XII საუკუნის ხელნაწერი –
რას მოგვითხრობენ მისი ფურცლები ჯვაროსან რაინდებთან ურთიერთობაზე?
საქართვლოს ისტორიაში დავით IV აღმაშენებლის მმართველობის ხანა ყველასათვის საინტერესოა. ეს ეპოქა გამორჩეული ინტერესის საგანია საგანმანათლებლო სივრცისათვისაც: მოსწავლე, მასწავლებელი, სტუდენტი, პროფესორი… ეს არის თემა, რომლის დასწავლაც სასიამოვნოა და სწავლებაც.
ასევე ხშირად ვსაუბრობთ იმაზე, რომ დიდგორის ბრძოლა – „ძლევაი საკვირველი“ – უმნიშვნელოვანესი იყო არა მხოლოდ საქართველოსათვის, არამედ მთელი რეგიონისა და იმ ეპოქის ცივილიზებული სამყაროსათვის. ამაზე თანადროული წყაროების სიმრავლეც მოწმობს: ქართველი, სომეხი, არაბი თუ ევროპელი მემატიანეები დეტალური სიზუსტით აღწერენ ბრძოლისათვის მზადებასა თუ საბრძოლო პოზიციების განლაგებას, საომარ ტაქტიკასა თუ ჯარის შემადგენლობას.
სწორედ ამ წყაროებზე დაყრდნობით ვასწავლით, რომ დიდგორის ველზე ქართულ ჯართან ერთად იბრძოდა 100 (ზოგი წყაროს ცნობით – 200) ჯვაროსანი რაინდი.
ეს ძალიან საინტერესო დეტალი ხშირად სათანადო ყურადღების მიღმა გვრჩება, თუმცაღა, დავითის ეპოქის საქართველოსა და ჯვაროსნულ ევროპას შორის ახლო კონტაქტებზე მიგვანიშნებს უცილოდ.
ევროპულ სამყაროსთან საქართველოს კონტაქტებსა და ურთიერთობაზე ერთი გამორჩეული ხელნაწერი მოგვითხრობს. ეს არის ხელნაწერი, რომელიც დავითისა და თამარის ეპოქის საქართველოს ევროპული ისტორიის ფურცლებს ყველაზე ნათლად აცოცხლებს!
რა ხელნაწერია ეს? ხელნაწერი გახლავთ სასულიერო მწერლობის ნიმუში, კრებული (სვინაქსარი). ის 1156 წელს იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში დაუწერია კალიგრაფს, რომლის სახელიც, საბედნიეროდ, შემოგვინახა ხელნაწერის ფურცლებმა: ეს არის ხუცეს მონაზონი „უცბად მჩხრეკავი“ გიორგი დოდოსი. თავად კალიგრაფის მინაწერის მიხედვით: „დაიწერა წიგნი ესე წმინდა ქალაქსა იერუსალიმსა, მონასტერსა შინა ჯვრისასა, ხელითა უცბად მჩხრეკალისა ხუცეს მონაზონისა გიორგი დოდოსითა“.
ხელნაწერის გვერდებზე სხვადასხვა დროს გაკეთებულმა მინაწერებმა შემოგვინახა საოცრად მრავალფეროვანი მოვლენები, გააცოცხლა არაერთი პიროვნების სახელი, თუმცაღა, ყველაზე მნიშნელოვანი აქ სწორედ არის ხაზი: ჯვაროსნული ეპოქის ევროპის ურთიერთობა საქართველოსთან.
უნიკალურ ხელნაწერს დიდი გზა გამოუვლია იერუსალიმის ჯვრის მონასტრიდან, ვიდრე საქართველომდე (იმერეთი, ჯრუჭის მონასტერი), სადაც მას მეცნიერებმა მიაკვლიეს! სვინაქსარი XII საუკუნეში შეუქმნიათ. მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში იქვე, იერუსალიმში ინახებოდა, ვიდრე XIX საუკუნის ჩათვლით. ამის დასტურია ქართველი ბერის, ლავრენტი გოგელაძის ხელით გაკეთებული მინაწერი, რომელიც 1806 წელს იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში ჩასულა და ეს ხელნაწერი იქ უნახავს. 1812 წელს გაკეთებული კიდევ ერთი მინაწერის მიხედვით კი ხელნაწერი უკვე იმერეთშია: „ქ. ქორონიკონს ჩუიბ ჟამი იყო, იმერეთი გასწყვიდა, სიმშლი სხვა იყო, რომ დასაბამიდგან არ ყოფილა“. საინტერესოა, რომ სწორედ ეს „ჟამიანობა“, ანუ ეპიდემიის ფაქტი გახდა დათარიღებისათვის გასაღები: ეს არის მინიშნება შავ ჭირზე, რომელიც 1812 წელს მძვინვარებდა დასავლეთ საქართველოში.
ჩვენთვის საინტერესო ხელნაწერი XIX საუკუნეში ჯრუჭის მონასტრის კოლექციაში აღმოჩნდა, საიდანაც 1919 წელს ექვთიმე თაყაიშვილს ჩამოუტანია და სხვა ხელნაწერებთან ერთად მუზეუმისთვის შეუწირავს (დაახლოებით 37 ხელნაწერი). კოლექცია იშვიათმა მეცნიერმა და მსოფლიო მნიშვნელობის ხელნაწერთმცოდნემ, ელენე მეტრეველმა აღწერა და შეისწავლა.
სწორედ ელენე მეტრეველმა მიაქცია განსაკუთრებული ყურადღება ხელნაწერის სრულიად უნიკალური ხასიათის მინაწერებს. საგულისხმოა, რომ ხელნაწერ წიგნებზე სხვადასხვა ეპოქაში დატოვებული მინაწერები ჩვენთვის არის გასაღები, გავიგოთ: ვინ დაუკვეთა ხელნაწერი, ვინ იყო კალიგრაფი, ვინ – მომხატველი, სად შეიქმნა, ვინ ჩაუტარა რესტავრაცია ან ჩასვა ყდაში, ომიანობის დროს როგორ გაიტაცეს, დამალეს ან გაყიდეს და შემდეგ სხვა მადლიანმა ადამიანმა გამოისყიდა და გადაარჩინა, სხვადასხვა დროს ვისი კუთვნილება იყო ან ვინ შეავედრა თავისი ოჯახი ღმერთს, არშიაზე დატოვებული მინაწერით და სხვ… მაგალითად, სწორედ ამგვარი მინაწერების მეშვეობით ვიგებთ, რომ ამ იერუსალიმური ხელნაწერის ყდა ორჯერ განუახლებიათ („შეუმოსავთ“): ერთხელ ტუნისძე ანთიმოზს, ხოლო მეორედ კი – ურბნელ მთავარეპისკოპოს ვლასის.
1256 წელს იერუსალიმში შექმნილ ამ უნიკალურ ძეგლს ძალიან ბევრი მინაწერი აქვს, სხვადასხვა დროს გაკეთებული: მათ შორის არის კონკრეტული ადამიანებისა და მათი ოჯახების სულთა მოსახსენებლები, მათი დალოცვა და სავედრებლები.
რა არის ამაში უცნაური, ხომ?.. უკვე აღვნიშნეთ, რომ ეს ხელნაწერი წიგნის ტრადიციისათვის ბუნებრივი იყო.
დიახ, იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში შექმნილი წიგნის ფურცლებს თუ ოჯახის წევრების სავედრებლებს მიაწერს ვინმე, ვისაც ჰქვია იოანე, ან ლაზარე, თუნდაც მახარე, ამაში არაფერია უჩვეულო…
ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ყურადღებას იპყრობს განსხვავებული სახელები: არც ერთი მათგანი არ არის ბუნებრივი ქართული ან აღმოსავლეთ ქრისტიანული რეალობისათვის.
საქმე ისაა, რომ იერუსალიმის ქართულ მონასტერში შექმნილ წიგნზე არის ჯვაროსანი რაინდების („ტაძრელთა“) და მათი ოჯახების წევრების მოსახსენებლები – დაახლოებით 30 პირს ავედრებს მინაწერები ღმერთსა თუ წმინდანებს!
ვინ არიან მინაწერებში მოხსენიებულ ჯვაროსანთა შორის?
უფლის საფლავის მონასტერში მომსახურე ქართველი ბერებისათვის განკუთვნილი ხელნაწერის ფურცლებზე გვხვდება ევროპული სამყაროსათვის ჩვეული სახელები. მაგალითად: „ჯვარო პატიოსანო, ადიდე და შეიწყალე სირ პერ, კუმანდური ტაძრელთა… ძმა ჩვენი გვილიამ… ჟუან, სირ რაო და მიქაელო“…
ეს სავედრებლები ჯვრის მონასტერში მოღვაწე ქართველ ბერებს უნდა ჩაეწერათ ჯვაროსან რაინდთა კარნახით. ცხადია, ქართულად ჩაწერისას შეცდომებისაგან ვერ იქნებოდა დაზღვეული ქართველი ბერი. ეს თვალსაჩინოცაა. მაგალითად, „სირ უგ“: „სირ“ – ტიტულის აღმნიშვნელია, ხოლო უგ – ფრანგული სახელი ჰუგოა, ეს სახელი ხშირად გვხვდება ჯვაროსანთა ლაშქარშიც. ტამპლიერთა ორდენიც ხომ ფრანგმა დიდგვაროვანმა ჰიუგ დე პეინმა დააფუძნა (დაახლოებით 1119 წელს).
კიდევ ერთ ადგილას მოხსენიებული „ჟოფრე“ კი – ფრანგული ჟოფრუა უნდა იყოს უცილოდ.
ამ საგულისხმო გარემოებას მიაქცია სწორედ ყურადღება მკვლევარმა ელენე მეტრეველმა. მოსახსენებლებში ჩამოთვლილ პირებს შორის აღმოჩნდნენ ისეთი ცნობილი ადამიანები, როგორებიც იყვნენ: ცნობილი დიპლომატი, ტამპლიერთა ორდენის წევრი ჟოფრუა ფუშე და ამავე ორდენის დიდი მაგისტრი ფილიპე ნაბლუსელი, ოჯახთან ერთად! ჯვაროსანთა სახელების უმეტესობა კიდევ დაზუსტებასა და კვლევას მოითხოვს…
როგორც ჩანს, XII-XIII საუკუნეების ქართულ სახელმწიფოს და კულტურულ ცხოვრებას კათოლიკურ დასავლეთთან საინტერესო ურთიერთობა ჰქონდა. მონასტერში შექმნილ ხელნაწერზე შემთხვევით და დაუმსახურებლად ვერ მოხვდებოდა ჯვაროსან რაინდთა სახელები. როგორც ჩანს, ტამპლიერთა ორდენის წევრები მამულებს ან ფულად სახსრებს სწირავდნენ ქართველთა ჯვრის მონასტერს. ქართველი ბერები კი მათ სახელებს მნიშვნელოვანი ხელნაწერის გვერდებზე სამადლობელი მოსახსენებლის სახით წერდნენ. უცილოდ უნდა შევაჩეროთ ყურადღება იმ გარემოებაზე, რომ ეს მინაწერები გაკეთებულია ხელნაწერის პირველ გვერდზე: როგორც ჩანს, პირველი ფურცელი განსაკუთრებით საპატიო ადგილად იყო მიჩნეული.
ვფიქრობთ, იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში შექმნილი ამ ერთი ხელნაწერის ისტორიამ, მისმა შინაარსმა და მინაწერებმა საქართველოს ევროპული ისტორიის საინტერესო ფურცლები გააცოცხლა. უფრო ნათლად გამოკვეთა კონტურები, რომლებიც გვიჩვენებს, რომ დავითის ეპოქიდან მოყოლებული, როდესაც საქართველო რეგიონის ლიდერ ქვეყანად იქცა, თანაც, ის აღარ იყო ბიზანტიის ინტერესების გამტარებელი და მისი მორჩილი, დავით IV-ს აქტიური ურთიერთობა ჰქონდა დასავლეთ საქრისტიანოსთან – ევროპასთან. ამის ასახვაა ჯვაროსნები დიდგორის ველზე და უკვე დავითის ძის, დემეტრე I-ის ეპოქაში შექმნილი ეს ხელნაწერიც, რომლის მიხედვითაც, ურთიერთობები ჯვაროსნულ ევროპასა და ქართულ პოლიტიკურ-კულტურულ სივრცეს შორის იმდენად შორს იყო წასული, რომ იერუსალიმის მონასტერში, რომელიც მკაცრი ტიპიკონით ცხოვრობდა, ღვთისმსახურებისთვის განკუთვნილი კრებულის გვერდებზე გვხვდება 30-მდე ჯვაროსანი რაინდისა თუ მათი ოჯახის წევრების სულთა მოსახსენებლები!
ნესტან ბაგაური
ისტორიკოსი, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის საგამოფენო და საგანმანათლებლო პროგრამების განყოფილების უფროსი, საქართველოს კალიგრაფთა ასოციაციის დირექტორი
