გათენდა. მზის სხივები პირდაპირ ჩემს საწოლზე გაჩერდა. ჯერ კიდევ მეზარებოდა ადგომა, მაგრამ სამზარეულოდან მომავალი გემრიელი სუნი შევიგრძენი – ბებო საუზმეს ამზადებდა. დედამ მტვერსასრუტი ჩართო და დაიწყო ოთახების დასუფთავება. ეს უკვე ჩემი ოჯახის დილის რუტინაა. ავდექი და სამზარეულოში გავედი.
– დილა მშვიდობისა ბებო.
– დილა მშვიდობისა! წადი წყალი მოიტანე ეზოდან! – მაშინვე დაიწყო ბრძანებები ბებომ.
გუშინ თითქმის ორი საათი ფიზიკას ვსწავლობდი და ახლაც მიტრიალებს თავში ყველა წესი. გამახსენდა მექანიკური მუშაობა, რომელსაც ახლა ვასრულებდი – ძალასაც ვიყენებდი და რაღაც მანძილსაც გავდიოდი. მექანიკური მუშაობაა, დედა რომ მტვერსასრუტით ოთახებს ასუფთავებს. დედა იღლება – ძალას ხარჯავს. ეს ნიშნავს, რომ მუშაობს.
წყალი რომ მოვიტანე, ბებომ მითხრა:
– მთლად სიმძლავრის მწვერვალი ხარ! არც კი გიწვალია. – გაეცინა. მეც გამეცინა. თავი ამაყად ვიგრძენი – თურმე მუშაობაც ყოფილა საინტერესო, როცა ფიზიკის სახელით ასრულებ.
საუზმეზე ბებო ჩაის ადუღებდა. გაზქურაზე ცეცხლმა ჩაიდანს გაუთბო ძირი, წყალი აადუღა – და აი, ეს არის შინაგანი ენერგია. გარედან არაფერი იცვლება, მაგრამ შიგნით ბევრი რამ ხდება: წყალი შიშინებს, ორთქლი ამოდის და მერე ყველაფერი ყავისფერ ფინჯნებში ივსება.
ბებო წამოდგა, რომ გაზქურა გამორთოს და უცებ ფეხი აუცდა. პირდაპირ მისკენ გავექანე და წამოვაყენე.
– ვაა, დღეს ძალიან ენერგიული ხარ – მითხრა მან. გაზქურა გამოვრთე და სანამ გემრიელად მივირთმევ, ოთახში შემოვიდა ჩემი ძაღლი. ის მოძრაობს, ხტება, მორბის ჩემკენ – სულ ენერგიით სავსეა. მას აქვს კინეტიკური ენერგია, რომლის სიდიდე განისაზღვრება იმ მუშაობით, რომელსაც სხეული გაჩერებამდე ასრულებს. მას და არა მარტო მას, ყველას გვაქვს პოტენციური ენერგია, რომელიც ახასიათებს სხეულის ან სხეულთა სისტემის მიერ მუშაობის შესრულების უნარს.
მოვრჩი საუზმობას და ისევ ფიზიკის სწავლა დავიწყე. ყველაზე ადვილად რაც დავიმახსოვრე და მივხვდი, რომ ბევრ სამსჯელო თემაში დამჭირდება, არის ენერგიის მუდმივობისა და გარდაქმნის კანონი, რომლის მიხედვითაც ჩემ მიერ მიღებული ენერგია (საკვების სახით), გარდაიქმება სითბურ ენერგიად, მექანიკურ ენერგიად, შინაგან ენერგიად და სხვა. შემდეგ ბაბუამ მაჩვენა მისი ძველი რკინის კარი. მითხრა, რომ მას ცალი ხელითაც აღებდა, თუ სახელურს სწორად დააჭერდა.
– აი, ეს არის ძალის მაბრუნებელი მოქმედება – როცა ერთი პატარა შეხებით კარი მოძრაობს – მითხრა მან და გამიღიმა. მეც გავბედე და ვცადე. მოვახერხე!
ბავშვები ეზოში, საქანელებზე, ე.წ. აიწონა-დაიწონაზე ერთობოდნენ. ერთ მხარეს მე დავჯექი, მეორე მხარეს – ჩემი მეგობარი, რომელიც ჩემზე მძიმეა. გავშიფრე, როგორ მუშაობს წონასწორობა – ვის მხარესაც არის მეტი ძალა, იქ იხრება. მერე ისე გადავჯექით, რომ ჭოჭონაქი გაჩერდა – დავაბალანსეთ წონასწორობა.
შემოდგომა იყო. უკვე შეშაა საჭირო და შესაბამისად, მამა და მეზობლები აქვე ახლოს, ტყეში, შეშის მოსატანად გავიდნენ. მე ვუყურებდი, რასაც აკეთებდნენ. დავინახე, რომ მანქანაზე იყო პატარა მოწყობილობა, მასზე თოკია დახვეული და სწორედ მისი დახმარებით აჰქონდათ მანქანაზე დიდი ზომისა და მასის ხეები. დიდი ზომის ხეები კი დატვირთეს, მაგრამ, ამ დროს, ეს ჭოჭონაქი გაფუჭდა, ამიტომ გამოიყენეს დახრილი სიბრტყე – ორმა კაცმა ადვილად ააგორა შეშა მანქანაზე. როცა მამა ამ თემებზე მესაუბრა, ძალიან ბევრი მაგალითი მომიყვანა და ისიც მითხრა, რომ ჭოჭონაქი და დახრილი სიბრტყე ბერკეტის სახეებია და ბერკეტის დახმარებით სპილოს აწევაც კი შემიძლია. ამ შემთხვევაში არ მჭირდება დიდი ძალა, მაგრამ მჭირდება დიდი მანძილი.
ზაფხული მთაში სულ სხვა შეგრძნებაა – ჰაერი სუფთაა, ცა ღია ლურჯი, მზის სხივები თითქოს მხარზე გეხებიან და ამბობენ: „დღეს თავგადასავალს გპირდები“. მე, დედა, მამა, ბებო, ბაბუ და ჩემი დედმამიშვილები ბებოს ეზოში დილიდან შევიკრიბეთ.
– მდინარეზე წავიდეთ! – შემოგვთავაზა ბაბუმ და ყველა დავთანხმდით. დილით წყალი ისეთი ცივი იყო, თითქოს მთის გულიდან ახლახან გამოსული ყინული ჩაეღვარა. მაგრამ საათების შემდეგ, როცა ისევ შევედი, წყალი უკვე თბილი და სასიამოვნო იყო.
ბებომ, რომელსაც ხელში კალათა ეჭირა, ღიმილით მითხრა:
– ხედავ, მზემ ზედაპირზე წყალი გააცხელა, თბილი ზემოთ ავიდა და ცივი ქვევით ჩამოვიდა. ეს კონვექციაა – ბუნების გზა, რომ სითბო გაავრცელოს.
ნაპირიდან რომ ამოვედით, მზის ქვეშ გავწექით. თვალები დავხუჭე და ვგრძნობდი, როგორ აღწევდა სითბო პირდაპირ კანში, თითქოს უხილავი თითებით მეხებოდა. ბაბუამ ხმამაღლა თქვა:
– აი, ესაა გამოსხივება – მზის სხივები ჰაერში არც ჩერდებიან და არც ბრუნდებიან უკან, პირდაპირ შენამდე მოდიან.
საღამოს, როცა მზე ჩავიდა, ეზოში სასეირნოდ გავედი. ცხელ ქვიშაზე დავაბიჯე და შევხტი:
– უი, რა ცხელია!
ბებომ გამიცინა:
– ეს უკვე თბოგამტარობაა – ქვიშამ მთელი დღე მზის სითბო შეინახა და შენს ფეხებამდე მოიტანა.
მთელმა დღემ ისე ჩაიარა, თითქოს ფიზიკის წიგნში ვსეირნობდი, ოღონდ, ფურცლების ნაცვლად, ბუნების ფერებში… და ახლა ვიცი, რომ სითბო ყველგანაა – შეიძლება მოდიოდეს მზისგან, მოგზაურობდეს წყალში ან ჩუმად, ხელიდან ხელში, ნივთებიდან გადმოდიოდეს შენში.
საღამოს აცივდა. ბებომ ბუხარი დაანთო და ყველა შემოვუსხედით. დედამ, როცა ხელებს ითბობდა, ბეჭედი, რომელიც თითზე ეკეთა, ვეღარ მოიძრო, არადა დიდი ჰქონდა. როცა ვკითხე ეს როგორ ხდება-მეთქი, მითხრა, გათბობისას სხეულები ფართოვდებაო, მაგრამ გამონაკლისებიც არისო, მაგ.: წყალი 00C-იდან 400C-მდე გათბობისას იკუმშება, შემდეგ გათბობისას ფართოვდებაო და ამას წყლის ანომალია ჰქვიაო. მოკლედ, ყველა წვრილმანში დიდი საიდუმლო იმალება.
მეორე დღეს ბებომ გვითხრა: – დღეს პიკნიკი გვექნება ტყეში, მდინარის პირას და ხაჭაპური და კომპოტი წავიღოთ.
მზე ჯერ კიდევ ათბობდა არემარეს, როცა ბაბუმ ბენზინზე მომუშავე პატარა ღუმელი მოიტანა. მან აგვიხსნა:
– როცა საწვავს ვწვავთ, ის გამოყოფს სითბოს. თითოეულ საწვავს თავისი საწვავის წვის კუთრი სითბოტევადობა აქვს, ანუ რამდენი ენერგია გამოიყოფა, როცა მისი ერთი კილოგრამი იწვის. ბენზინი, მაგალითად, ბევრ სითბოს იძლევა, ამიტომ წყალს სწრაფად აადუღებს.
ღუმელზე ალუმინის ჩაიდანი დავდგით. ბებომ იცოდა, რომ ერთი და იმავე რაოდენობის წყალს სხვადასხვა ჭურჭელში სხვადასხვა დრო დასჭირდებოდა გასაცხელებლად:
– ეს იმიტომ, რომ ნივთებს აქვთ კუთრი სითბოტევადობა – ზოგი სწრაფად ხურდება, ზოგი – ნელა. ალუმინი სითბოს სწრაფად ატარებს, ამიტომ წყალი მალე ადუღდება.
როცა წყალი ადუღდა, ზედაპირზე პატარა ბუშტუკები გაჩნდა.
– აი, ესაა დუღილი – მითხრა დედამ – როცა წყალი თავის დუღილის ტემპერატურას მიაღწევს, იწყება ორთქლის სწრაფად მზარდი ბუშტულების წარმოქმნა, სითხის ზედაპირზე ამოსვლა და გასკდომა.
ბაბუმ შემომხედა და მკითხა:
– გახსოვს, რა არის აორთქლება?
– კი, – ვუპასუხე – ესაა, როცა სითხის ღია ზედაპირიდან სითხე ორთქლად გადაიქცევა.
– სწორია! – გაეღიმა ბაბუს – და როცა ორთქლი ისევ გაცივდება და წვეთებად გადაიქცევა, ამას კონდენსაცია ჰქვია. ნახე, როგორ ჩნდება წვეთები ჩაიდნის სახურავზე.
შემდეგ ბებომ პატარა ჭიქაში შოკოლადი ჩაყარა და ცეცხლზე დადგა. შოკოლადი ნელა დარბილდა და მთლიანად სითხედ გადაიქცა.
– ესაა დნობა – მითხრა მან – როცა მყარი ნივთიერება სითხედ იქცევა.
საღამოს კი, როცა შოკოლადის ნარჩენები უკვე გაცივდა, ისევ გამაგრდა.
– და ესაა გამყარება – სითხე ისევ მყარად იქცა, რადგან სიცივე მოლეკულების მოძრაობას ამცირებს.
იმ დღეს მივხვდი, რომ ფიზიკა მხოლოდ წიგნებში არ ცხოვრობს – ის ჩვენს სამზარეულოში, მდინარეზე, ეზოში და თუნდაც შოკოლადის ჭიქაშია.
და როცა სამყაროს ისე უყურებ, როგორც ბებო და ბაბუ, ყოველი დღე ახალ აღმოჩენად იქცევა.
ელენე ბასილაძე, თამუნა ჩხეიძე
ქედის მუნიციპალიტეტის სოფ. ზვარეს საჯარო სკოლის IX კლასის მოსწავლეები
მოთხრობა დაწერილია VIII კლასის ფიზიკის სახელმძღვანელოს მიხედვით
