქანა დაინახა, რომლის ხმაურმა ჯერ შეაწუხა და შემდეგ შთააგონა, უხმაურო მანქანა შეექმნა. იდეა წამებში გაჩნდა, რომ არ დავიწყებოდა, ქაღალდით ხელში გამვლელებში ფანქარს ეძებდა. მოგვიანებით იხსენებდა, რომ ფანქარი მესამე გამვლელმა აჩუქა. ასე შეიქმნა თანამედროვე საბეჭდი მანქანის ნახაზი, შემდეგ პროტოტიპი, ბოლოს კი პატენტი ჩვენი კლავიატურის წინამორბედისა. ჰენრი პროფესიონალი გამომგონებელი იყო და კარგად იცოდა, რომ შექმნილი პროდუქტის საავტორო უფლებების დაცვა პროფესიისთვისაც მნიშვნელოვანი იყო. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მას ინჟინრის განათლება არ ჰქონდა და მეთოდებს ყველა სფეროში ეძებდა.
ცოტა ხანში, ბიულა ჰენრის გამოგონებების რიცხვს ახალი საბეჭდი მანქანა შეემატა, რომელიც ტექსტის 4 ასლს კარბონის ქაღალდის გამოყენების გარეშე ბეჭდავდა. ერთხელ, კარბონის ქაღალდით კოპირებისას სახე და ტანსაცმელი დაესვარა და იქვე გაჩნდა მისი საყვარელი შეკითხვა – „ამას რა ეშველება?“ ასე შეიქმნა ახალი საბეჭდი, მელნიანი ლენტით, რომელსაც მბეჭდავი არ ეხებოდა და სუფთად მუშაობდა.
ცოტა ხანში, ქალების შრომის შემსუბუქებისთვის, ორმხრივი საკერავი მანქანა მოიფიქრა, რომელიც გვირისტს მეორე ნემსის დახმარებით, ჩახვევის გარეშე, იოლად ავლებდა. აქვე უნდა ითქვას, რომ გამომგონებელ ქალბატონს ორმაგი დრო ეხარჯებოდა, რათა კაცებით დომინირებულ ბიზნეს სივრცეში საკუთარი იდეების რეალურობა დაემტკიცებინა; მიუხედავად იმისა, რომ მისი პროდუქტების დიდი ნაწილი მამრობითი სქესის დახმარებასაც ითვალისწინებდა.
მისი მოღვაწეობის პერიოდში ინოვაციების მხოლოდ 2% იყო დარეგისტრირებული ქალების სახელზე, როგორც მათი პროდუქტი. მაგალითად, ქოლგების წარმოებისთვის უამრავჯერ დასჭირდა სხვადასხვა პრეზენტაციისთვის სხვადასხვა ქალაქში გაფრენა, ვორკშოპების ჩატარება და დიზაინერებთან შეხვედრა, სადაც ხშირად უმეორებდნენ, რომ უსარგებლო იდეა იყო. საბოლოოდ, მისი ქოლგები ნიუ-იორკში დიდი პოპულარულობით სარგებლობდა და ქოლგების კომპანიასაც ხელმძღვანელობდა.
აღსანიშნავია, რომ სათამაშოების სფეროში, გოგოებიც და ბიჭებიც, ერთნაირი თავშესაქცევით ერთობოდნენ. შეიძლება ითქვას, იგივე ამბავი იყო საქართველოშიც, მაგალითად, დედაჩემი ხშირად იხსენებდა, როგორ თამაშობდნენ გოგოები და ბიჭები ერთად, ვიდრე რეპრესიები ლაღ ბავშვობას გააქრობდა.
მოგვიანებით, როცა მწარმოებლებმა ხელოვნურად დაიწყეს გოგონებისა და ბიჭების სათამაშოების დაყოფა, ბიულამ გოგონების მხარე აირჩია, თუმცა, მის მიერ შექმნილი სათამაშოები ყოველთვის განსხვავებული და შესასწავლად საინტერესო იყო. მაგალითად, ნაზ ფერებში გაფორმებული თოჯინა რეალური რადიოც იყო; ფუმფულა დათუნია თავისით ხტუნავდა და მოძრაობდა. ყველა მისი სათამაშო გარეგნულად მარტივი და ნაზი იყო, ხოლო შიგნით საინჟინრო შედევრს წარმოადგენდა. მიუხედავად იმისა, რომ ჰენრის არც ბავშვები ჰყავდა და არც დაქორწინებულა, მან უამრავი ბავშვის ცხოვრება გაახალისა. ეს განაპირობა იმანაც, რომ სწორედ მის ბავშვობაში დაიწყო ინდუსტრიული რევოლუცია, რომელმაც საშუალო ფენა გააძლიერა და საბავშვო ინდუსტრიის წარმოებასაც შეუწყო ხელი. სულ 110 გამოგონების ავტორმა, თავისი პროტოტიპებით საფუძველი დაუდო მრავალი თანამედროვე ინვენტარის შექმნას, თანამედროვე ტენდენციების წარმოებაში. 1960-იანი წლების ბოლოსთვის, 80 წლის ბეატრის ლუიზა ჰენრი, 48 უკვე მოქმედი გამოგონებით, ეროვნული დიდების დარბაზის წევრად აღიარეს.
ჟურნალისტები ხშირად ნადირობდნენ, რომ მისი წარმატების საიდუმლო გაეგოთ, თუმცა, პასუხი მარტივი იყო: „შეხედეთ ნებისმიერ რამეს და იკითხეთ, როგორ შეიძლება, უკეთესი ყოფილიყო და იდეაც გაჩნდება. მე სხვანაირად არ შემიძლია, ამდენს იმიტომ ვქმნი, რომ გამოგონებები თავზე იდეებად მაცვივა“. ასე დაიწყეს იმ პერიოდის მოდურმა ჟურნალებმა ყოველთვის სტილში გამოწყობილი ბიულას საკუთარ ინოვაციებთან ერთად გადაღება. ეს ყოველივე ქალების პროფესიით დაინტერესებას ხელს მნიშვნელოვნად უწყობდა. თუმცა, ჟურნალისტები ხშირად ირჩევდნენ თოჯინებიან სურათებს, როცა ქალის გამოგონების ნუსხა ნებისმიერ ტექნიკურ სფეროს მოიცავდა. ასე იქცა იგი საზოგადოების „ახალი დროის ქალის“ სახედ, რომელიც პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ სულ უფრო ტრენდული ხდებოდა. თუმცა, ბიულა სულაც არ იყო მოწყენილობამდე სერიოზული, ის ქალაქშიც სეირნობდა, მოკლე თმებს ატარებდა, გვიანობამდე საყვარელ საქმიანობას სწავლობდა, ხოლო საღამოს საცეკვაოდ დადიოდა და საერთოდ არ ბაძავდა ისტორიული წინაპრებისა და დედის ცხოვრებას, რადგან იცოდა, თანამედროვე საზოგადოებისთვის მომავალს ქმნიდა.
აღსანიშნავია, რომ ბიულა ჰენრი აქტიურად ეხმარებოდა სხვადასხვა პროფესიის ადამიანებს, როცა მათ პროექტების განვითარებაში რთავდა, იქნებოდნენ ეს ინჟინრები, დიზაინერები, მხაზველები, იურისტები თუ სხვა. მისი პატენტები ერთმანეთის მიყოლებით იქმნებოდა, საშუალოდ, წელიწადში სამი და მეტი.
ასეთი აქტიური ცხოვრების გამო, მას „ლედი ედისონი“ შეარქვეს, თუმცა, მისი საქმიანობა თანამედროვე სტარტაპის ხასიათის იყო, როცა სიახლეების დანერგვისთვის მთელი ნიუ-იორკის შემოვლა უხდებოდა. აღსანიშნავია, რომ მისი საქმიანობა დიდი დეპრესიის პერიოდსაც გადაურჩა, რადგან უფრო მეტი მიმართულებით მუშაობა განაგრძო, გააუმჯობესა სათამაშოების ხარისხი, საკერავი მანქანების სიმარტივე, რისთვისაც მისი სასტუმროს წინ მდებარე თეატრის ორნამენტის იდეა გამოიყენა. აიღო ორი თმის სარჭი, მავთულები და ასე შექმნა ორგვირისტიანი საკერავი მანქანა. შედეგად, დეპრესიის პერიოდში, უფრო მეტი ქალი დასაქმდა და მათი საქმიანობა ახლა უფრო პროდუქტიული იყო.
აღსანიშნავია, რომ მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, ბიულამ ყველა პატენტი შეაჩერა და მანქანების წარმოებაში ჩაერთო ომის დამთავრებამდე.
1950-60-იან წლებში, იგი მრავალმა კომპანიამ დაიქირავა, რათა პროდუქტების წარმოება გაეახლებინათ. ეს ენიგმატური ქალბატონი არა მხოლოდ გამომგონებელი იყო, არამედ წერდა, ხატავდა და ცხოველების გადარჩენაზე ზრუნავდა. მიუხედავად იმისა, რომ ხალხში ყოველთვის მოწესრიგებული და საქმიანი იყო, ექსცენტრიულობას მაინც არ უარყოფდა. მისი სასტუმროს მისაღები, ჰოტელ სევილში სავსე იყო კუებით, თუთიყუშებით, მოლაღურებით, მტრედებით და კატით, სახელად ჩიკადე. სასტუმროს ეზოში, ჰენრი ხშირად აწყობდა საზოგადო შეხვედრებსა და ლექციებს. ერთ პრეზენტიაციაზე, უცებ გაჩუმდა, ფანქარი და ქაღალდი აიღო და მუშაობა დაიწყო, როდესაც საუბარი გააგრძელა, აღმოჩნდა, რომ სწორედ იმ დროს მიაგნო ერთი სათამაშოს დიზაინის პრობლემის გახსნას.
ჟურნალისტები ხშირად იყვნენ გაოცებულნი, რომ ასეთი რთული მონაცემების ადამიანი პირად ურთიერთობებში ნაზი ქალბატონი იყო. დღეს, მასზე საუბრობრისას, აღნიშნავენ, რომ მას არ ჭირდებოდა „ლედი ედისონის“ მეტსახელი და საკუთარი ვინაობაც ეყოფოდა. ბევრმა არც კი იცის, რომ სწორედ მისი იდეით შეიქმნა თანამედროვე სახლები, ინტერაქტიური სათამაშოები, მარტივი დიზაინის საოფისე ინვენტარი, ხოლო თაობებს დღემდე შთააგონებს განებივრებული გოგონას ამბავი, რომელსაც საკუთარი მხოლოდ მაშინ ახსოვდა, თუ ადამიანების ავითარებდა.
გამაგრილებელი სასმელების ლითონის ქილების გასახსნელიც, რომლითაც დღესაც მარტივად ვსარგებლობთ, სწორედ ბიულას გამოგონება გახლავთ. ამიერად, როცა გამაგრილებელ სასმელს წკაპუნით გავხსნით, გაგვახსენდება, რომ ეს მან შექმნა…
მაია სიმონიშვილი
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის მთავარი სპეციალისტი,
საერთაშორისო საბიბლიოთეკო ფედერაციის ევროპის კომიტეტი
