სამოქალაქო ინტეგრაციის და ეროვნებათშორისი ურთიერთობების ცენტრმა საკმაოდ საინტერესო და მოცულობითი კვლევა გამოაქვეყნა, რომელიც საქართველოს კერძო სკოლების ხელმისაწვდომობას ეხება არჩევანის თავისუფლების კონტექსტში. კვლევის განხორციელება და ბუკლეტის მომზადება ფინანსურად უზრუნველყო აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტომ (USAID), რომელიც, ტრადიციულად, გულუხვად აფინანსებს უამრავ საგანმანათლებლო (და არა მხოლოდ) პროექტს.
ვიდრე იმ საკითხებს შევეხებოდეთ, რაც კვლევით გამოვლინდა, მისი ძირითადი მიგნებების სტატისტიკას გაგაცნობთ.
საქართველოში კერძო სკოლების რაოდენობა არაერთგვაროვანი დინამიკით ხასიათდება. თუ 2004 წელს, ქვეყნის მასშტაბით, მხოლოდ 176 კერძო სკოლა ფუნქციონირებდა, 2011 წლისთვის უკვე 300-ს მიაღწია. შესაბამისად, გაიზარდა მოსწავლეთა რაოდენობაც – 21002-დან 53027-მდე. ვითარება რადიკალურად მას შემდეგ შეიცვალა, რაც 2011 წელს ვაუჩერული დაფინანსების ახალი ფორმულა შემუშავდა — დღეისათვის კერძო სკოლების რაოდენობა 30%-ითაა შემცირებული. ეს ტენდენცია რეგიონებში უფრო თვალსაჩინოა, ვიდრე დედაქალაქში. თუ 2012 წელს თბილისში 121 სკოლა ფუნქციონირებდა, დღეს მათი რიცხვი 110-მდეა შემცირებული, ხოლო რეგიონებში 125-დან 100 სკოლაა დარჩენილი. რაოდენობის შემცირებამ დარჩენილ კერძო სკოლებში მოსწავლეთა რაოდენობის ზრდა გამოიწვია – 53027-დან (2011წ) 68104-მდე, დღეის მდგომარეობით. კვლევის ავტორებს მიაჩნიათ, რომ ასეთი მკვეთრი ზრდის მიზეზის დასადგენად დამატებითი სიღრმისეული კვლევაა საჭირო, თუმცა ცხადია, რომ მშობლების არჩევანი, სწავლის საფასურის მიუხედავად, კერძო განათლების მიმართ მაღალია. აქვე საჭიროა იმის ხაზგასმა, რომ მოსწავლეთა რაოდენობრივი ზრდის დინამიკა, მეტწილად, თბილისსა და ბათუმში იკვეთება.
არჩევანის თავისუფლება
კერძო სკოლების გეოგრაფიული ხელმისაწვდომობის დაუბალანსებლობა ერთ-ერთი შემაფერხებელი ფაქტორია თავისუფალი არჩევანის გაკეთებისთვის. გარდა რეგიონული დისბალანსისა, კერძო სკოლებისთვის დამახასიათებელია გეოგრაფიული განფენილობის სპეციფიკურობა. სკოლების აბსოლუტური უმრავლესობა საქალაქო ტიპის დასახლებებში მდებარეობს. თბილისში არსებული სკოლების 38% კერძოა; ბათუმში კერძო სკოლების ხვედრითი წილი სკოლების საერთო რაოდენობის 41%-ს შეადგენს და ყველაზე მაღალია საქართველოში; რუსთავში – 20%-ს, ხოლო ქუთაისში – 19 %-ს.
რაც შეეხება 7 სოფლის სკოლას, მათი მიზანი სოფლის მაცხოვრებლებისთვის არჩევანის შექმნა ან თანასწორი წვდომის უზრუნველყოფა არ არის – მათი აბსოლუტური უმრავლესობა თბილისელი მოსწავლეებისთვის კომფორტული და ჯანმრთელი გარემოს შექმნის ფუნქციას ატარებს.
„მონაცემებიდან ჩანს, რომ რეგიონული და გეოგრაფიული განფენილობა არ უწყობს ხელს სკოლის არჩევას. ამ არჩევანის შესაძლებლობა შექმნილია მხოლოდ დიდ ქალაქებში. გარდა გეოგრაფიული შეზღუდულობისა, მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მაღალი ფინანსური გადასახადი და სახელმწიფოს 300-ლარიანი ვაუჩერი“ – ასეთია მკვლევართა მოსაზრება.
კვლევის საგანი იყო ასევე კერძო სკოლებში საფასურის საკითხი. ირკვევა, რომ ამ მხრივაც ვითარება არაერთგვაროვანია და ამპლიტუდაც საკმაოდ შთამბეჭდავია. კერძო სკოლების, თითქმის, 50%-ში სწავლის წლიური საფასური 3500 ლარია, ზედა ზღვარი კი – 31000 ლარზე მეტი. დიდ ქალაქებში (თბილისი, ბათუმი, ქუთაისი, რუსთავი) 210-დან 145 სკოლა ფუნქციონირებს, კერძო მოსწავლეთა საერთო რაოდენობის 83% სწორედ ამ ქალაქებში სწავლობს და სკოლების 81%-ში სწავლის წლიური საფასური 3000 ლარზე მეტია; თბილისში ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალია – 3500-დან 5000 ლარამდე წელიწადში.
საქართველოში 31 სკოლაა, სადაც სწავლის საფასური, წელიწადში, 8000 ლარს აღემატება და ამ სკოლებში 18 000 მოსწავლე სწავლობს; 12 კერძო სკოლაში, სადაც, საერთო ჯამში, 15262 მოსწავლეა, წლიური საფასური 4000 ლარს ზევითაა. გამონაკლისია ბათუმის ერთ-ერთი კერძო სკოლა, სადაც დაბალი გადასახადის პირობებში, მოსწავლეთა დიდი რაოდენობაა.ზემოთ ჩამოთვლილი სკოლების წლიური შემოსავალი 5 000 000-ზე მეტია და, ზოგიერთ შემთხვევაში, 20 მილიონსაც აჭარბებს.
ხელმისაწვდომობის ტენდენციები ინკლუზიური განათლების კონტექსტში
კვლევის დასაწყისშივე აღნიშნულია, რომ კლებადია ჩვენი საგანმანათლებლო სივრცის მნიშვნელოვანი სეგმენტის — სსსმ და შშმ პირების საერთო პოპულაციის ხვედრითი წილი კერძო სკოლებში. 2021-2022 წ., 222 კერძო სკოლიდან, მხოლოდ 85-ში ირიცხებოდნენ სსსმ/შშმ მოსწავლეები. ამის ერთ-ერთი მიზეზი შესაძლოა დაფინანსებას უკავშირდებოდეს. სტანდარტული ვაუჩერის გარდა, საჯარო სკოლები, სსსმ პირების სწავლების ხელშეწყობისთვის, დამატებით დაფინანსებას იღებენ, რაც სსსმ/შშმ მოსწავლეების ყოლის შემთხვევაში არ ეძლევათ კერძო სკოლებს, რაც ამცირებს მათ მოტივაციას ინკლუზიური სწავლების განხორციელებისათვის და რაც მნიშვნელოვან დამატებით ფინანსურ ინვესტიციას მოითხოვს – ადამიანურ რესურსს, ადაპტირებულ ინფრასტრუქტურას და ა.შ.
„შესაბამისად, სსსმ და შშმ მოსწავლეებისათვის კერძო სკოლების წვდომასა და თანაბარ შესაძლებლობებზე საუბრისას, გასათვალისწინებელია კომპლექსური საკითხები, რომლებიც უკავშირდება: კერძო სკოლის პროფილსა და სასწავლო გეგმის სპეციფიკას; ადგილმდებარეობას/განახლების ტიპს; სკოლის მზაობას ინკლუზიური განათლების უზრუნველსაყოფად,“ – ნათქვამია კვლევის დოკუმენტში. იქვე ხაზგასმულია, რომ სიღრმისეული ანალიზისთვის საჭიროა სპეციალური კვლევის ჩატარება.
რაც შეეხება ხარისხის განვითარებას კერძო სექტორში, მკვლევრების აზრით, სახელმწიფოს ფინანსური მხარდაჭერა იმდენად უმნიშვნელოა, რომ ვერავითარ პოზიტიურ გავლენას ვერ იქონიებს, 300-ლარიანი ვაუჩერი ვერ უზრუნველყოფს ამ სკოლების ხელმისაწვდომობას და მით უფრო განვითარებას. საქართველოში 210 კერძო სკოლიდან მხოლოდ 63-შია სწავლის საფასური 3000 ლარამდე. ამ სკოლებში მხოლოდ 12 728 მოსწავლე ირიცხება და აშკარაა, რომ სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი 300-ლარიანი ვაუჩერი საკმარისი არ არის რეგიონების სკოლების გასავითარებლად; არც იმ სკოლებისთვის ცვლის რაიმეს 300-ლარიანი ვაუჩერი, სადაც სწავლის გადასახადი ძალიან მაღალია (სკოლების 70%), ისინი შემოსავლის დიდ ნაწილს მშობლებისგან იღებენ და ამ შემოსავლის წყალობით ახერხებენ განვითარებას.
„კერძო სკოლების გადანაწილება გეოგრაფიული გადანაწილების და განსახლების ტიპის, მოსწავლეთა რაოდენობისა და სწავლის საფასურის მიხედვით, ნათლად აჩვენებს კერძო სკოლების დაფინანსების არსებული მოდელის არაეფექტურობას საგანმანათლებლო ხედვებისა და მიზნების მიღწევის კონტექსტში, როგორც სკოლის არჩევანის, ასევე თანასწორობის, კერძო სექტორის განვითარებისა და კერძო და საჯარო სექტორის კონკურენციის გზით ხარისხის განვითარების მიმართულებით“ – ასკვნიან მკვლევრები.
როგორც მონაცემებიდან ჩანს, არსებული მოდელი დასახულ მიზანს ვერ აღწევს, რადგან სექტორის განვითარება ან ვერ ხდება, ან სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი ვაუჩერის გარეშე მიმდინარეობს. არადა, კერძო სკოლებისთვის ვაუჩერის გამოყოფის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი არგუმენტაცია კერძო სექტორის გაძლიერება და ზოგადი განათლების სისტემაში მისი როლის ასამაღლებლად ინვესტირების სისტემის შექმნა იყო. კვლევის ავტორები, მონაცემებზე დაყრდნობით, ასკვნიან, რომ დღეისათვის ვერც ხელმისაწვდომობის, ვერც სკოლის არჩევანისა და ვერც კერძო სექტორის განვითარების კუთხით სისტემა ამოცანებს ვერ პასუხობს. მიუხედავად ამისა განათლების, მეცნიერებისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს ამ საკითხის სწორი განათლების პოლიტიკით ჩანაცვლების ხედვა არასდროს წარმოუდგენია.
უცხოური გამოცდილება, როგორც კერძო სკოლების განვითარების შესაძლებლობა
როგორც განათლების მკვლევარი შალვა ტაბატაძე აღნიშნავს, არსებობს ბევრი საერთაშორისო მოდელი, რომლის აღება და ჩვენს საგანმანათლებლო სისტემაში დანერგვაა შესაძლებელი. ერთ-ერთი, უკვე არსებული, ვაუჩერით დაფინანსებაა, რომლის მიზანიც კერძო სკოლების ხელმისაწვდომობის გაზრდა იყო. ამის გარდა, მკვლევარი აღნიშნავს, რომ უცხოეთის ბევრ ქვეყანაში დანერგილია სტიპენდიების მოდელი, ეს იმ სკოლებზე ვრცელდება, სადაც სკოლა არ არის ბიზნესი (ბევრ ქვეყანაში არ არის ბიზნესი სკოლა). რას გულისხმობს სტიპენდიების მოდელი – კერძო სკოლა, ხელმისაწვდომობის გაზრდის მიზნით, კონტინგენტის 20%-ისთვის, აწესებს სტიპენდიებს. ამ პროცენტში მოიაზრება სოციალურად დაუცველ მოსწავლეთა ფენა. ამის გარდა, მუშაობს ვაუჩერული სისტემაც და საგადასახადო შეღავათების სისტემაც.
„სკოლა ყოველთვის არის საფრთხის მატარებელი, სტრატიფიკაციისა და სეგრეგაციის თვალსაზრისით და ყველა ქვეყანა ძალიან ფრთხილად უყურებს ამ პროცესს. მაგალითად, შვედეთში კერძო სკოლების ასე განვითარებამ გამოიწვია სეგრეგაცია – მდიდარი ადამიანები სწავლობდნენ სხვა ტიპის სკოლებში, ღარიბი ადამიანები – სხვა ტიპის სკოლებში, მიგრანტი ოჯახის შვილები – კიდევ სხვა ტიპის სკოლებში და ა.შ. ამ სეგრეგაციამ სერიოზული პრობლემები შექმნა, რის გამოც მათ გადახედეს მომგებიანი ორგანიზაციების მიერ კერძო სკოლების დაფინანსების მოდელს. კერძო სკოლა სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ მშობელი მაინცდამაინც დიდ თანხას უნდა იხდიდეს შვილის სწავლაში. ზოგიერთ შემთხვევაში, შეიძლება მმართველობა იყოს კერძო, მაგრამ სახელმწიფო აფინანსებდეს მთლიანად, ან უწესებდეს გადასახადის გარკვეულ ზღვარს, რომ მართლა ხელმისაწვდომი გახადოს იქ სწავლა ყველა მოსწავლისთვის. რა თქმა უნდა, ასეთი მექანიზმების ამუშავება შესაძლებელია ჩვენს ქვეყანაშიც. არის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი, რომელსაც ჩვენ არ ვიყენებთ – საჯარო სკოლაში კერძო სექტორის შეყვანა, რაც მხოლოდ დაფინანსებასთან არ არის კავშირში, კერძო სექტორის არსებობა დაკავშირებულია მართვასთან – მმართველობითი რგოლი შექმნილია კერძო ადამიანების ჯგუფისგან, პროგრამების ავტორიზაციას გასცემს განათლების სამინისტრო და ანგარიშვალდებულებების მექანიზმსაც ის აწესებს. ეს მიდგომა კი, პირველ რიგში, განაპირობებს სკოლის მართვას ნაკლები ბიუროკრატიითა და მეტი ავტონომიურობით. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში, ინვესტიციასაც და მმართველობასაც ძალიან სასარგებლოდ იყენებენ საჯარო სექტორის გასავითარებლად,“ – ამბობს შალვა ტაბატაძე.
2005 წელს, როცა სახელმწიფომ კერძო სკოლებისთვის ვაუჩერული დაფინანსების სისტემა შემოიღო (300 ლარის ოდენობით), იმ პერიოდში კერძო სკოლის გადასახადი 800 ლარს არ აღემატებოდა. დღეს კერძო სკოლების გადასახადი გაცილებით გაზრდილია და ამ ოდენობის ვაუჩერით დაფინანსება, რეალურად, არანაირი შეღავათი არაა და არც გავლენას ახდენს კერძო სკოლის გადასახადზე. ამის გარდა, როგორც შალვა ტაბატაძე აღნიშნავს, კერძო სკოლების ვაუჩერული დაფინანსების მოდელის შემოღებისას, განსხვავებები იყო კერძო სკოლების დაფინანსებებს შორის – როგორც მაღალმთიანი და სასოფლო დასახლებების საჯარო სკოლებში, ისე კერძო სკოლებიც განსხვავებულ დაფინანსებას იღებდნენ.
⇒ დღევანდელი მონაცემებით, 68 ათასი მოსწავლე სწავლობს კერძო სკოლაში, აქედან, 18 ათასი მოსწავლე სწავლობს კერძო სკოლაში, სადაც 8 ათასზე მეტია წლიური გადასახადი, 10-12 ათასი მოსწავლე კი – სკოლაში, სადაც გადასახადი 3000 ლარზე ქვემოთაა. ბუნებრივია, განვითარების თვალსაზრისითაც, სკოლებს სხვადასხვაგვარი შესაძლებლობა აქვთ. კიდევ ერთ დეტალს მიიჩნევს განათლების მკვლევარი აუცილებლად გადასახედად: სახელმწიფო 20 მილიონ ლარს გამოყოფს კერძო სკოლების ვაუჩერული დაფინანსებისთვის, ამას ემატება 31 მილიონი – საპატრიარქოს სკოლების დასაფინანსებლად, რაც, საერთო ჯამში, 51 მილიონია და მიზანს ვერ აღწევს. ამიტომ, შეიძლება სახელმწიფომ დაფინანსების ოდენობა შეცვალოს, მაგალითად, გაზარდოს და გახადოს 100 მილიონი და მიზნად დაისახოს ხელმისაწვდომობის უზუნველყოფა. „ჩვენ შემთხვევაში შეიძლება დავნერგოთ შერეული მოდელი – სახელმწიფომ თქვას, რომ დავაფინანსებ სკოლებს, თუკი მათი გადასახადი არ აღემატება გარკვეულ თანხას, ოღონდ ეს თანხა არ იყოს 300 ლარი, არამედ, თუნდაც იმდენი, რამდენსაც საჯარო სკოლა იღებს, საშუალოდ, ერთ მოსწავლეზე. თუკი თანაბარ პირობებში ჩააყენებს სახელმწიფო კერძო სკოლებს, რომლებიც დაბალ ფასს ინარჩუნებენ, მაგრამ ვერ ვითარდებიან და სკოლებს, რომლებიც ფასს ზრდიან და, შესაბამისად, მეტად ვითარდებიან, რა თქმა უნდა, გავზრდით ხელმისაწვდომობას და ხარისხს. დაბალ ფასს სკოლები მხოლოდ იმიტომ ინარჩუნებენ, რომ ფასის ზრდის საშუალებას არ იძლევა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა. ანუ, რეალურად, ასეთი მიდგომით რეგიონებში განვავითარებთ კერძო სკოლებს. ასევე, თუკი ამას დაემატება სტიპენდიების პროგრამის ამოქმედებაც, კერძო სკოლას მივცემთ შესაძლებლობას, რომ 20%-ისთვის გამოაცხადოს კონკურსი და იმ ნიჭიერ ადამიანებს, რომლებსაც შეუძლიათ მაღალი ხარისხის განათლების მიღება და რასაც, სამწუხაროდ, საჯარო სკოლა ვერ აძლევს, ვასწავლოთ კერძო სკოლაში. გრძელვადიან პერსპექტივაში ჩვენ აუცილებლად უნდა ვიფიქროთ იმაზე, რომ კერძო და საჯარო სკოლა იყოს თანაბარი, რესურსების თვალსაზრისით, რომელთაც ექნებათ განსხვავებები მხოლოდ მართვის მხრივ. მშობელმა კი, თავად აირჩიოს, ამ განსხვავებების მიხედვით, სად ისწავლოს მისმა შვილმა – კერძო თუ საჯარო სკოლაში“.
კვლევის ავტორები აღნიშნავენ, რომ პირველ ეტაპზე, მათ ჩვენს ქვეყანაში არსებული კერძო სკოლების ფასები შეისწავლეს, ხოლო მეორე ეტაპზე, კვლევის ჩატარებისას (რომელსაც გეგმავენ), აუცილებლად შეისწავლიან ფაქტორებს, თუ რა განაპირობებს სკოლის არჩევას, ეს კი გარკვეული დასკვნების გაკეთების შესაძლებლობას მისცემთ, თუ როგორი უნდა იყოს კერძო სკოლების დაფინანსების მოდელი.
ანა ფირცხალაიშვილი
