მიშა ხოზრევანიძე
სსიპ დიმიტრი ხოზრევანიძის სახელობის ხულოს მუნიციპალიტეტის სოფელ კვატიის საჯარო სკოლის მე-12 კლასის მოსწავლე,
ხელმძღვანელი: სოსლან სურმანიძე, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
„ვეფხისტყაოსანი“ მე-12 საუკუნის ქართული კულტურის შედევრია. ამას ამტკიცებს ის ფაქტიც, რომ პოემაში წამოჭრილი საკითხები საუკუნეების განმავლობაში აქტუალურია, ასევე განსხვავებულია მათი ინტერპრეტაციები.
ჩვენ დღეს გვინდა განვიხილოთ ბატონ ტარიელ ფუტკარაძის სტატია „შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი ეთნოსები და მათი სალაპარაკო ენა“. შევეცდებით წარმოვაჩინოთ, თუ როგორ დაგვეხმარება დიდი მკვლევრის მიდგომები „ვეფხისტყაოსნის“ უკეთ გაგება-გააზრებაში.
სტატიის შესავალშივე ავტორი ამახვილებს ყურადღებას ერთ მნიშვნელოვან, წმინდა „ქართულ“ გარემოებაზე „ვეფხისტყაოსანში“ და გვახსენებს 2012 წელს, ქუთაისის ილია ჭავჭავაძის სახელობის სამეცნიერო ბიბლიოთეკის წელიწდეულის ფარგლებში დაბეჭდილი სტატიის შესახებ („შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი სახელმწიფოების მახასიათებლები /პრობლემებისა და წარმატების მიზეზები/, ქვესათურით – „რატომ არ არის ნახსენები საქართველო ამ გენიალურ ქმნილებაში“), სადაც საუბარია ხელისუფლების გადაცემის სამ სხვადასხვა ვარიანტზე: „მეფის ერთადერთი ქალიშვილის არსებობის პირობებში შოთა რუსთაველი სამეფო მემკვიდრეობის პრობლემას სამ ვარიანტად განიხილავს (შუა საუკუნეებში ქალის მეფობა პრობლემური თემაა):
♦ თანამეფე ხდება მეფის ერთადერთი ქალიშვილის ქმარი, მოცემული ერის დაბალი სოციალური წრიდან: „პირველ, ყმა ვარ, წასვლა მინდა, პატრონისა სამსახურად“ /154/, „მე პატრონისა ჩემისა ასული შემყვარებია“/286/;
♦ თანამეფე ხდება მეფის ერთადერთი ქალიშვილის ქმარი – უცხოტომელი ზედსიძე (უფლისწული);
♦ თანამეფე ხდება მეფის ერთადერთი ქალიშვილის ქმარი – „სამეფო გვარის მქონე, მაგრამ ერთი რომელიმე საერისთავოს მფლობელი“ {ფუტკარაძე: 2012: 256}.
აქ საინტერესო სიახლეს იჭერს მკვლევარი, რადგან როსტევანი „ღვთისაგან სვიანი“, ძლიერი, დიდებული მეფეა, ირჩევს პირველ ვარიანტს და გადაარჩენს სამეფოს, ხოლო „სვიანი მეფე“ – ფარსადანი, რომელიც ღვთისაგან სვიანი არ არის, ამქვეყნიური დადებითები აქვს მხოლოდ, უშვებს შეცდომას — ირჩევს ზესიძის მოყვანის ვარიანტს და ღუპავს სამეფოს.
ბოლოს კი, „ვეფხისტყაოსანში“ განხილული ყველა სახელმწიფოს „ამბავი“ XI-XIII საუკუნეების საქართველოს განვითარების სხვადასხვა გზის ანალიზია და არა სხვადასხვა რეალურ სახელმწიფოთა აღწერა. ამ მოსაზრებას ადასტურებს ისიც, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ყველა პერსონაჟი, ავთანდილის მსგავსად, ტკბილქართულით მეტყველებს {ფუტკარაძე: 2012: 257}.
„ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი გეოგრაფიული ლანდშაფტი, ძირითადი სახელმწიფოების – არაბეთისა და ინდოეთის — დამფუძნებელი ეთნოსების ეთნიკურ-ეთნოგრაფიული მახასიათებლები და დედაენა მხატვრულად ასახავს ავტორის სამშობლოს – საქართველოს პოლიტიკურ, ისტორიულ, ეთნიკურ და ლინგვისტურ რეალობას, ხოლო არაბეთსა და ინდოეთში ხელისუფლების მემკვიდრეობის „ისტორიები“ თამარ მეფის გამეფებისა და დაქორწინების განსხვავებული პროექციებია“ {ფუტკარაძე: 2016: 86}.
სტატიის შესავალში, მკვლევარი მიუთითებს „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი გეოგრაფიული გარემოების სიმბოლოებში ნაგულისხმევ რეალობაზე, რასაც თანამედროვე მასშტაბებითა და საზომებით გვიდასტურებს. მოვიყვანთ სტატიიდან რამდენიმე მაგალითს:
- „ტარიელი და ავთანდილი არაბეთიდან ინდოეთამდე „საქორწინო მარშით“ მიდიოდნენ სამი თვის, ანუ 90 დღის მანძილზე (სავარაუდოდ, ცხენებით); დღეში, დაახლოებით, 25 კილომეტრს თუ ვივარაუდებთ, ამ ქვეყნებს შორის მანძილი 2250 კილომეტრამდე უნდა იყოს (ეს მანძილი დღესაც რეალურია არაბეთსა და ინდოეთს შორის)“ {ფუტკარაძე: 2016: 74} – „სამ თვე ვლეს, – ღმერთმან მათებრი სხვა ნურა ნუ დაჰბადოსა!“ 578-ე სტრ.
- „ცხენით 10 დღის სავალია არაბეთის საზღვრიდან არაბეთის დედაქალაქამდე; მახარობლის მოძრაობის სიჩქარედ უნდა ვივარაუდოთ, დღეში, 50 კილომეტრი მაინც; ათი დღის შემთხვევაში, გამოდის 500 კილომეტრი (შერმადინი ამ მანძილს 3 დღეში რომ ფარავს, ეს განსაკუთრებული შემთხვევაა!)“ {ფუტკარაძე: 2016: 74-75} – „ფიცხლა წავიდა, სავალი სამ დღე ვლო დღისა ათისა“, 679-ე სტრ.
- 10 დღის სავალზეა ზღვათა სამეფოს დედაქალაქიდან ამავე ქვეყნის სასაზღვრო ზოლი – „იარა სავალი დღისა ათისა“, 1433-ე სტრ.
- ტარიელის გამოქვაბულიდან ერთი დღის სავალზეა ზღვა, სანაპიროდან აღმოსავლეთით კი, 70 დღის სავალზეა გადაჭიმული ხატაეთი, რითაც ვადგენთ, რომ გამოქვაბულები ხატაეთშია ან ხატაეთთან ახლოს, ხატაეთის მოსაზღვრეა ფრიდონის ქვეყანაც – „ყმა მტირალი სამოც-ათ დღე ზღვისა პირას მივა გზასა“, 969-70 სტრ.
- ათი დღის სავალზეა საზღვრიდან ფრიდონის სამეფოს დედაქალაქი – მულღაზანზაროც. „მოახსენეს: „ესე გზაა მულღაზანზარს მიმავალი“, 973-ე სტრ.
- დაახლოებით, 6000 კილომეტრამდეა მელიქსურხავის სამფლობელო, ზღვათა სამეფო – გულანშარო, ვაჭრები დღეში, დაახლოებით, 20 კილომეტრს გადიან – „ესეა ზღვათა სამეფო თვისა ათისა სავლითა“, 1065-ე სტრ.
ბატონი ტარიელ ფუტკარაძის ვარაუდით, თურქების სამფლობელო, მულღაზანზარი და ინდოეთი ერთი ზღვის სანაპიროა, ზღვათა სამეფო ამ ზღვის მფლობელია. მოჰყავს შესაბამისი კარტოგრაფიული მასალები, რაც არანაკლებ საინტერესოა ისტორიული თვალსაზრისით.
- ტარიელის ძებნისას, ავთანდილი, მაღალი მთის გადავლის შემდეგ, მოხვდება შვიდი დღის სავალ მინდორზე, რომელიც არ ჰგავს ინდოეთისა და არაბეთის უდაბნოებს, ქართული რეალობაა.
„მას მიჰხვდა წვერი სადგურად მაღლისა მთისა დიდისა,
გამოჩნდა მუნით მინდორი, სავალი დღისა შვიდისა“ – 184-ე სტრ.
ზემოაღნიშნულზე დაყრდნობით, პროფესორი ტარიელ ფუტკარაძე აკეთებს საინტერესო და სიახლისმომცემ დასკვნას: „XII საუკუნისა და გვიანდელი ავტორების გაზეპირებული სიუჟეტებისაგან განსხვავებით, შოთა რუსთაველის პოემაში თითქმის რეალურადაა აღწერილი ავტორის თანამედროვე მსოფლიოს სახელმწიფოების ტერიტორიების მასშტაბები, მაგრამ იდეაში, ძირითადად, მაინც დახატულია საქართველოს გეოგრაფიული გარემო, სადაც არის ტყეები, მდინარეები, ბუჩქნარი/შამბნი, მრავალფეროვანი ფლორა და ფაუნა“ {ფუტკარაძე: 2016: 78}.
საინტერესო და ჩვენთვის ხელჩასაჭიდ დასკვნებამდე მიდის ბატონი ტარიელი „ვეფხისტყაოსნის“ ენობრივი ანალიზის დროსაც, სადაც „ენა“ ამხელა მსოფლიოს მასშტაბის ხალხებისთვის არ წარმოადგენდა ბარიერს. გარკვეული გამონაკლისების გარდა, ისინი ერთმანეთს უგებენ – ერთ ენაზე ლაპარაკობენ, ქართულ ენაზე – ტკბილქართულს ლაპარაკობენ ავთანდილი და თინათინი, არაბი ავთანდილი და ინდოელი ტარიელი… კულტურული მახასიათებლებიც ერთი აქვთ, რაც კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ ქართულ, ეროვნულ ხასიათზე დაფუძნებული, ქართული ისტორიის შემცველი ნაწარმოებია. „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი ძირითადი ქვეყნების მკვიდრთა („არაბებისა“ და „ინდოელების“, ასევე, ფრიდონის სამეფოს მოსახლეობის) ეთნიკური მახასიათებლები ანალოგიურია; ამ „ხალხებს“ ერთნაირად ახასიათებთ: ვაჟკაცობაც, დროსტარებაც, ხელისუფლების გადაცემის წესიც, ერთცოლიანობაც… ნიშანდობლივია ისიც, რომ უცხოური – ხვარაზმული – აბჯარი აცვიათ როგორც არაბ, ასევე ინდოელ რჩეულ მებრძოლებს“ {ფუტკარაძე: 2016: 78}.
მკვლევარი ყურადღებას ამახვილებს ერთ ,,ყოფით დეტალზე – „პურობაზე“. პურის ჭამა, სმა, გრანდიოზული მოლხენა, ამ სამ სახელმწიფოში (არაბეთი, ინდოეთი, მულღაზანზარო), ჰგავს ერთურთს და სრულ თანხვედრაშია ქართულ ტრადიციულ „პურობასთან“, თუმცა, ავტორი ამ საკითხში, პოეტის აზრით, ორ საპირისპირო მხარეს წარმოგვიჩენს: „ერთი მხრივ, ინდოელების, არაბებისა და მულღაზანზარის მოსახლეობას, როგორც სამი ძმის „საზოგადოებას“, მთლიანობაში – ქართველ ერს; მეორე მხრივ კი ყველა დანარჩენ ეთნოსებს“ {ფუტკარაძე: 2016: 79}. მართლაც, მობაღდადელნი ვაჭრები არ სვამენ „მაჭარს“, არასდროს უსვამთ, მაჰმადის რჯულისანი არიან; ასევე, ქაჯების პურობა და კულტურა განსხვავებულია, ისინი ხალხის ძარცვა-გლეჯით არიან დაკავებული, უარყოფითი ხალხია და ამიტომაც ნადგურდებიან ბოლოს (ბოროტსა სძლია საბოლოოდ კეთილმან); აქვე განიხილებიან ხატაელებიც (თურქ-სელჩუკები, თურქული ტომები), რომლებიც ქაჯებისგან (ნეგატიური ხალხისგან) განსხვავებით, ხანდახან ნეიტრალურ და დადებით კონტექსტშიც კი მოიხსენებიან; ხვარაზმელებს – სპარსეთის მოსახლეობას – კარგი აბჯრის წარმოება შეუძლიათ, ესაა მათი დადებითი; განსხვავებული ხალხია გულანშაროელებიც, რომლებიც თითქოს გვანან „პურობის“ სცენებით ქართველებს, მაგრამ მეტს არაფერს აკეთებს ეს ხალხი – ვაჭრობა და დროსტარება უანგარიშო, უზომო. კულტურა, ვაჟკაცობის იდეალი, ზომიერება მათგან შორსაა, მათი ცხოვრება აღებ-მიცემობაზეა დამოკიდებული, რითაც ისინი წმინდა ქართული იდეალისგან შორს მდგომი ხალხია.
ამრიგად, მოცემული სტატიით პროფესორი ტარიელ ფუტკარაძე გვაძლევს საშუალებას, ახლებურად, განსხვავებული კუთხით დავინახოთ „ვეფხისტყაოსანი“, სადაც, მხატვრულ – გამოგონილ ამბებთან ერთად, ისტორია და რეალობაც უხვადაა. მკვლევარი გვეუბნება, რომ იმ დროის ავტორებისგან განსხვავებით, რუსთაველი უფრო რეალურ მასშტაბებში გვიხატავს სურათს, ასევე მასში ადვილად ამოსაცნობია მე-12 საუკუნის საქართველოს ისტორია.
გამოყენებული ლიტერატურა
- ფუტკარაძე 2016: ტ. ფუტკარაძე – შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი ეთნოსები და მათი სალაპარაკო ენა, საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის ქართველოლოგიის ცენტრის VII სამეცნიერო კონფერენცია „შოთა რუსთაველი – 850“, თბილისი, 13-14 დეკემბერი, 2016.
http://dl.sangu.edu.ge/pdf/qapvols/qap_v5_8.pdf
- ფუტკარაძე 2012: ტ. ფუტკარაძე – შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანში“ აღწერილი სახელმწიფოების მახასიათებლები /პრობლემებისა და წარმატების მიზეზები/, ქუთაისის ილია ჭავჭავაძის სახელობის სამეცნიერო ბიბლიოთეკის წელიწდეული, IV, ქუთაისი, 2012. საგამომცემლო ცენტრი „ქუთაისი“. გვ. 249-260. http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/178766/1/Celicdeuli_2012_N4.pdf
