ეკატერინე მხეიძე
სსიპ წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის სოფელ ზედა მესხეთის ბროწეულას საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
სულხან-საბა ორბელიანის შემოქმედება სინთეზია მისი საერო და სასულიერო განსწავლულობისა. „სიბრძნე სიცრუისა“ საერო ხასიათის ნაწარმოებია. იგავ-არაკთა სიუხვე ერთგვარ პრობლემას ქმნის ნაწარმოების იდეური აზრის გამოსაკვეთად. საჭიროა გარკვეული ორიენტირება ტექსტის დედააზრისა და მასთან დაკავშირებული დეტალების დიფერენცირებისათვის. თხზულებას კრავს მეფე ფინეზისა და მასთან დაახლოებულ პერსონაჟთა ამბებისა და ნააზრევის წარმოდგენა. ნაწარმოების ცენტრალური თემაა მეფისწულის აღზრდის საკითხი, რომელიც „სიბრძნე სიცრუისას“ სიუჟეტურად აერთიანებს. აქ ცალკეულ იგავ-არაკს დამოუკიდებელი ღირებულებაც აქვს და კონტექსტთანაცაა დაკავშირებული. საყურადღებოა, ვინ ამბობს მოცემულ არაკს და რას ასაბუთებს ის ამით. მიგვაჩნია, რომ ავტორის მსოფლმხედველობის გარკვევას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება თხზულების იდეური გასაღების აღმოსაჩენად.
მხატვრული ნაწარმოების ანალიზი შემოქმედებით თავისუფლებასთანაა დაკავშირებული. მკითხველს შეუძლია თავისებური ინტერპრეტაცია მოუძებნოს თხზულებაში გამოხატულ სათქმელს, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ „სიბრძნე სიცრუისა“ ძველი ქართული მწერლობის იმ ბეჭდითაა დაღდასმული, რომელიც მორალურ-დიდაქტიკურ საკითხებსა და სიკეთისა და ბოროტების არსს ქრისტიანული საზომით განიხილავს. სულხან-საბა ორბელიანს თავის ლექსიკონში შეტანილი აქვს სიტყვა „განჯგონებული“, რომელსაც ასე განმარტავს: „განჯგონებული – ბოროტი კეთილი ეგონოს“. ასე რომ, განჯგონებულობა გულისხმობს ღირებულებათა უკუღმა გაგებას, რაც მწერლისათვის მიუღებელია. აქედან გამომდინარე, თხზულების თვითნებური ანალიზი შეცდომა იქნება. გასათვალისწინებელია ეპოქის თავისებურებები და თავად მწერლის მსოფლმხედველობა. ამ ფაქტების უარყოფით ჩვენ ჩავიკარგებით აზრთა სხვადასხვაგვარ ინტერპრეტაციებში და ლიტერატურათმცოდნეობის ძირითად პრინციპებს ავცდებით.
„სიბრძნე სიცრუისა“ ეპოქის სულით განმსჭვალული ნაწარმოებია. თხზულებაში მწერალი ქადაგებს მაღალზნეობრივ პრინციპებს. მორალი და ზნეობა კი იმ ეპოქაში პირდაპირ მიემართებოდა სახარებისეულ სწავლებას. ბიბლიური აზროვნება იყო შუასაუკუნეობრივი მსოფლმხედველობის ქვაკუთხედი და დედაძარღვი.
ყურადსაღებია ის ფაქტორი, რომ „სიბრძნე სიცრუისაში“ ცენტრალური ადგილი უჭირავს უფალს. იგი, როგორც უჩინარი პერსონაჟი, ჭეშმარიტების საზომია. ნაწარმოების პერსონაჟები: ფინეზი, სედრაქი, ლეონი და ჯუმბერი სწორედ უფლის ავტორიტეტს ცნობენ და მასზე დაყრდნობით აყალიბებენ თავიანთ მოსაზრებებს („მთიელი და კაკლის ხე“, „კეისრის მაგისტროსი“, „მოხერხებული არაბი“, „ორნი ძმანი“, „განშორებული და მარტვილი“…). ღვთაებრივი ცოდნა ხელშეუხებელი და უცდომელია. იგი ნაწარმოების აღნიშნულ პერსონაჟთა ზნეობრივი კომპასია.
არა მხოლოდ პერსონაჟთა მეტყველებაში იგრძნობა უფლის ავტორიტეტი, არამედ თავად მწერლის მონათხრობშიც. ნაწარმოების დასაწყისში, ფინეზის დახასიათებისას, მწერალი აღნიშნავს: „სიფიცხლე და უწყალოება ჯავრისანი გულისაგან ღვთისა შიშითა ნიავით გაექარვებინა“. საგულისხმოა, რომ ფინეზი „შეიწყალნა ღმერთმან“ და მისცა ძე. უფლის ავტორიტეტის აღიარება თვალნათელია ხელმწიფის საღვთო ჩვენებაში. როგორც ცნობილია, ფინეზს გამოეცხადა „პირმწყაზარი ჭაბუკი“, რომელმაც უთხრა მეფეს: „ღმერთმა გიდღეგრძელოს ძე ეგე შენი და თუცა მე არა მომაბარებ, ნება შენდა, ვერავინ გასწვართოს“. ნაწარმოებში აშკარაა ლეონის საღვთო წარმომავლობა. ამას ფინეზიც აღიარებს: „არა ნდომითა ჩემითა არის, ბედისგან მოცემული ხარო“. მეფემ ჯუმბერი ჩააბარა ლეონს და უთხრა: „ეგე ორნივე ღვთისათვის და ეგ შენდა შემივედრებიაო“. ქრისტიანულ პრინციპზეა დაფუძნებული ლეონის მიერ შემუშავებული აღზრდის მეთოდები: სხეულის დათრგუნვა სულის გამოსაწრთობად.
ფინეზი, ჯუმბერი, ლეონი და სედრაქი იმ აზრს ავითარებენ, რომ „ყოველივე ღვთისაგან არს“, „სამადლი საქმე მალვითა სჯობს და ღმერთიც უფროსად შეუწირავს“, „უბრალოს ღმერთი არ მოიძულებს“, „კარგის პასუხად ეგ მექნა, ღმერთი რას მიზამდაო“. სწორედ ეს პერსონაჟები არიან უფლის რუპორები და, იმავდროულად, სულხან-საბა ორბელიანის მსოფლმხედველობის გამომხატველები.
რაც შეეხება რუქას, იგი ნაწარმოებში განკერძოებით დგას და თანამოაზრე არა ჰყავს. თხზულებაში ამ პერსონაჟის შემოყვანა აუცილებელი ხდება მთავარი აზრის გამოსაკვეთად. რუქა, როგორც დისკუსიაში მონაწილე პირი, ოპონენტების წინაშე რადიკალურად განსხვავებულ შეხედულებებს გამოხატავს და ასაბუთებს. კონტრასტის ხერხის გამოყენებით ავტორი გამოკვეთს თავის მსოფლმხედველობას და მიანიშნებს, რომ კამათში იბადება ჭეშმარიტება.
ნაწარმოებში რადიკალურად განსხვავებული ორი თვალსაზრისი უპირისპირდება ერთმანეთს. ეს დაპირისპირება ღირებულებათა კონფლიქტის ხასიათს ატარებს და ქრისტიანულ სწავლებას ეფუძნება. თხზულებაში წარმოდგენილ ღირებულებათა კონფლიქტის არსის გასარკვევად უნდა განვიხილოთ სახარებაში მოცემული კონტრასტული წყვილი: „ამ სოფლის ძე“ და „ნათლის ძე“ (ლუკა16; 1-8), რაც გულისხმობს ამქვეყნიური და სულიერი ფასეულობების, ადამიანურისა და ღვთიურის დაპირისპირებას.
ბიბლიის კომენტატორთა განმარტებით, „ძენი ამის სოფლისანი“ არიან ადამიანები, რომლებიც ყოველ ღონესა და საშუალებას ხმარობენ, რათა ამქვეყნად ნახონ სარგებელი. ისინი წუთისოფლის შვილები არიან და მხოლოდ ამქვეყნიურობის მიმართ იჩენენ ერთგულებას. უფალი კი ამსოფლიურ, მიწიერ ყოფას აშკარად უპირისპირებს მარადიულობას. „ნათლის ძენი“ ღვთისადმი უდიდესი სიყვარულით არიან აღვსილნი, ისინი მხოლოდ ზეციური საუნჯის მოხვეჭას ცდილობენ და სულაც არ ფიქრობენ მიწიერ სარგებელზე.
„ნათლის ძედ“ სწორედ ის იწოდება, ვინც ჭეშმარიტი ღვთაებრივი განათლებით არის სავსე. უფალი იესო ქრისტე სახარებაში აცხადებს: „მე ვარ ნათელი სოფლისაი, რომელი შემომიდგეს მე, არა ვიდოდის ბნელსა, არამედ აქუნდეს ნათელი ცხოვრებისა“. ბნელში უფალი გულისხმობს ურწმუნოებაზე დაფუძნებულ უმეცრებას, რითაც წუთისოფელია სავსე. ამქვეყნად ზეციდან გარდამოვლენილი ნათელი სწორედ ბნელში მსხდომთა გასანათლებლად მობრძანდა. „გრწმენით იგი და რაი ძე ნათლისა იყვნეთ“ (იოანე 12, 36). უფალი იესო ქრისტე ხშირად იმეორებს: „მე არა ამის სოფლისაგანი ვარ“ (იოანე 17, 14). „ნათლის ძეები“ სწორედ უფლის მიმდევრები არიან, „ძენი ამის სოფლისანი“ კი – წუთისოფლის შვილები. ამ ურთიერთდაპირისპირებული წყვილის სიმბოლური სახის გააზრებით შესაძლებელია „სიბრძნე სიცრუისაში“ წარმოდგენილი ღირებულებათა კონფლიქტის არსის გაგება. აშკარაა, რომ რუქა, დანარჩენი პერსონაჟებისგან განსხვავებით, „წუთისოფლის ძეა“. მისი იდეები ამქვეყნიური და პრაგმატულია. გარკვეულწილად იგი მართალია, რადგან ამქვეყნიურ ყოფას თავისი კანონები აქვს და რეალობა არ არის მხოლოდ სიკეთის სამყარო. ცხოვრების ასპარეზი სიკეთისა და ბოროტების დაპირისპირებაა. ეს კარგად იცის რუქამ. თავად ეს პერსონაჟი, ჩვენ მიერ „სოფლის ძედ“ წოდებული, ნაწარმოებში არ არის წარმოდგენილი ბოროტმოქმედად, ან დიდ ცოდვილად, უბრალოდ, მას თავისი შეხედულებები აქვს, კარგადაა მორგებული ამ ცხოვრებას და ცდილობს ოსტატურად გამოიყენოს თავისი სიბრძნე, მოხერხება და ალღო, რათა მარჯვედ დაუხვდეს წუთისოფლის გამოწვევებს. საგულისხმოა. რომ იგი მეფის ერთგულია და გულწრფელად გამოხატავს თავის შეხედულებებს. რუქას სურვილია, უფლისწულმა გაიაზროს, რომ ამქვეყნიური ყოფა არ არის მოსვენების ადგილი და გულუბრყვილოდ არ სჯეროდეს სიკეთის გამარჯვებისა, რათა ცხოვრებისეული წინააღმდეგობების დროს არ დაიბნეს და უმწეო მდგომარეობაში არ აღმოჩნდეს. უფლისწული აღჭურვილი უნდა იყოს პრაგმატული უნარებით, რათა შეძლოს თავის გატანა ამქვეყნად.
რუქას, პირადი მოსაზრებებისა და დაკვირვების შედეგად, გამოაქვს დასკვნები და ცდილობს დაარწმუნოს უფლისწული, რომ გაითვალისწინოს მოსალოდნელი დაბრკოლებები, გულუბრყვილობა და მინდობა ადამიანს დაღუპავს.
თითქოს უცნაურია, მაგრამ ფაქტია, რომ უფალი იესო ქრისტე ერთგან აღნიშნავს: „ძენი ამის სოფლისანი უგონიერეს არიან უფროის ძეთა ნათლისათა ნათესავთსა შორის მათსა“ (ლუკა16, 8). ეს სიტყვები იმაზე მიუთითებს, რომ „წუთისოფლის ძეთათვის“ დამახასიათებელია უდიდესი გონიერება. მართალია მათი სიბრძნე ქრისტიანულ-ზნეობრივ ხასიათს არ ატარებს, მაგრამ „ნათლის ძეებმაც“ უნდა გაითვალისწინონ, რომ ამქვეყნად აუცილებელია წინდახედულობის, მოხერხებულობის, ალღოს გამოჩენა, რადგან არაპრაქტიკული და პასიური დამოკიდებულება წუთისოფლისადმი სულიერი განვითარების დამაბრკოლებელია, „სასუფეველი ცათაი იიძულების და რომელნი აიძულებდნენ, მათ მიიტაცონ იგი“ (მათე11, 12). ნათლის ძეებიც უნდა იყვნენ უფრო მიხვედრილნი, უფრო მიზანსწრაფულნი, ოღონდ არა თავიანთი ზნეობრივი სიწმინდის შებღალვის ხარჯზე. ამიტომაც ბრძანებს უფალი: „იყვენით უკუე მეცნიერ, ვითარცა გუელნი და უმანკო, ვითარცა ტრედნი“ (მათე10, 16). „ნათლის ძე“ ერთდროულად სიბრძნესაც და სიწმინდესაც უნდა მისწვდეს.
სახარების ნააზრევზე დაყრდნობით, შეიძლება ვიმსჯელოთ „სიბრძნე სიცრუისას“ პერსონაჟთა ქცევის მოტივებზე. მეფე ფინეზმა კარგად იცის რუქას „ავკაცობის“ შესახებ, იცის, რომ იგი „ავის ქმნაზე დამკვიდრებულა“, მაგრამ მაინც არ აგდებს სასახლიდან, რადგან მიაჩნია, რომ საჭიროა მისთვის დამახასიათებელი სიბრძნისა და გონიერების გათვალისწინება. წუთისოფელში ცხოვრება პრაქტიციზმის გარეშე იწვევს ფანატიზმს, ხოლო სულიერების გარეშე ადამიანი მხოლოდ ბიოლოგიურ არსებად გადაიქცევა და დაკარგავს განღმრთობის შესაძლებლობას. ფინეზი გრძნობს, რომ აუცილებელია ამქვეყნიურისა და ზეციურის, სულისა და ხორცის ურთიერთმიმართების გარკვევა, მათი თანაზომიერი მოქმედება, ზომიერების დაცვა, ბალანსირება, შეთავსება. ყოველგვარი რადიკალიზმი საერო ცხოვრებაში იწვევს ორიენტაციის მოშლას, დაბნეულობას. ამიტომაა, რომ ფინეზი ორივე მხარის ნააზრევს ისმენს და ითვალისწინებს, თუმცა უპირატესობას მაინც საღვთო სიბრძნეს ანიჭებს. მეფემ იცის, რომ ასეთი დაპირისპირება ადამიანური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია და არასოდეს დასრულდება ამქვეყნად, ამიტომაც ამბობს ნაწარმოების დასასრულს: „ჰე სედრაქ ვაზირო, მეც დიდად მიმძიმს თქვენი ასრე გარდაკიდება; მაგრამ ასრე ვხედავ: ვერც შენ გადარჩები ამ საქმეს უფათერაკოდ, ვერც მე და ვერც სხვა ვინმე. და კმა არს დღესა ამის თქმად მრავალი ესე მეტყველება ჩვენი“.
რუქასა და მასთან დაპირისპირებულ პერსონაჟთა კამათი ალეგორიულად გულისხმობს პიროვნებაში გაერთიანებული სულისა და ხორცის ურთიერთმიმართების პრობლემას, „ვინაიდან ხორცს სულის საწინააღმდეგო სურს, სულს კი – ხორცის საწინააღმდეგო; ისინი ერთმანეთს ეწინააღმდეგებიან“ (გალატელთა 5;17). თუ ამ კუთხით მივუდგებით ნაწარმოებს, „სიბრძნე სიცრუისა“ აგრძელებს ქართულ ლიტერატურაში ჰაგიოგრაფიიდან მომდინარე ტრადიციას, რომელიც გულისხმობს სულისა და ხორცის, სოფლისა და ზესთასოფლის, ადამიანურისა და ღვთაებრივის დაპირისპირებას, ოღონდ ამ შემთხვევაში ეს დაპირისპირება წარმოდგენილია ქვეტექსტურად, ალეგორიულად; ადამიანის შინაგან სამყაროში მიმდინარე ბრძოლები აქ „გარეთაა“ გამოტანილი და მოცემულია პერსონაჟთა კამათის ფორმით. პერსონაჟები კი გარკვეული იდეების ხორცშესხმული სახეები არიან.
სახისმეტყველებითი თვალსაზრისით საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ რუქა საჭურისია. საჭურისობა ნიშნავს მამაკაცის უნაყოფობას. რუქას ეს ფიზიკური ნაკლი ნაწარმოებში დაცინვის საგნადაა ქცეული. „საჭურისისა და დიაცის გული უსუსურია და ნუ დაიხსომებო,“ – ამბობს მეფე. სულხან-საბა რუქას „კაცობისა მარცხვენელად“ მოიხსენიებს. საჭურისობა ნაწარმოებში სიმბოლურ ხასიათს ატარებს და უპირისპირდება შვილიერებას, ნაყოფიერებას. რუქას საჭურისობა მის სულიერ უნაყოფობაზე მიუთითებს. ეს პერსონაჟი გონიერია, თუმცა მისი სიბრძნე ვერ სცილდება მიწიერ კანონებს, იგი არ ცნობს ღვთის ავტორიტეტს და საკუთარ ჭკუასაა მინდობილი. ზეციურ ნათელს მოკლებული ცოდნა კი უნაყოფოა, ცალმხრივი.
სულის უნაყოფობაზე ამახვილებს ყურადღებას სულხან-საბა ორბელიანი თავის საღვთისმეტყველო ნაშრომში „სწავლანი“: „განაგდე სიზამთრე და ყინვისამიერი უნაყოფობისა მსგავსი ცოდვა შენი, რომელი არაუტევებს ნაყოფისა გამოღებად თავსა შენსა, და მოიზიდე მადლი მზისა მის სიმართლისა ქრისტესი“. მწერლის ეს სიტყვები ეფუძნება ქრისტეს იგავს უნაყოფო ლეღვის ხის შესახებ (ლუკა 13; 6-9). ლეღვის ხე ამ იგავში განასახიერებს სულიერად უნაყოფო, ურწმუნო, ცოდვილ ადამიანს, რომელიც უნდა დაიღუპოს, მაგრამ ღმერთი მას გამოსაცდელად აძლევს დროს, რომ ეგებ მოინანიოს ცოდვები და გამოიღოს ნაყოფი სინანულისა, როგორც ამას მოუწოდებდა იოანე ნათლისმცემელი ფარისეველთ და სადუკეველთ: „იქედნეთა ნაშობნო, ვინ შთაგაგონათ მომავალი რისხვისაგან გაქცევა? მაშ, ყოველ ხეს, რომელიც კეთილ ნაყოფს არ მოისხამს, მოჭრიან და ცეცხლში ჩააგდებენ“ (მათე3; 7-10).
სახარების სწავლებით, ყოველი ადამიანი, რომელიც წუთისოფლის სიამეებშია ჩაძირული, ემსგავსება უნაყოფო ლეღვის ხეს, მას არ გააჩნია სულიერი ნაყოფი, არამედ მხოლოდ „ხორციელი ზრახვები“ – ფოთლები. ცნობილია, როგორ დაწყევლა უფალმა ლეღვის ხე, რომელსაც მხოლოდ ფურცლები გამოესხა.
ქრისტეს იგავში მთესვარის შესახებ (მათე13; 3-8) აღნიშნულია, რომ თესლი, ანუ ღვთის სიტყვა უნაყოფო ხდება, თუ იგი ნოყიერ ნიადაგზე არ მოხვდება, წუთისოფლის საცდური არ აძლევს მას აღმოცენების საშუალებას. სულიერად უნაყოფო ადამიანი კი საუკუნო სატანჯველის თანაზიარი ხდება.
ნაწარმოებში რუქას საჭურისობას იდეურად უპირისპირდება ფინეზის შვილიერება. ცნობილია, რომ თავდაპირველად მეფე წუხდა უშვილობის გამო, მაგრამ მოგვიანებით „შეიწყალა ღმერთმა და მიცა ძე“. ფინეზის შვილიერება ღვთისადმი ვედრებით მიიღწევა. ჯუმბერი მისი შვილია, მეფემ ღირსეული ნაყოფი გამოიღო. მოგვიანებით ჯუმბერი ამბობს: „კარგი ნერგის ხილი ვარ, მეორედ: ხელოვანის მებაღის შეწვრთილი, მესამედ: ფრთხილის შემნახავის ბარებული“. ნერგში ფინეზი იგულისხმება, რომელმაც ჯუმბერი შვა, მებაღეში – სედრაქი – მისი აღმზრდელი, ხოლო შემნახავი კი ლეონია, მისი მასწავლებელი. სიმბოლური თვალსაზრისით, ჯუმბერი მეფის სულიერ ნაყოფიერებაზე მიუთითებს, უფლისწული აქ მამის მჭვრეტელობით ბუნებას განასახიერებს. თუმცა ჯუმბერი ნაწარმოებში არა მარტო გარკვეული იდეის მატერიალიზებული სახეა, არამედ თხზულების ცენტრალური პერსონაჟიცაა, რომელსაც თავისი შეხედულებები აქვს და მისი აზრები საღვთო სიბრძნის ნიმუშია. მეფისწულს მიაჩნია, რომ მისი ზნესრულობა გენეტიკითაა განპირობებული, რაც მამისაგან მიიღო. აი, როგორ მიმართავს იგი მეფეს: „მე თუ რამ სიკეთე მაქვნ – შენნგან, თვარა ვინ ნახა, ეკალი დაერგოს და ხურმა მასზედ მოეკრიფოს. კეთილი ხე კეთილს მოიბამს, თვარა თავით თვისით ხილი უნერგი კარგი არ იქმნება და არცა ალქატი. ხე რწყვითა და კაზმით გაკეთდება. არაკად თქმულა „ქორი ქორსა სჩეკს და ძერა ძერუკასო“. ჯუმბერის ნააზრევი უშუალოდ უკავშირდება სახარების შემდეგ სიტყვებს: „თითოეული ხეი თვისისაგან ნაყოფისა საცნაურ არნ, რამეთუ არა ეკალთაგან შეკრიბიან ლეღვი, არცა მაყუალთაგან მოისტულიან ყურძენი“ (ლუკა 7; 20); „ნაყოფთა სამე მათთაგან იცნნეთ იგინი“ (მათე 7; 20). ამ სწავლების მიხედვით, თუ ადამიანის სულში ღვთის სიტყვა ჩაითესება, ის კეთილ ნაყოფს გამოიღებს. აქ გასათვალისწინებელია გარემო, სადაც კაცი მოღვაწეობს და ასევე მშობლებისგან მიღებული გენეტიკური მემკვიდრეობა. ჯუმბერს ყველაფერი აქვს საამისოდ, რომ სწორი ორიენტაცია მიეცეს მის ცხოვრებას. იგი ჭეშმარიტად ნათლის ძეა, რომელმაც, ვითარცა „მწყემსმა კეთილმა“, მომავალში ღირსეულად უნდა უწინამძღვროს თავის ქვეყანას.
„სიბრძნე სიცრუისა“ ქრისტიანული სულისკვეთებით განმსჭვალული ნაწარმოებია, საღვთო სიბრძნე აქ შემოსილია მხატვრული სამოსელით. მისი ამოცნობა კი მჭვრეტელობით აზროვნებას მოითხოვს.
